દિવાળી એ અંધકાર પર અજવાળાના વિજયનો ઉત્સવ છે. દિવાળીના દિવસોમાં દીપ પ્રગટાવીને આપણે અંધકાર સામે ઝીંક ઝીલવાનો જુસ્સો દેખાડીએ છીએ. જો કે, દેશ અને સમાજમાં અખંડ દિવાળી લાવવી હોય તો અજ્ઞાન, અંધશ્રદ્ધા, અસમાનતા અને અન્યાયના અંધકાર સામે જંગ માંડવો પડે. આ જંગ પ્રતિબદ્ધ માનવદીપકો વિના કેમ લડી શકાય? આજે એક એવા માનવદીપકની વાત કરવી છે, જેણે પોતાનું પ્રકાશ નામ સાર્થક કરીને મહારાષ્ટ્રના એક અંતરિયાળ આદિવાસી વિસ્તારમાં એવો ઉજાસ ફેલાવ્યો છે, જેનો ઝગમગાટ પાવક, પ્રેરક અને પ્રોત્સાહક છે. તાજેતરમાં ડો. પ્રકાશ આમટેના જીવન અને કાર્યને રજૂ કરતી ફિલ્મ 'ડો. પ્રકાશ બાબા આમટે – ધ રિયલ હીરો' મરાઠી ઉપરાંત હિંદી અને અંગ્રેજીમાં પણ રિલીઝ થઈ છે. નાના પાટેકર અભિનીત આ ફિલ્મ સારી બની છે, પરંતુ અહીં આ ફિલ્મની નહીં, પણ એ નિમિત્તે ડો. પ્રકાશ આમટેના સાદગીભર્યા જીવન અને સંઘર્ષપૂર્ણ સેવાકાર્યની વાત કરવી છે.

પદ્મશ્રી, પદ્મભૂષણ અને રેમન મેગસેસે જેવાં ખ્યાતિપ્રાપ્ત સન્માનો મેળવનારા મહારાષ્ટ્રના સમાજસેવક બાબા આમટે અને સાધના આમટેના ઘરે ૨૬ ડિસેમ્બર, ૧૯૪૮ના રોજ જન્મેલા ડો. પ્રકાશ આમટેને સમાજસેવા તો જાણે ડી.એન.એ.માં જ મળી હતી. ડો. પ્રકાશ અને તેમના મોટા ભાઈ વિકાસ આમટેએ પિતાના સેવાના વારસાને માત્ર જાળવ્યો અને ઉજાળ્યો નથી, બલકે પોતાની આગલી પેઢીમાં આગળ પણ વધાર્યો છે. આજે આ બે ભાઈઓનાં ઉચ્ચ ડિગ્રીપ્રાપ્ત સંતાનો પણ સમાજસેવાના મિશનમાં સક્રિય છે. ડો. પ્રકાશ આમટે પદ્મશ્રી સન્માન ઉપરાંત પોતાનાં પત્ની ડો. મંદા સાથે એશિયાના નોબેલ પારિતોષિક ગણાતા રેમન મેગસેસે એવોર્ડથી પોંખાયાં છે.

ડો. પ્રકાશ આમટે અને તેમનાં પત્ની ડો. મંદા અભ્યાસે અને વ્યવસાયે ડોક્ટર છે. ડોક્ટરનું ભણ્યા પછી તેમણે ધાર્યું હોત તો લાખો રૂપિયા કમાઈને સુખી-સમૃદ્ધ જીવન જીવી શક્યાં હોત, પણ તેમના લોહીમાં અને દિલમાં રહેલી સમાજસેવાની ભાવનાને કારણે તેમણે સાદગીપૂર્ણ જીવન અને સંઘર્ષભર્યો જનસેવાનો માર્ગ અપનાવ્યો. સેવા કરવા માટે એમણે મહારાષ્ટ્ર, છત્તીસગઢ અને આંધ્રપ્રદેશની સરહદો જ્યાં મળે છે, એવા અંતરિયાળ, અતિ પછાત અને અડાબીડ અગવડોવાળા હેમલકસા અને તેની આજુબાજુના વિસ્તાર પર પસંદગી ઉતારી. માર્ચ-૧૯૭૪થી આ દંપતી જ્યાં વસ્યું એ હેમલકસામાં ન તો વીજળી હતી, ન સડક, ન સંદેશાવ્યવહારનાં સાધનો. આટલું અધૂરું હોય એમ તેઓ જે માડિયા ગોંડ આદિવાસી લોકોની સેવા કરવા તત્પર હતા, એ લોકોએ તેમને સહકાર તો ઠીક શરૂઆતના ગાળામાં સ્વીકાર્યા પણ નહોતા ! દુનિયાથી સાવ અલિપ્ત અને પ્રાણીઓનો શિકાર કરીને પેટ ભરનારા આદિવાસી લોકો માટે તેઓ પરગ્રહવાસી જેવા હતા. લોકો તેમને જોઈને સંતાઈ જતા હતા. વળી, તેમની ભાષા અલગ અને સંસ્કૃિત પણ સાવ નોખી. આ લોકો માટે બીમારી એટલે કાં તો દેવીનો કોપ કે પછી કોઈએ મૂઠ મારી હોય, એવી અંધશ્રદ્ધા. સારવાર લેવાનું તો તેમને ગળે જ ન ઊતરે. આવા લોકોની ટાંચાં સાધનો સાથે સારવાર કરવા કરતાં પણ અઘરું કામ હતું, તેમને સારવાર લેતા કરવાનું. જો કે, ડો. પ્રકાશ અને તેમના સાથીઓના વ્યવહાર અને ભાવનાશીલ વર્તનને કારણે ધીમે ધીમે લોકોના વલણમાં પરિવર્તન આવ્યું. ગરીબ અને પછાત આદિવાસીઓ સાથે હમદર્દીની હદ તો જુઓ કે આદિવાસી પાસે પહેરવા માટે પૂરતાં કપડાં નહોતાં, એ જોઈને ડો. પ્રકાશે રોજિંદા જીવનમાં અરધી ચડ્ડી અને બંડ્ડી પહેરવાનું જ અપનાવી લીધું! આખરે ડો. પ્રકાશ અને તેમના સાથીઓની ભાવના અને મહેનત રંગ લાવ્યાં. હેમલકસાનાં લોકો જ નહીં પ્રાણીઓ (ડો. પ્રકાશ પ્રાણીઓ માટે અનાથાલય પણ ચલાવે છે.) સહિત સમગ્ર વિસ્તારે તેમને પોતીકા બનાવી લીધા છે. આજે આશરે ચારેક દાયકાની મહેનત પછી હેમલકસાનો એટલો વિકાસ થયો છે કે ત્યાંની નવી પેઢી સમાજના મુખ્ય પ્રવાહમાં વહેતી થઈ છે. લોક બિરાદરી પ્રકલ્પ અંતર્ગત ચાલતી શાળામાં ભણેલાં બાળકો આજે શિક્ષકો, ડોક્ટરો, પોલીસ, વનરક્ષકો, વકીલો બન્યાં છે.

એક ડોક્ટર તરીકે પ્રકાશભાઈને થયેલા અનુભવો ગમે તેવા કઠણ હૃદયના માણસને હચમચાવે એવા છે, સાથે સાથે પ્રેરણારૂપ પણ છે. ડો. પ્રકાશે પોતાનાં સંભારણાંઓ મરાઠીમાં 'પ્રકાશ વાટા' નામના પુસ્તકમાં સમાવ્યાં છે. જેનો ગુજરાતી અનુવાદ 'પ્રકાશની પગદંડીઓ'ના નામે સંજય શ્રીપાદ ભાવેએ કરેલો છે.

દેશના દરેક પછાત-અંતરિયાળ વિસ્તારને ડો. પ્રકાશ આમટે જેવો ડોક્ટર મળવો જોઈએ. ડો. પ્રકાશ જેવા લોકો સમગ્ર દેશમાં ફેલાય-કાર્યરત થાય તો દેશમાં ન રહે બીમારી, ન રહે અજ્ઞાાન કે અંધશ્રદ્ધાનો અંધકાર કે ન રહે નક્સલવાદ જેવી સમસ્યાઓ.

દેશની દિવાળી સુધારવા માટે આવા અનેક પ્રકાશ પેદા થાય, એવી પરમપ્રભુને પ્રાર્થના.

e.mail : divyeshvyas.amd@gmail.com

સૌજન્ય : ‘સમય સંકેત’ નામક લેખકની સાપ્તાહિકી કટાર, “સંદેશ”, 19 અૉક્ટોબર 2014

ગાંધીજીએ ભિન્ન-ભિન્ન ધર્મોના સમુદાયો અને અનુયાયીઓ વચ્ચે ‘સમભાવ’ કેળવવાનો સંદેશ જીવનપર્યંત આપ્યો હતો. એ સુવિદિત છે, પરંતુ રાજ્ય અને નાગરિક વચ્ચેના સંબંધસૂત્ર અંગે તેઓની ભૂમિકા ‘સેક્યુલર’ એટલે કે ‘ધર્મનિરપેક્ષ’ રાજ્યની હતી. વીસમી સદીના ચોથા દાયકાથી એક અથવા બીજા સંદર્ભે તેઓનું આ મંતવ્ય પ્રગટ થતું રહ્યું છે. એ નોંધપાત્ર છે કે ગાંધીજીએ રાજ્ય ‘સેક્યુલર’ હોવું ઘટે, એવું મંતવ્ય અંગ્રેજી શબ્દ ‘સેક્યુલર’ પ્રયોજીને એકાધિક વાર વ્યક્ત કર્યું છે.

ગાંધીજીએ તેમના પુસ્તક ‘મંગળપ્રભાત’માં આશ્રમવાસીઓ માટે ‘સર્વધર્મ – સમભાવ’ના વ્રત વિશે ભાષ્ય કર્યું તે પછીના જ વર્ષે, સન ૧૯૩૧માં, કરાંચીમાં કૉંગ્રેસનું અધિવેશન યોજાયું. પ્રમુખસ્થાને સરદાર વલ્લભભાઈ પટેલ હતા અને ગાંધીજી ઉપરાંત પંડિત નેહરુ તથા મૌલાના આઝાદની તેમાં ચાવીરૂપ ભૂમિકા હતી. આ અધિવેશન ઐતિહાસિક બની રહ્યું, કેમ કે તેમાં ભવિષ્યનું સ્વરાજ કેવું હશે, તેની રૂપરેખા આંકવામાં આવી. મુખ્યત્વે ‘મૂળભૂત અધિકારો તથા આર્થિક કાર્યક્રમ’ અંગે ઠરાવ થયો અને તેમાં સ્વતંત્ર ભારતમાં દરેકને સરખા અધિકાર સાથે, વાણીસ્વાતંત્ર્ય આદિ મૂળભૂત અધિકારોની માંડણી થઈ. આ અધિકારોની માંડણીમાં એમ સ્પષ્ટ રૂપે જણાવાયું કે ‘રાજ્ય ધર્મની બાબતમાં તટસ્થ રહેશે’. આ મુદ્દો, અંગ્રેજી ભાષામાં જેને ‘સેક્યુલર’ કહેવામાં આવે છે, તેવા રાજ્ય વિશે હતો પરંતુ ઠરાવમાં ‘સેક્યુલર’ શબ્દનો સીધેસીધો ઉલ્લેખ કરવામાં આવ્યો નહોતો. પરંતુ પછીનાં થોડાંક જ વર્ષોમાં ગાંધીજીએ ‘સેક્યુલર’ શબ્દ સાથે વિચારોની માંડણી કરી હતી, એ સૂચક છે.

કરાંચી કૉંગ્રેસમાં આ ઐતિહાસિક, ઠરાવ પંડિત નેહરુએ ઘડ્યો હતો. આ કારણે પછીના સમયમાં એવી ચર્ચાને વેગ મળ્યો કે ગાંધીજીની ‘સર્વધર્મસમભાવ’ની ભાવના ઠરાવમાં પ્રતિબિંબિત ના થઈ તે સૂચવે છે કે ગાંધીજી અને નેહરુ વચ્ચે વિચારભેદ હતો. અલબત્ત, માનવ-જીવનમાં ધર્મની ભૂમિકા અંગે વિચારભેદ કે દૃષ્ટિભેદ હોઈ શકે છે, પરંતુ જ્યાં સુધી રાજ્ય અને ધર્મનો સવાલ છે, ત્યાં સુધી તો બન્નેની ભૂમિકા સમાન છે, એવું ગાંધીજીના સન ૧૯૩૧ પછીનાં વક્તવ્યો કે લખાણોથી સુપેરે સ્પષ્ટ થાય છે. સન ૧૯૩૩માં જ્યારે તત્કાલીન કેન્દ્રીય ધારાસભામાં ‘અસ્પૃશ્યતા’ અંગેનો ખરડો વિચારાધીન હતો, ત્યારે ગાંધીજીએ આ ખરડાને ટેકો આપીને જણાવ્યું કે ‘જે રૂઢિ માનવજાતની નૈતિક ભાવનાથી વિપરીત હોય તેને ‘સેક્યુલર’ રાજ્ય ટેકો આપી શકે નહીં. આપવો ઘટે પણ નહીં (ધી ક્લેક્ટેડ વર્ક્સ ઑફ મહાત્મા ગાંધી, વૉ. ૫૫, પૃ. ૧૧૯. હવે પછી આ સ્રોત સી. ડબલ્યુ. એમ.જી. તરીકે) આ ખરડા સામેની ટીકાટિપ્પણમાં જ્યારે એમ કહેવાયું કે એ ખરડો ધાર્મિક બાબતમાં અનુચિત દખલ કરે છે, ત્યારે ગાંધીજીએ સ્પષ્ટતા કરી કે એવી ઘણી બાબતો છે, જેમાં રાજ્ય દ્વારા ધાર્મિક પરંપરામાં દાખલ કરવાનું જરૂરી બની રહે છે. અલબત્ત, અનુચિત દખલ ટાળવી રહી. આ પછી સન ૧૯૩૫માં તેઓએ કેન્દ્રીય ધારાસભાના કેટલાક સભ્યો સમક્ષ જણાવ્યું કે ‘જો સમગ્ર હિંદુ સમાજ અસ્પૃશ્યતા દૂર કરવાની વિરુદ્ધ મત ધરાવતો હોય તો પણ તેઓ ‘સેક્યુલર’ ધારાસભાને આવું વલણ સહી લેવાની સલાહ નહીં આપે.’ (સી. ડબલ્યુ. એમ.જી.વૉ. ૬૦, ૧૧૭)

આ સઘળાં મંતવ્યો સૂચવે છે કે ગાંધીજી રાજ્ય અને ધર્મ વચ્ચેના સંબંધો અંગે પૂરી સ્પષ્ટતા ધરાવતા હતા એટલું જ નહીં ‘સેક્યુલર’ શબ્દનો પ્રયોગ પણ વીસમી સદીના ચોથા દાયકા દરમિયાન કરતા રહ્યા હતા. પાંચમા દાયકા દરમિયાન જ્યારે આઝાદી બારણે ટકોરા દઈ રહી હતી, ત્યારે અને આઝાદી પછી તરતના ગાળામાં પણ તેઓએ રાજ્યના ‘સેક્યુલર’ લક્ષણ વિશે વક્તવ્યો આપેલાં છે. સન ૧૯૪૬ના સપ્ટેમ્બરમાં તેઓએ એક ખ્રિસ્તી મિશનરીને જણાવ્યું હતું કે,

જો હું સરમુખત્યાર હોત, તો રાજ્ય અને ધર્મને અલગ રાખત. હું મારા ધર્મ માટે પ્રતિજ્ઞાબદ્ધ છું. એને માટે હું પ્રાણ આપું, પરંતુ તે મારી અંગત બાબત છે. રાજ્યને એની સાથે કંઈ લાગતું-વળગતું નથી. રાજ્ય તમારી ઐહિક સુખાકારી, સ્વાસ્થ્ય, સંદેશાવ્યવહાર, વિદેશ સાથેના સંબંધો અને ચલણ આદિ વિશે પગલાં લેશે, પરંતુ તમારા ધર્મ અંગે નહીં. એ(ધર્મ) દરેકની વ્યક્તિગત બાબત છે. (સી.ડબલ્યુ.એમ.જી., વૉ. ૮૫, પૃ. ૩૨૮).

સન ૧૯૪૭ના ઑગસ્ટની સત્તરમીએ, આઝાદી પછીના ત્રીજા જ દિવસે પશ્ચિમ બંગાળના નારખેલદંગા મુકામે તેઓએ જણાવ્યું કે ‘રાજ્ય સંપૂર્ણપણે’ ‘સેક્યુલર’ હોવું ઘટે. વધુમાં સૂચવ્યું કે ‘રાજ્ય દ્વારા કોઈ પણ ધર્મવિશેષની શૈક્ષણિક સંસ્થાને સહાય ના કરવી જોઈએ.’(સી.ડબલ્યુ.એમ.જી.,વૉ.૮૯, પૃ. ૫૬)

ગાંધીજી કેવળ મંતવ્ય વ્યક્ત કરીને અટક્યા નથી. જ્યારે સોમનાથ મંદિરમાં જીર્ણોદ્ધારની ચર્ચા ચાલી, ત્યારે સન ૧૯૪૭ના નવેમ્બરમાં, તેઓએ દિલ્હીની પ્રાર્થનાસભામાં જણાવ્યું,

એક ભાઈ મને લખે છે કે જે સોમનાથ મંદિર હતું, તેનો જીર્ણોદ્ધાર થશે. તેને માટે પૈસા જોઈએ અને ત્યાં જૂનાગઢમાં શામળદાસ ગાંધીએ જે આરઝી હકૂમત બનાવી છે, તેમાંથી તે પચાસ હજાર રૂપિયા તેને માટે આપી રહ્યા છે. જામનગરે એક લાખ રૂપિયા આપવાનું કહ્યું છે. સરદાર (વલ્લભભાઈ) આજે જ્યારે મારી પાસે અહીં આવ્યા, ત્યારે મેં એમને પૂછ્યું કે સરકાર થઈને તમે ત્યાં એવી હકૂમત બનાવશો કે જે હિન્દુધર્મને માટે પોતાના ખજાનામાંથી જેટલા પૈસા જોઈએ તે કાઢીને આપી દે. હકૂમત તો બધા લોકો માટે બનાવવામાં આવી છે. અંગ્રેજી શબ્દ તો તેને માટે ‘સેક્યુલર’ છે. અર્થાત્ તે કોઈ ધાર્મિક સરકાર નથી અથવા એવું કહો કે તે એક ધર્મની નથી. ત્યારે તે એવું તો ના કરી શકે કે ચલો, હિંદુઓ માટે આટલા પૈસા કાઢીને આપી દે, શીખો માટે આટલા અને મુસલમાનો માટે આટલા. આપણી પાસે તો એક જ મુદ્દો છે અને તે એ કે બધા લોકો હિંદી છે. ધર્મ તો અલગ-અલગ વ્યક્તિનો અલગ-અલગ રહી શકે છે. મારી પાસે મારો ધર્મ છે અને તમારી પાસે તમારો. (પ્રાર્થના-પ્રવચન, ખંડ-૨, પૃ.૧૩૫, સસ્તા સાહિત્ય મંડળ તથા સી. ડબલ્યુ. એમ. જી., વૉ. ૯૦, પૃ. ૧૨૭)

ગાંધીજીના સન ૧૯૩૩થી શરૂ કરી આઝાદી આવી ત્યાં સુધીનાં વક્તવ્યો દર્શાવે છે કે આઝાદ ભારતનું રાજ્ય ‘સેક્યુલર’ રહેશે, તે અંગે તેઓ અને પંડિત નેહરુ વચ્ચે કોઈ વિચારભેદ નહોતો. અહીં પ્રશ્ન એ થાય છે કે સર્વધર્મસમભાવ તથા ‘સેક્યુલર’ રાજ્ય કે તેના ‘સેક્યુલારિઝમ’ વચ્ચે કોઈ પ્રકારનું અંતર ખરું કે નહીં? ગાંધીજીની જે અપેક્ષા આશ્રમવાસીઓ પાસે હતી, તેને તેઓની દૃષ્ટિએ આદર્શ સ્થિતિ ગણવી જોઈએ, પરંતુ રાજ્યના સંદર્ભમાં, સ્વતંત્ર ભારતના રાજ્યના સંદર્ભમાં ગાંધીજી તે ‘સેક્યુલર’ હોય, ધર્મની બાબતમાં તટસ્થ હોય – એવી ભૂમિકા ધરાવતા હતા. એક ડગલું આગળ જઈને એમ પણ કહી શકીએ કે રાજ્ય સર્વે ધર્મો પ્રત્યે સમાન આદર રાખે, તેવી ગાંધીજીની આશા-આકાંક્ષા હતી. તેઓની વિચારસૃષ્ટિમાં આધ્યાત્મિક પાસું અગ્રગણ્ય હોવાની સાથે રાજ્યપ્રકરણી પાસું પણ સંકલિત હતું, એ નોંધવું રહ્યું. આ રાજ્યપ્રકરણી પાસું ગાંધીજી જેને પ્રાચીન ભારતની ‘સાંસ્કૃતિક લોકશાહી’ની પરંપરા ગણતા હતા, તેની સાથે પશ્ચિમની લોકશાહીની તેમજ નાગરિકત્વની પરંપરાના સરવાળાની સહિયારી ભૂમિકા પર અંકુરિત થયું હતું, એમ કહી શકીએ.                          

e.mail : setumail@gmail.com

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 16 અૉક્ટોબર 2014, પૃ. 02 અને 17

વર્ષ હતું ૧૯૮૪નું. અમારા ઘરના અનિવાર્ય સભ્ય એવા મિત્ર મહેશ પરમારને બૅંકમાં નોકરી મળી હતી. મહેસાણા જિલ્લાના એક નગરમાં એમનું પોસ્ટિંગ એટલે રોજ ટ્રેનથી અપડાઉન કરવાનું. પહેલા-બીજા દિવસે જ ખબર પડી કે એમના બૅંક મૅનેજર શાહસાહેબ પણ અમદાવાદથી ટ્રેનમાં જ અપડાઉન કરે છે, એટલે પછી તો રોજનો સંગાથ થયો. ટ્રેનમાં અપડાઉન કરનારાની નિરાળી દુનિયામાં મહેશભાઈ ધીમે – ધીમે ગોઠવાઈ રહ્યા હતા. પંદરેક દિવસ બાદ ટ્રેનમાં સાંજના પાછા વળતા શાહસાહેબે નાસ્તાનો ડબ્બો મહેશભાઈ સામે ધર્યો. એક ટુકડો ભાંગ્યો ને મહેશભાઈથી સહસા બોલી જવાયું : “સર, તમારા વાઇફ આટલી પાતળી રોટલી બનાવે છે?” મહેશભાઈની આ વાત સાંભળતાં ત્યાં બેઠેલાં-ઊભેલાં સૌ હસી પડ્યાં. શાહસાહેબે ફોડ પાડ્યો : “પરમાર આ રોટલી નથી, ખાખરા છે!”

રોજની જેમ રાત્રે જમીને મહેશભાઈ અમારા ઘરે આવ્યા અને ખાખરાવાળી વાત કરી. અમે સૌ પણ એ નવીન ખાદ્યપદાર્થ અંગે આશ્ચર્યચકિત હતા. આજે તો મહેશભાઈ બૅંક મૅનેજર છે અને પોતાના પૈસે મોંઘીદાટ હોટલોમાં લંચ કે ડિનર લઈ શકે છે પણ નરેન્દ્ર મોદી, જેને ગુજરાત ગૌરવ ગણે છે, તે ખાખરા વીસમી સદીના નવમા દાયકે અમદાવાદના રાજપુર વિસ્તારની દલિતોની ચાલી માટે અજનબી હતા! આજે પણ મારી ચાલીમાં બે-પાંચ ઘર જરૂર એવાં મળી આવશે કે જેમણે ખાખરા જોયા નહીં હોય અને પાંચપંદર ઘર એવાં પણ મળશે કે જેમણે ખાખરા ચાખ્યા નહીં હોય!

મારા બાળપણના અને કિશોરાવસ્થાના એ દિવસો અનાજના એક-એક દાણા માટે ભારે તલસાટના હતા. ‘બા’ (બાપાને અમે ‘બા’ કહેતા) અમદાવાદની મિલમાં મજૂરી કરે. એમના એકના પગારમાં પાંચ ભાઈ અને બે બહેનોનું વસ્તારી કુટુંબ નિભાવવું એ ભારે કપરું કામ હતું.

એ દિવસો અનાજની ભારે અછતના હતા. પીએલ ૪૮૦ના લાલ ઘઉંના રોટલા પણ સાહ્યબી હતી. અનાજની ત્યારે માપબંધી હતી. સસ્તા અનાજની દુકાને દિવસોના ધક્કા પછી થોડુંક અનાજ મળતું. બાજરી અને જુવારના રોટલા, કણકી અને જાડા ચોખાથી પેટનો ખાડો પૂરવો પડતો. મા સવારસવારમાં ભૂંસાની સગડી પર કલાડીમાં રોટલા બનાવે. અમને સૌ ભાંડુરાને એક-એક રોટલો આપી દેતી. અમે સૌ અમારાં ભાગનો રોટલો-શાક ખાઈ લેતાં અને વધેલો રોટલો ગોદડીઓ મૂકવાના ડામચિયાની પોતપોતાની ગોદડીમાં સંતાડી દેતા. ગંધાતી ગોદડી, ગંધાતો ડામચિયો અને એમાં સંતાડેલો ચોથિયું રોટલો, એ જ અમારી રોટલા- બૅંક. આજે આ યાદ કરતાં પણ સૂગ ચઢે છે. પણ એમ જ ડામચિયાના સેઇફ વૉલ્ટમાં સંતાડેલો-સાચવેલો રોટલો ખાતાં-ખાતાં બાળપણ વીત્યું છે.

ચાલીમાં થોડીક સ્ત્રીઓ અને મોટા ભાગના પુરુષો મિલમાં મજૂરી કરે. ત્રણ પાળીમાં મિલો ધમધમે. મિલના ભૂંગળે જીવન ધબકે. ‘બા’ને કાયમ સવારની પાળી. સવારના ૭થી સાંજના ૩-૩૦ સુધી એ કામે જાય. બપોરે ૧૧થી ૧૧-૩૦ની ખાવાની છુટ્ટી. એટલે નવ-સાડા નવે ‘બા’નું ટિફિન બની જાય. અમે બધા ભાઈઓ અનુકૂળતા પ્રમાણે મિલમાં ટિફિન આપવા જતાં. મારી નિશાળ બપોરની એટલે રોજ રાજપુરથી રખિયાલ ચાલતાં-ચાલતાં બાનું ટિફિન આપવા જતો. સવારે દસેક વાગે મિલનો ઝાંપો ખૂલે. બા તો એમના કામમાં હોય, એટલે જમવાની છાપરીમાં ટિફિન મૂકી દેવાનું. ક્યારેક ‘બા’ મળી જાય, તો મિલની કૅન્ટીનમાંથી પાંચ પૈસાની પૂરી લઈ આપતા. હું રોજ આ માટે ‘બા’ની રાહ જોતો. મિલમાં દલિતો-બિનદલિતો સાથે વૈતરું કરતાં પણ એમની જમવાની જગ્યાઓ નોખી-નોખી હતી. પછી મોટપણે સમજાયું હતું કે અમદાવાદની મિલોના મજૂરોમાં પેલી કાર્લમાર્ક્સવાળી મજદૂર એકતા કેમ નથી. ડૉ. આંબેડકર સાચું જ કહે છે કે જાતિપ્રથા શ્રમનું નહીં, શ્રમિકોનું વિભાજન છે.

મિલ અને રોટલા સાથે જોડાયેલું એક બીજું સાંભરણ પણ ક્યારે ય મનમાંથી ખસતું નથી. આજે સરકારી નોકરીના કારણે રોજ સાંજે ચારેક વાગે ચા પીવા જવાની મને ટેવ. પણ ઘણીવાર આ સમયે બાળપણની સ્મૃિતઓમાં ખોવાઈ જવાય છે અને મન અજંપ થઈ જાય છે, ચાનો ટેસ્ટ બગડી જાય છે. વાત જાણે એમ છે કે રોજ સાંજે સાડા ત્રણે ‘બા’ની મિલ છૂટે. ચાલતાં-ચાલતાં એ ઘરે આવે, ત્યારે ચાર-સવા ચાર વાગી રહે. આ સમયે અમે ઘેર હોઈએ, એ બધા ભાઈઓ બાપાની વાટ જોતા રાજપુર પોસ્ટઑફિસના ચકલે ઊભા રહી જઈએ. અને જેવા ‘બા’ ટોપી મિલે આવતા દેખાય કે એમની સામે દોટ મૂકીએ. એ દોટ બાને મળવાની, એમને વળગી પડવાની ખુશીની દોટ ન હોય. પણ એમના હાથમાં રહેલું ટિફિન કયો ભાઈ ખૂંચવી લે છે એની હોય. ‘બા’ ટિફિનમાં રોજ ચોથિયું રોટલો પાછો લાવે એ ખાવા મળે, એટલે રોજ મિલમાંથી એમના આવવાની રાહ જોવાની અને એ દેખાય કે તુરત સામે દોટ લગાવવાની!

એ વખતે શાળાઓમાં હજુ બાળકો જોગ બપોરાંની સરકારી યોજના અમલી નહોતી. હા, સ્કૂલ શરૂ થવાના ટાઇમે એકાદ પ્યાલો દૂધ જરૂર મળતું. મારી મ્યુિનસિપાલિટીની પ્રાઇમરી સ્કૂલ ઘરથી માંડ સો-બસો ડગલાં દૂર. વળી, એ દિવસોમાં આજના જેવાં દફ્તરો, લંચબૉક્સ અને વૉટરબૅગની ફૅશન પણ નહીં. એટલે રિસેસમાં ઘરે આવી જેવીતેવી ચા પીવાની, ડામચિયામાં સંતાડેલો રોટલો ખાવાનો અને પાછાપગલે સ્કૂલની વાટ પકડવાની. દૂરની ચાલીઓમાંથી આવતાં થોડાંક બાળકો સ્કૂલના ચોગાનમાં, બારીની બખોલમાં કે કલાસરૂમમાં બેસીને ઘરેથી લાવેલો કે સ્કૂલ બહાર ઊભેલી લારીમાંથી લીધેલો નાસ્તો ખાતાં. હું ભણવામાં પહેલા ધોરણથી જ બહુ હોંશિયાર, એટલે શિક્ષકો કદી મને એમનું કોઈ કામ ન ચીંધે પણ શિક્ષકોનો નાસ્તો લેવા જતા – ખાસ કરીને ગરમાગરમ ભજિયાં લેવા જતા અને એમાંથી એક બે કાઢી ખાતાં – સહાધ્યાયીઓની મને ઈર્ષ્યા આવતી અને એમની કાઢી ખાધેલાં ભજિયાંની વાતો સાંભળી મોમાં પાણી છૂટતું.

આજે તો રોગનું ઘર બની ગયેલા શરીરને સાચવવા જાતભાતની પરેજીઓ પાળવી પડે છે. એમાં તળેલું ખાવાની તો સખત મનાઈ. પણ બાળપણ-કિશોરાવસ્થાના એ દિવસોમાં તળેલું ખાવાની કેવી ચટપટી રહેતી! નાની વાટકી કે ટોયલીમાં એ વખતે તેલ લવાતું. જેઠીબાઈની ચાલીમાં નારણ શેઠની કરિયાણાની દુકાન. બપોરે શેઠ આરામ ફરમાવતા હોય, ત્યારે નોકર દુકાન સંભાળે. એ નોકર જરી નમતું જોખે, એટલે તેલ લેવા બપોરે જ જવાનું. એ દિવસોમાં પૂરી ખાવા માત્ર ને માત્ર શીતળાસાતમે મળે. નાગપાંચમની બપોરથી રાંધણછઠ્ઠની સાંજ સુધી સસ્તા અનાજની દુકાને લાઇનમાં ટિપાવાનું. જો સોયાબીન-પામોલીન તેલ અને મેંદો મળે તો રાંધણછઠ્ઠ થાય ને પૂરી ખવાય.

આટલા અભાવના દિવસોમાં પણ મા-બા મોટાભાઈને બહુ લાડ કરાવે. ઘરનો સૌથી મોટો દીકરો જ જાણે કુળદીપક – એટલે એને કેટલાક ખાસ પ્રિવિલેજ મળેલા. મોટાભાઈ અમદાવાદની સેન્ટ ઝેવિયર્સ કૉલેજમાં ભણે, એટલે પણ લાડકોડના હકદાર. રોજ સવારે મા નાસ્તામાં એમને તેલમાં રોટલો તળીને ખાવા આપે. મોટાભાઈ પાછા એવા કે એ રોટલાનો વચ્ચેનો ભાગ જ ખાય અને આજુબાજુની કોર પડી મૂકે. એમની આ ઉદારતા અમારા તો લાભમાં હતી. મા એ રોટલાની કોરવાળા ટુકડા અમને વહેંચી આપે. એ જ અમારો બ્રેકફાસ્ટ.

ચાલીઓમાં બ્રેકફાસ્ટ પણ કેવો? કેટલાક લોકો જ ચા સાથે લારીમાંથી વેચાતા લાવેલા બિસ્કુટ (ટોસ્ટ) કે તેના ટુકડા ખાતા. મોટા ભાગના લોકો રાતનું વધ્યું ઘટ્યું ખાતા. કોઈ રાતની વધેલી ખીચડીમાં ચા નાંખી ખાઈ લેતા. રાતના નોનવેજ પુલાવમાં ચા નાંખી ખાતા ને તેને બધા ‘ચામાં પુલાવ’ના નામે ખીજવતા. એક તો આખું ઘર ‘બંટીબાવટા’ તરીકે ઓળખાતું. એ ઘરના માસીએ, ‘ટંકે જે બંટી બાવટો મળે તે ખાઈ લેવું’ એમ કહ્યું હશે, એટલે એમનું ‘બંટીબાવટો’ એ નામ પડેલું. ભારોભાર ગરીબીમાં આમ જ રમૂજ ખોળી કઢાતી.

પૈસાના અભાવે શાળાના પ્રવાસમાં જવાનું કદી મારા નસીબમાં નહોતું. પણ ત્રીજા ધોરણમાં હતો, ત્યારે કરેલો એક પ્રવાસ મારો યાદગાર પ્રવાસ બની રહ્યો છે. એ પ્રવાસની પ્રત્યેક ક્ષણ આંખોમાં આજે ય અકબંધ છે. અમદાવાદના કાંકરિયા-ચંડોળા તળાવ અને ગાંધીઆશ્રમના પ્રવાસે અમને લઈ ગયેલા. એ પ્રવાસમાં વિદ્યાર્થીઓએ ઘરેથી નાસ્તો લાવવાનો હતો. મને મોટીબહેને બટાકાનું શાક અને પૂરી બનાવી આપેલાં. પિત્તળના એક ડોલચામાં નાસ્તો લઈને પ્રવાસે નીકળેલા. કાંકરિયા કે બીજું કશું જોવાને બદલે ઝટપટ નાસ્તો પતાવવાની ચટપટી થયા કરતી હતી. બપોરે અમે ગાંધીઆશ્રમ પહોંચ્યા. શિક્ષકોએ અમને મોટા વર્તુળમાં બેસાડી, પ્રાર્થના કરી પોતપોતાનો નાસ્તો કરી લેવા સૂચના આપી. હજુ હું માંડ મારું ડોલચું ખોલું છું, ત્યાં તો મારા નાસ્તા પર એક કાગડો ચરકી ગયો ને કા-કા કરતો ઊડી ગયો. મારી બધી ય પૂરીઓ બગડી ગઈ ને હું રડવા માંડ્યો. આસપાસ બેઠેલા બધા છોકરા હસી પડ્યા. થોડાકે મારી દયા ખાધી ને મને કંઈક ખાવા આપ્યું. આજે પણ વૃક્ષાચ્છાદિત ગાંધીઆશ્રમની શીતળતામાં જવાનું થાય છે, ત્યારે એક બળતરા થયા કરે છે. ગાંધીઆશ્રમમાં ગાંધીને નહીં, હું પેલા કાગડાને શોધ્યા કરું છું.

અમદાવાદની ચાલીઓમાં વસતી દલિત શ્રમિક પ્રજાનો માંસાહાર એ એમનો શોખ નહીં, મજબૂરી હશે. વસ્તારી કુટુંબને શાકભાજી કરતાં વધુ પાણી ખમી ખાતું મટન વધુ પોસાતું હતું. દાળ-ભાત તો અમારા માટે સમૃદ્ધોનું ભાણું. બચપણમાં દાળ-ભાત ખાધાના બહુ ઓછા પ્રસંગો બન્યા છે. હા, જ્યારે શાકભાજીના પૈસા ખૂટી પડે, ત્યારે મા એકલા રોટલા ટીપી કાઢે ને અમે ગોમતીપુર ગામની ઉમિયાશંકરની લૉજથી વેચાતી દાળ લઈ આવી ટંક પૂરી કરતા. એ દાળમાં નાંખેલા કોકમ કે સીંગદાણાની ખૂશ્બુથી મન ભલે તરબતર થતું, પણ ગોમતીપુર ગામના બિનદલિત સહાધ્યાયી અમે વેચાતી દાળ દુકાનેથી લાવીને ખાઈએ છીએ એ જાણી જશેની શરમથી લપાતા-છૂપાતા દુકાને જતા એ ડરને યાદ કરતાં આજે ય શરીરમાંથી એક લખુંલખું પસાર થઈ જાય છે.

લૉજ યાદ કરતાં જ કાળા મામાનો દીકરો યાદ આવે છે. એમનું નામ બાબુ. એમના એક હાથે જરી ખોડ એટલે મા અને અમે બધા એમને ‘બબલો ઠૂંઠિયો’ તરીકે ઓળખીએ. મામા નાની ઉંમરે વિધુર થયેલા, એટલે માએ એમના દીકરાઓની સારસંભાળ રાખેલી. બાબુ સરસપુરની એક લૉજમાં કામ કરે. એક વાર લૉજની ઊકળતા તેલની કઢાઈમાં એમનો પગ પડી ગયેલો ને આખો પગ દાઝી ગયેલો, ત્યારે માએ દિવસો સુધી એમની સારસંભાળ રાખેલી. અમારા ઘર પ્રત્યે, મા પ્રત્યે એમને વિશેષ ભાવ. બાબુનું મુખ્ય કામ તો સાઇકલ પર રોજના ઘરાકોને ટિફિન પહોંચાડવાનું. આ ટિફિન પહોંચાડતાં પહોંચાડતાં ઘણીવાર બાબુ અમારા ઘરે ટિફિનો સહિત આવી પહોંચતા. રોજનો ‘બબલો ઠૂંઠિયો’ એ દિવસે ‘બાબુભાઈ’ બની જતા. ટિફિનમાં વધેલો-ઘટેલો ખોરાક એ અમને આપી દેતા. આ વધેલાં-ઘટેલાં-એંઠાં-જૂઠાં દાળ-ભાત-રોટલી-પૂરી-ફરસાણ મળતાં, ત્યારે તો જાણે દિવાળી થઈ જતી!

રોટલાના ટુકડા માટે જ્યાં જીભ તડપતી હોય, ત્યાં ચૉકલેટનો સ્વાદ તો ક્યાંથી નસીબ હોય? પણ હા, મને ચૉકલેટના બદલામાં પૈસા અને એ પૈસેથી લોટ લાવ્યાનું યાદ છે. ચાલીમાં અમારા ઘરને અડીને અમારું એક છાપરું હતું. (કાચા ઝૂંપડાને ચાલીઓમાં છાપરું કહેવાતું.) તુલસીભાઈ નામના અમારા એક ભાડૂઆત. તે અમદાવાદ મ્યુિનસિપાલિટી ટ્રાન્સપોર્ટની ટૂરિસ્ટ બસના કૅરટેકર. અમદાવાદ-દર્શન કરાવતાં – કરાવતાં પ્રવાસીઓને ચૉકલેટ આપવાનું એમનું કામ. એટલે એ ઘણી મોંઘી ચૉકલેટો ઘેર લાવતા. અમે એમનું નાનું-મોટું ટાપું કરીએ તો બદલામાં એ અમને ચૉકલેટ આપતા. આવી ચૉકલેટો એ જમાનામાં રાજપુરની દુકાનોમાં પણ નહોતી મળતી. ચાલીમાં જેમ અભાવોમાં જીવતાં ઘર હતાં તેમ છનાછનીમાં જીવતાં ઘર પણ હતાં. આવું જ એક ઘર મારા બાળગોઠિયા પૂનમનું. હુષ્ટપુષ્ટ ગોળમટોળ શરીરને લીધે અમે એને ‘પૂનમ મદનિયું’ કહેતાં. એના દાદા અને પિતા બહુ પૈસાવાળા. એટલે પૂનમને પણ વાપરવા ઘણા પૈસા મળતું. હું તુલસીભાઈએ મને આપેલી ચૉકલેટ જેમ મીઠી-મીઠી વાતો કરી, ચૉકલેટના વખાણ કરી, ફોસલાવીને પૂનમને વેચી દેતો. એની પાસેથી ચૉકલેટના જે પૈસા મળતાં એમાંથી ઘર માટે કશુંક ખાવાનું લઈ લેતો.

શહેરમાં કચરો વીણતાં બાળકોમાં ઘણીવાર હું મારી છાયા શોધું છું. વૅકેશનમાં કે નવરાશના દિવસોમાં હું પણ ખભે થેલી ભેરવી ક્યારેક ભાઈબંધો ભેળો વીણવા જતો. કચરો નહીં, હાડકાં. રાજપુરની દલિત વસ્તીમાં છૂટથી માંસ ખવાતું અને એના હાડકાં કૂતરાંએ ચૂસી ખાધા પછી ઠેરઠેર પડી રહેતાં. એ હાડકાં અમે વીણતાં, થેલીમાં ભેગાં કરતાં ને સંતરામ કૉલોનીની બહાર પતરાવાળી હાડકાંની દુકાને વેચી એમાંથી બે પૈસા રળી લેતાં.

હાડકાં ઉપરથી જ એક હસવાવાળી વાત યાદ આવી. ૧૯૮૧નાં અનામતવિરોધી રમખાણો લાંબો સમય ચાલ્યાં. કરફ્યુને કારણે રાજપુરમાં રહેવું મુશ્કેલ બન્યું અને સરકારી નોકરી અનિવાર્ય, એટલે અમે મણિનગરના અમારા નાનકડા રૉહાઉસમાં કામચલાઉ રહેવા ગયા. અમારી એ સોસાયટીમાં મિશ્ર વસ્તી. વળી, લગભગ બધા શાકાહારી. અમને મટન ખાધે ઘણા દિવસો વીતી ગયેલા એટલે એક દિવસ તો હિંમત કરીને છુપાવીને મટન લઈ આવ્યા. છાનુંછપનું રાંધી ખાધું પણ હાડકાનું શું કરવું ? રાત્રે મોડેથી કોથળીમાં ભરીને સોસાયટી બહાર દૂર ફેંકી આવીશું, એમ કરીને હાથમાં કોથળી લઈ નીકળ્યા. સોસાયટીના નાકે જ એક યુવાન એના પેટડૉગ સાથે સામે મળ્યો. અમે કંઈક વિચારીએ એ પહેલાં તો કૂતરાએ હાડકાંની કોથળી પર તરાપ મારી ને સોસાયટીના નાકે જ જબરું જોણું થયું.

રોટલાના એક કણ-કણ માટેનો અભાવ અને અછતના એ દિવસો સાથે જ એવી ક્ષણો પણ યાદ છે કે જ્યારે પેટ પર હાથ ફેરવીએ એટલું ધરાઈને ખાધું હોય. આ જ રાજપુરમાં મચ્છી પણ વેચાવા આવતી અને શિયાળામાં ‘લીલું લસણ’ પણ વેચાતું. ઘણાં ઘરોમાં ઉનાળામાં કેરીનાં અથાણાં અને શિયાળાનાં વસાણાં પણ બનતાં ! કેરીનો રસ ખાવો-ખવડાવવો એ તો એક રિવાજ થઈ ગયેલો. અમારી ચાલીઓમાં ખાસ કરીને મહેસાણાના વણકરોમાં કુંવાસીને રસ-રોટલા ખાવા બોલાવવાનો રિવાજ તો આજે ય ચાલુ છે!

એક પછી એક ભાઈઓને અનામતના પ્રતાપે સરકારી નોકરીઓ મળતી રહી અને કુટુંબ બે-પાંદડે થતું રહ્યું. આજે ગરીબીને યાદ કરવી કે એને વિશે બોલવું-લખવું એ જરી શરમજનક બાબત ગણાતી થઈ છે. રાજપુરની ચાલી છૂટતી રહી છે અને અમદાવાદ-ગાંધીનગરના નવા આવાસોમાં એકદમ નિરાંતની સુંવાળવી જિંદગી બસર થઈ રહી છે. આઠ દાયકા વળોટી ચૂકેલી ‘મા’ને રોજ નાસ્તામાં ‘વાણિયારોટી’ કહેતાં ખાખરા જ ખાવા ગમે છે. સો-બસોની ચૉકલેટ કે આઇસ્ક્રીમ ભચ્ચર ભચ્ચર ચાવી જતાં ભત્રીજા-ભાણિયાંને ફાટ્યા ડોબે જોયા કરું છું. અને મને મારી બાળપણની-કિશોરાવસ્થાની-યુવાવસ્થાની કુપોષિત કૃશ કાયા રહીરહીને સાંભરે છે. કાલાહાંડીનાં કુપોષિત બાળકોની તસ્વીરો મને હંમેશાં મારી જ તસ્વીરો લાગી છે. મારું શરીર એટલું તો દૂબળું હતું કે જાણે હાડકાંનો માળો કે ખેતરે ટિંગાડેલો ચાડિયો. બાળપણમાં ઘણીવાર મારા અંતર્ગોળ પેટ પર તાંસળી મૂકી મેં એને છાતી સમતળ કરવા નિષ્ફળ પ્રયાસો કર્યા છે. આજે તો મારું અંતર્ગોળ પેટ ખાસ્સું બહિર્ગોળ થઈ ગયું છે. કુટુંબીજનોને અને મિત્રોને મારા બહિર્ગોળ થતાં જતાં પેટની ખાસ્સી ફિકર છે, પણ હું એ વિશે સાવ જ બેફિકર છું. કેમ કે….

[‘સાર્થક જલસો’ના દિવાળી અંકમાંથી સાભાર]

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 16 અૉક્ટોબર 2014, પૃ. 07 – 09