આશિષ કક્કડથી ઉંમરમાં બે દાયકા નાનાં, પણ તેમનાં અત્યંત નિકટનાં મિત્ર એવાં લેખિકા આલેખે છે એ ઘરનો મહિમા, જે આશિષ કક્કડના વ્યક્તિત્વનાં કેટલાંક પાસાંને આબાદ વ્યક્ત કરતું હતું.
—
એ ઘરની પહેલી મુલાકાત મારી કલ્પનાથી તદ્દન વિપરીત રહી હતી. તે શહેરના એક જાણીતા કલાકાર હતા. હું માંડ બે-એક મહિનાથી એમને ઓળખતી હતી અને એમના વિશે એટલું જાણી ચૂકી હતી કે તે એક પ્રભાવશાળી વ્યક્તિત્વ ધરાવતા અતરંગી માણસ હતા. મને હતું કે તેમનું ઘર ખૂબ જ કલાત્મક હશે અથવા મસ્ત મજાનો મોટો બંગલો હશે. પણ કાટ ખવાઈ ગયેલો ઝાંપો ધીમેથી ખોલીને, આડેધડ ઊગી નીકળેલાં ડાળી-ડાળખાં રસ્તામાંથી હટાવતાં 
ઘરમાં હું ઘરમાં દાખલ થઈ, ત્યાં જ મને સમજાઈ ગયું કે આ કંઈક અલગ છે. ઘરના વરંડામાં અઢળક લીલોતરી હતી, પણ વ્યવસ્થિત બગીચા જેવી નહીં. ઝાડવાં તેમની મરજી પ્રમાણે ઊગી નીકળ્યાં હતાં. ઘરના મુખ્ય બારણા પાસે ઠીક ઠીક કટાયેલો એક હીંચકો હતો, જેની છત પરનાં કેટલાંક નળિયાં તૂટેલાં હતાં.
એમણે ચહેરા પર સ્મિત સાથે બારણું ખોલ્યું અને ઉષ્માપૂર્વક ભેટ્યા. અમારી વચ્ચે ઉંમરમાં વીસ વરસનો તફાવત હતો. છતાં જે સહજતાથી અમે ભળી ગયેલાં, એની મને પણ નવાઈ લાગી. ઓરડામાં ખૂણામાં સોફા પડ્યો હતો. હું હજી બેસું એ પહેલાં જ તેમણે ચોખવટ કરી, “બધું જરા અસ્તવ્યસ્ત લાગશે. પણ હું આમ જ રહું છું. એટલે તું આરામથી બેસ.”
“બિલકુલ નહીં,” મેં ખોટેખોટું કહ્યું. અમારી વચ્ચેના નાના ટેબલ પર ઢગલાબંધ વસ્તુઓ ખડકાયેલી હતી. જેમનું કવર પણ ખૂલ્યું ન હોય એવાં મૅગેઝિન, નહીં ખોલાયેલાં કુરિયર, બૅન્કના ચેક ને ચેકબૂક, ધૂળ ખાતાં પુસ્તકો, કોરી ડાયરીઓ, બિઝનેસ કાર્ડ અને એચ.પી.નું એક જૂનુંપુરાણું કાળું લૅપટોપ. પુસ્તકો મને હંમેશાં આકર્ષે. તે પડ્યાં હોય તો જોવાનું મન થાય જ. ખડકલામાંથી મેં એક પુસ્તક ઉઠાવ્યું, ત્યાં તો કેટલીક ચોપડીઓ નીચે પડી. તરત તેમણે કહ્યું, “કશો વાંધો નહીં. ચાલ્યા કરે.” મેં ક્ષોભ સાથે કહ્યું, “સૉરી! હું જરા ક્લમ્ઝી (અથડાવા-કુટાવા-પડવા-આખડવાવાળી) છું.” તે હસીને કહે, “ડોન્ટ વરી. મારું પણ એવું જ છે.”
તેમના ઘરના પડદા આછા પીળા રંગના હતા. પાછળ દીવાલો પણ એ જ રંગની હતી. દીવાલ પર ચાર ફોટા હતા, જે તમામ તેમનાં સ્વર્ગસ્થ માતા-પિતાના હતા. મેં એ લોકોના અવસાન વિશે પૂછ્યું (તે કેન્સરમાં મૃત્યુ પામ્યાં હતાં) અને કહ્યું કે તેમનો ચહેરો બિલકુલ તેમના પપ્પા જેવો લાગતો હતો. વાતચીત દરમિયાન એમણે મને કૉફી માટે પૂછ્યું. મેં તેમને મારા કૉફીપ્રેમ વિશે કહ્યું. પછી અમે ડાઇનિંગ ટેબલ પર વાતો કરવા બેઠાં. તેની ફરતે પાંચ ખુરશી હતી. મને થયું, ઘરમાં માણસ એક ને તેને આવડા મોટા ડાઇનિંગ ટેબલની શી જરૂર હશે? જો કે હું બોલી નહીં.
એ દિવસે તેમના ઘરેથી નીકળી ત્યારે મને વિશિષ્ટ પ્રકારની હૂંફની અનુભૂતિ થઈ રહી હતી. ઘર ભલે ઘણી રીતે વેરવિખેર હતું, પણ તેના વાતાવરણમાંથી જાણે મારા માટે આવકાર ઊઠતો હતો. એ ઘર આગળ જતાં મારું ઘર બની રહેવાનું હતું— મારું મજબૂત આશ્રયસ્થાન.
આ ઘરે જ હું ટેબલ ટેનિસ રમતાં શીખી. ઘરના ઉપરના માળે, એમના બેડરૂમની સામેના ઓરડામાં ટેબલ રાખેલું હતું. અમે ત્રણ-ચાર મિત્રો ત્યાં રમવામાં નિયમિત હતાં. રમતાં પહેલાં અને પછી અમે સૌ ધાબા પર બેસીને વાતો કરતાં. હું આ ઘરમાં જ ફિલ્મોને માણતાં શીખી. એમની પાસે એક ટેરાબાઇટની હાર્ડ ડિસ્કમાં દુનિયાભરની ઉત્તમ ફિલ્મોનો ખજાનો હતો. માજિદ મજીદી, ચૅપ્લિન, તથા હિન્દી અને અંગ્રેજી ભાષાની કેટલીક ઉત્તમ ફિલ્મો વિશે મેં અહીંથી જ જાણ્યું હતું. ફિલ્મ જોયા પછી અમે અમારા પ્રતિભાવ અને અનુભૂતિ વિશે ચર્ચા કરતાં.
અમારી મિત્રાચારીનાં શરૂઆતનાં પાંચ વરસ દરમિયાન આ ઘર મારા ઘરેથી બીજે ક્યાં ય જતાં-આવતાં વચ્ચે કરવાનું સ્ટેશન બની ગયું. ઑફિસેથી, મિત્રોના ઘરેથી કે બહાર જમવા ગયા પછી પાછા ઘરે જતાં કે ત્યાર પહેલાં તેમને ફોન કરું. જો એ ઘરે હોય તો હું ઊડતી મુલાકાતે પહોંચી જાઉં. ‘હું ત્યાં મુલાકાતે જાઉં’ એમ કહેવું જરા વિચિત્ર લાગે છે. કારણ કે, એ ઘર લગભગ મને ખેંચતું. એકાદ વાર ત્યાં ન જઉં, તો જાણે દિવસ અધૂરો લાગતો. તેમને મળવું તો મને બહુ ગમતું જ. સાથોસાથ, તે એક એવું ઠેકાણું હતું જ્યાં હું કોઈ પણ જાતના ભાર કે બંધન વિના મારું અસ્તિત્વ અનુભવી શકતી. ત્યાં કોઈ સવાલ ન હતા ને કોઈ અપેક્ષા પણ નહીં.
જ્યારે પણ કોઈ પાર્ટીનું કે મિત્રોના મેળાવડાનું આયોજન કરવાનું હોય, એ કહી દેતા, ‘આપણા ઘરે રાખીએ.’ એ ક્યારે ‘આપણું ઘર’ બની ગયું એની સરત જ ન રહી. પણ એ અહેસાસ બહુ મીઠો હતો. જીવનમાં તેમની રીત હતીઃ નાનામાં નાની બાબતોને ઊજવવી. બૅન્કનું કામ પત્યું? તો અમે સેવ-પૂરી ખાઈને પાર્ટી કરતાં. ત્યારે મારું સ્ટાર્ટ અપ ચાલતું હતું. એટલે કોઈ રોકાણકાર સાથે મારી મિટિંગ સરસ જાય કે કઠણ લાગતી બ્લૉગ પોસ્ટ લખાઈ જાય તો અમે ડેઝર્ટ બનાવતાં. મારો બૉયફ્રેન્ડ સી.એ.ના પહેલા ગ્રૂપમાં પાસ થયો ત્યારે અમે તેની ઊજવણી કરી હતી—અને પછી બે વાર નાપાસ થયો ત્યારે પણ ઊજવણી તો ખરી જ. તેમના મિત્રો, મારા મિત્રો, અમારા મિત્રો … બસ, કાયમ જાણે પાર્ટી જ પાર્ટી. તેમના ઘરે મળતી મોકળાશથી મને વિચાર આવતો કે આટલી મુક્ત અને અંકુશમુક્ત તો કદાચ હું મારા ઘરમાં પણ ન રહી શકું—મારા ખાસ મિત્રો સાથે પણ નહીં.
આ ઘરમાં તૂટેલી વસ્તુઓ કાયમ એ જ અવસ્થામાં રહેતી. ફર્નિચર, બાથરૂમના નળ, રસોડાના કબાટ … પણ આ તો વસ્તુઓની વાત થઈ. માણસો માટે તો આ ઘર ચાર્જિંગ સ્ટેશન જેવું હતું. તમામ પ્રકારના લોકો ત્યાં આવતા અને હામ, હૂંફ તથા હૈયાધારણ મેળવતા.
આ જ ઘરે મારા બૉયફ્રેન્ડ (અને હવે મારા પતિ) હેમિલે વર્ષ ૨૦૧૭માં મારી બર્થ ડેની સરપ્રાઇઝ પાર્ટી રાખી હતી. આંખે પટ્ટી બાંધીને એ મને “અજાણી જગ્યાએ” લઈ જવા નીકળ્યો. છતાં, તેના ઍક્ટિવાના દરેક વળાંકે અમે ક્યાં જઈ રહ્યાં છીએ તે વિશેની મારી ખાતરી પાકી થતી જતી હતી. મને ગૂંચવવા માટે તેણે લાંબો રસ્તો પસંદ કર્યો. છતાં, કટાયેલો ઝાંપો ખોલ્યા પછી તેણે મને ઢાળ હોવાથી સહેજ સાચવીને ડગ માંડવા કહ્યું, એટલે તરત જ મેં કહ્યું, ‘મને ખબર જ હતી.’ મારી આંખે પટ્ટી બંધાયેલી જ હતી. રસ્તામાં આવતાં ડાળીડાળખાં મારા હાથને સ્પર્શતાં હતાં. ઘરના બારણા પાસે પાર્ક કરેલા બાઇક પર હાથ ગયો. હવે તો સરપ્રાઇઝ જેવું કશું રહ્યું જ ન હતું. છતાં મેં આંખ પરથી પટ્ટી ખોલી ત્યારે આંખમાંથી આંસુની દડી પડ્યાં. એ રૂમમાં હું જેને ખૂબ ચાહતી હતી એવા તમામ લોકો— મારાં મમ્મી-પપ્પા, દાદી, મિત્રો— હાજર હતાં. અને ઘરના માલિક? એ કોઈ પણ પ્રકારના માલિકીપણાના ભાવ વિના એક ખૂણે ઊભા હતા. વર્ષગાંઠનું આ સરપ્રાઇઝ હું કદી નહીં ભૂલી શકું.
આ ઘર માત્ર મારા માટે જ નહીં, એમના ઘણા મિત્રો માટે કાયમ ખુલ્લું રહેતું. મને હજુ યાદ છે. તેમના એક મિત્ર ફક્ત તેમને મળવા માટે થઈને આઠ કલાકની મુસાફરી ખેડીને આવ્યા હતા. તેમની પ્રિયતમા તેમને છોડીને ચાલી ગઈ હોવાથી તે બહુ દુઃખી હતા અને જીવનમાંથી રસ ગુમાવી બેઠા હતા. તેમને લાગતું હતું કે હવે જીવન જીવવાનો કોઈ મતલબ રહ્યો નથી. એ આવ્યા ત્યારે હું ત્યાં હતી. ખરું કહું તો થોડા સમય પછી મને તેમની કથાથી અકળામણ થવા લાગી. પણ આ ઘરમાં તેમને આવકારો અને હૂંફ જ મળ્યાં. એવું નથી કે તે ઘરે પાછા જવા નીકળ્યા ત્યારે તેમની બધી તકલીફો દૂર થઈ ગઈ હતી. પણ તેમને માનસિક વ્યગ્રતામાં થોડી શાતા તો મળી હશે.
વચ્ચે ઘણા સમય સુધી ઘરની એક ચાવી મારી પાસે રહેતી હતી. મને ખબર હતી કે તે બધાને ઘરની ચાવી આપતા નથી. હું તેમના ઘરે જતાં પહેલાં ફોન કરી લેતી, પણ તેમણે મને કહી રાખેલું કે ઘર બંધ હોય તો પણ હું જઈ શકું. એ ઘરની ચાવીને દરવાજા પાસે એવી રીતે સંતાડીને જતા કે જેથી હું ત્યાંથી લઈને બારણું ખોલી શકું. અમારી મિત્રતા પછી એટલી ગાઢ થયેલી કે એક વરસ સુધી તો ચાવી મારી પાસે બૅગમાં જ રહી. નીચેના રૂમનું નામ જ ‘આરતીનો રૂમ’ પડી ગયું હતું. હું ત્યાં વાંચતી, લખતી, મારા પ્રોજેક્ટનાં કામ કરતી અને મન હળવું પણ કરતી.
હવે એ ઘર જોયાને ઘણા મહિના થયા. છેલ્લે ત્યાં ગઈ ત્યારે તેમને કૉફિનમાં લાવવામાં આવ્યા હતા. તે એવા જ હૅન્ડસમ લાગતા હતા. પણ ઘરનો રૂમ તેના પડઘાતા હાસ્યના અવાજને બદલે હળવાં ડૂસકાંના અવાજથી ભરાઈ ગયો હતો. લગભગ તે જ ક્ષણે મને પહેલી વાર લાગ્યું કે આ ઘર હવે મકાન બની ગયું છે— એક મકાન, એક મિલકત. હા, એક જ દિવસમાં ઘરમાંથી મિલકત. એક સાથે પ્રિય વ્યક્તિ અને વહાલું આશ્રયસ્થાન બંને જતાં રહ્યાં.
હવે હું અમદાવાદમાં નથી રહેતી. એ હકીકત કદાચ મારી વ્યથાને થોડી હળવી બનાવે છે. પણ મને નથી લાગતું કે એ ઘરે ફરી કદી પણ હું જઈ શકું. તેમના ખાલીપાથી ભરેલું ઘર હું નહીં જોઈ શકું. જેને આંખે પટ્ટી બાંધી હોવા છતાં પણ હું ઓળખી ગઈ હતી, એ ઘરને હવે છતી આંખે જોવાનું મને અશક્ય લાગે છે. કારણ કે એ ઘરનો આત્મા એવા મારા દિલોજાન મિત્ર હવે નથી. એ ઊપડી ગયા છે— અચાનક અને કાયમ માટે. એમના વિના કશું પહેલાં જેવું નહીં રહે— હું પણ નહીં ને એ ઘર પણ નહીં.
છતાં, તેમની પરંપરા ચાલુ રાખવા માટે આ લેખ લખી શકાયો અને પૂરો થયો, તેની પાર્ટી તો કરવી પડશે.
મૂળ અંગ્રેજી પરથી અનુવાદ : સુજાત
હવે નવી સરકાર લોકો નથી બનાવતા. લોકો સરકાર બદલે એટલી (તા)રાજકારણીઓમાં હવે ધીરજ જ રહી નથી, એટલે સરકારો જ સરકાર બદલતી રહે છે ને સત્તા સાચવવા મથતી રહે છે. ખુરશી ટકાવવા ને ખુરશી પડાવવા પક્ષો લોહીની જેમ પૈસા વેરે છે ને એમાં કોઈ, કોઇથી ગાંજ્યા જાય એમ નથી. લોકોની જરૂર તો મત આપવા પૂરતી જ છે, કારણ કે કહેવા ખાતર પણ ભારત લોકશાહી દેશ તો છે જ, એટલે મત વગર તો તેને ચાલે એમ નથી. જનાદેશ માથે ચડાવાય પણ છે, પણ પછી જનાદેશ, જનાવરદેશ થઈને રહી જાય છે. આખો દેશ તુક્કાઓ પર ચાલે છે. હાઇકમાન, હાઇકમાન્ડ આપે તો મિનિટોમાં મંત્રીઓની વગર મંત્રે મંતરાઈ જાય છે. ગયા સપ્ટેમ્બરમાં એમ જ મોવડીઓને લાગ્યું કે ગુજરાતની સરકારે બદલાવું જોઈએ તો ચપટી વગાડતામાં જ મુખ્ય મંત્રી વિજય રૂપાણીને પાણીચું મળી ગયું ને જેમને સપનું ય પડ્યું ન હતું એવા ભૂપેન્દ્ર પટેલ મુખ્ય મંત્રી થઈ ગયા. એટલાથી મોવડીઓ ધરાય એમ ન હતા, એમણે તો સાગમટે મંત્રીમંડળ પણ બદલવું હતું, એટલે બધા મંત્રીઓને તેમના કોઈ વાંકગુના વગર બદલી કઢાયા. ટૂંકમાં, લોકો હવે સરકાર બદલે એવું રહ્યું નથી, મોવડીઓને લાગે કે રાજ્યમાં પોતાની જ સરકાર બદલવી છે તો તે બદલી શકે છે. ભા.જ.પ.ની સરકાર ગુજરાતમાં હતી, નવી ચૂંટણીને વર્ષની જ વાર હતી, પણ સરકાર બદલાઈ અને ભા.જ.પ.ની જ સરકારે શપથવિધિ ફરી એકવાર કરી લીધી. આ બધાંમાં ચૂંટણી તો ઊભી જ છે. આ બધું મફત તો થતું નથી, પણ ખર્ચ સરકારને થતો નથી, ખર્ચ લોકોને માથે પડે છે. આ દેશ આટલો ખર્ચાળ તો કદી ન હતો. ખર્ચ ઘટે, તો ટેક્સ પણ ઘટે, પણ એ બધાંમાં કોઈને હવે રસ જ નથી. ગુલાલ ને લોહી આ દેશને કોઠે પડી ગયાં છે. ખૂબ મથવા છતાં, ગુજરાત સરકારની આખી કેટ ફરી શું કામ ચિપાઈ તેનો કોઈ જવાબ ગુજરાતની અબૂધ અને ‘ભોળી’ પ્રજાને વર્ષ થવા આવ્યું તો ય મળ્યો નથી ને હવે તો આખું ગુજરાત ચૂંટણીની (રાજ)રમતોમાં સપડાયું છે એટલે સમજવાની કોઈને જરૂર પણ લાગતી નથી. પ્રજાને મંજીરાં પકડાવી દેવાયાં છે એટલે એ તો ઉજવણું હોય કે ઉઠમણું ખખડાવ્યે જ જાય છે.
બિહારના મુખ્ય પ્રધાન નીતીશકુમારે ચોથીવાર પલટી મારવાથી દેશના સેક્યુલર રાજકારણની તાકાતમાં વધારો થવાનો નથી કે દેશના વિરોધ પક્ષોની સંયુક્ત તાકાતમાં પણ વધારો થવાનો નથી. ઊલટું કદાચ એ વધારે ક્ષીણ થશે. આમાં સેક્યુલર ભારતની ચિંતા કરનારાઓએ રાજી થવાની જરૂર નથી, ઊલટું શ્રદ્ધેય રાજકીય વિકલ્પ ક્યાં છે એવા પ્રશ્નનો જવાબ આપવો તેમના માટે મુશ્કેલ બનશે.
અત્યારે બી.જે.પી.ના નેતાઓ પાસે હિન્દુત્વ, રાષ્ટ્રવાદ અને દેશપ્રેમ છે અને વિરોધ પક્ષોના નેતાઓ પાસે ખરડાયેલો ઇતિહાસ છે. મુખ્યત્વે ત્રણ ચીજ તેની ઉધાર બાજુએ છે; પરિવારવાદ, તકવાદ અને ભ્રષ્ટાચાર. નીતીશકુમારની વાત કરીએ તો તેમની સામે અત્યાર સુધી ભ્રષ્ટાચારના કોઈ ગંભીર આરોપ થયા નથી, તેમના પરિવારનો કોઈ સભ્ય રાજકારણમાં નથી અને તેઓ કાર્યક્ષમ અને કાર્યદક્ષ શાસકની ખ્યાતિ ધરાવે છે. તેઓ બે દાયકાથી શાસનમાં છે પણ કાળો ડાઘ લાગ્યો નથી અને બિહાર જેવા રાજ્યની તેમણે ઠીકઠીક પ્રમાણમાં કાયાપલટ કરી છે. આ સિવાય તેઓ મિતભાષી છે. બકવાસ કરતા નથી અને આક્રમક મિજાજ ધરાવતા નથી. નરેન્દ્ર મોદીનો સામેના છેડાનો એક ઠાવકો માણસ છે. માટે દેશમાં સર્વસાધારણપણે એમ માનવામાં આવતું હતું કે બી.જે.પી.ના વિકાસના ધ્યેય વિનાના અને ગરીબ માણસ માટેની નિસ્બત વિનાના ખોખલા રાષ્ટ્રવાદનો વિકલ્પ નીતીશકુમાર બની શકે. બી.જે.પી.ને હિંદુ સર્વોપરિતા સ્થાપવા સિવાય બીજી કોઈ ચીજમાં રસ નથી અને કોઈ એક પ્રજાની સર્વોપરિતા સ્થાપવી હોય તો દેખીતી રીતે લોકતંત્ર સાથે અને કાયદાનાં રાજ સાથે ચેડાં કરવાં પડે. ભારત એવો દેશ ન રહે જેવા દેશની કલ્પના ભારતનું બંધારણ ઘડનારાઓએ કરી હતી.