રવીન્દ્ર પારેખ

દેશના ગ્રોથ એન્જિન ગણાતા ગુજરાતમાં છેલ્લા થોડા સમયમાં જે પ્રકારની ઘટનાઓ સામે આવી છે તેણે ગુજરાતનું માથું શરમથી ઝુકાવી દીધું છે. ગુજરાત ધંધાઉદ્યોગમાં, ખાસ કરીને સુરતના હીરા ઉદ્યોગને મામલે, ડ્રગ્સને મામલે, શિક્ષણને મામલે, બળાત્કાર, છેડતીને મામલે સડી ગયું છે ને સરકાર જેવું કૈં હોય જ નહીં તેમ અસામાજિક અને આસુરી તત્ત્વો રાજ્યને અનેક સ્તરે ફોલી રહ્યાં છે. સુરતમાં હીરા ઉદ્યોગને માટે જે તોતિંગ વ્યવસ્થાઓ ઊભી કરવામાં આવી તે ફળદાયી નીવડી હોય એવું લાગતું નથી. હીરાના કેટલાક કારીગરો પૂરતું વેતન ન મળતાં આત્મહત્યા તરફ વળ્યા છે. ગુજરાતનો દરિયા કિનારો ફેલાવા માટે જ હોય તેમ અબજો રૂપિયાનું ડ્રગ્સ ખડકાયા કરે છે ને એ ધીમે ધીમે શહેરની ગલીઓમાં પહોંચ્યું છે. એનો શિકાર યુવા વર્ગ થઈ રહ્યો છે, પણ ડ્રગ્સ પકડાયાની જાહેરાતો કરીને સરકાર પોરસાઈ રહી છે. એ તો ઠીક, પણ ઉમરગામમાં તો મેફેડ્રોન ડ્રગ્સ બનાવવાની આખી ફેક્ટરી જ ઝડપાઈ છે. સુરતનાં પાંચ પોલીસ સ્ટેશન વિસ્તારમાં ઝડપાયેલા 24 લાખના દારૂની 14 હજાર બોટલો પર રોલર ફેરવવું પડે એટલો દારૂ તો શહેરમાં આવ્યો જ ! એ દારૂબંધીવાળા ગુજરાત માટે શરમજનક છે. શિક્ષણ વિભાગ શિક્ષણેતર પ્રવૃત્તિઓમાં કામચલાઉ શિક્ષકોનો ઉપયોગ કરીને, રાજકારણીઓનો પ્રવેશોત્સવ કરાવીને ફતવા અને ડેટામાં વ્યસ્ત છે.

આટલું ઓછું હોય તેમ કોઈ રોગચાળાની જેમ બળાત્કાર અને છેડતી રાજ્યમાં ફાટી નીકળ્યાં છે.

ગૃહ મંત્રી હર્ષ સંઘવી

કોલકાતાની રેપ અને મર્ડરની ઘટના પછી એવી ઘટનાઓમાં ઓટ આવવી જોઈતી હતી, તેને બદલે ભરતી ચડી છે. ગુજરાતના ગૃહ મંત્રીએ નવરાત્રિના ઉત્સવમાં સવારના પાંચ વાગ્યા સુધી ગરબે રમવાની છૂટ આપીને ઘણી વિકૃતિને પણ મોકળાશ કરી આપી છે. ગરબા પર સવારના પાંચનો આંકડો પાડીને ગૃહ મંત્રીનો ઇરાદો બળાત્કારને ઉત્તેજન આપવાનો ન જ હોય, પણ પ્રજા તો સારા નબળા બધા જ અર્થો કરી લેતી હોય છે. એમાં ગૃહ મંત્રી પોતે જ, ગુજરાતીઓ ગરબા ગુજરાતમાં નહીં તો શું પાકિસ્તાન જઈને રમવાના હતા – જેવું વિધાન કરે તો એ વાંદરાને નીસરણી આપવા જેવું જ થાય. હેતુ ગમે એટલો ઉમદા હોય તો પણ નવરાત્રિ ગુજરાતને ફળી નથી તે સ્વીકારવું પડે. ગરબાને નામે જે ચાલ્યું છે એમાં ભક્તિ ઓછી ને ‘શક્તિ’ પ્રદર્શન વધુ છે. રાતના 12 પછી માઈકનો ઉપયોગ પ્રતિબંધિત છે, છતાં ધ્વનિ પ્રદૂષણની ફરિયાદો ઊઠી છે.

આટલી છૂટ અને આટલા પોલીસ બંદોબસ્ત છતાં નવરાત્રિ દરમિયાન એકથી વધુ ગેંગ રેપની ઘટના બની એ બધી રીતે શરમજનક છે. પોલીસ કૈં કરતી નથી એવું નથી, તે ગુનેગારોને પકડે છે, પણ અદ્યતન સગવડો છતાં વધતા જતા ગુનાઓ પર કાબૂ મેળવી શકતી નથી તે હકીકત છે. પ્રજા પણ તામસી અને વિકૃતિનો પરિચય આપતી વધુને વધુ ગુનાખોરી તરફ વળી છે તે ચિંત્ય છે. ગૃહ મંત્રી ભલે તલવાર તાણીને ગુનેગારોને ફાંસીની સજાની ભલામણ કરે, પણ તેમનાં રાજ્યમાં નહોતી બનવી જોઈતી એવી એકથી વધુ ઘટનાઓ સામૂહિક દુષ્કર્મની બની છે તેનો સંકોચ તેમને થવો જોઈએ.

નવરાત્રિ દરમિયાન ગેંગ રેપની પહેલી ઘટના 5 ઓક્ટોબરે વડોદરાના ભાયલીની એક તરૂણી સાથે બની. એક તરફ વડોદરા નવરાત્રિની ઉજવણીમાં મગ્ન હતું, ત્યારે ભાયલી વિસ્તારમાં શુક્રવારની મોડી રાત્રે ગેંગરેપની ઘટનાએ સનસનાટી મચાવી દીધી. પીડિતા તેના બાળપણના મિત્રને રાત્રે 11.30 કલાકે મળી હતી ને સનસિટી સોસાયટી વિસ્તારમાં વાતો કરી રહી હતી, ત્યાં બારના સુમારે બે બાઇક પર પાંચ જણા આવ્યા ને અભદ્ર શબ્દોમાં વાતો કરવા લાગ્યા, જેનો મિત્રે વિરોધ કર્યો તો બે લોકો ત્યાંથી નીકળી ગયા, પણ બાકીના ત્રણમાંથી એકે મિત્રને ગોંધી રાખ્યો અને બે જણાંએ પીડિતા પર દુષ્કર્મ કર્યું. ફરિયાદ થતાં પોલીસે જણાવ્યું કે સગીરા પર દુષ્કર્મ થયું છે, તો આરોપીઓ પર પોકસો લાગશે. પોલીસે તપાસ કરીને પાંચ વિધર્મીઓને પકડી પણ પાડ્યા છે.

આ ઘટનાની કળ વળે ત્યાં તો ભાયલી જેવી જ ગેંગ રેપની ઘટના મંગળવારે સગીરા સાથે સુરત જિલ્લાના માંગરોળ તાલુકાના મોટા બોરસરામાં રાત્રે અગિયારેકના સુમારે શેરડીના ખેતરમાં બની. પોલીસે બે આરોપીને તો પકડી પાડ્યા છે, પણ ત્રીજો આરોપી ભાગવા જતાં પોલીસે ફાયરિંગ કર્યું, તો ય તે ભાગવામાં સફળ રહ્યો. ત્રણે આરોપીઓ રીઢા ગુનેગારો છે ને અગાઉ પણ હત્યા, લૂંટમાં પકડાયેલા છે. સગીરા તેના મિત્ર સાથે ફરવા નીકળી હતી ત્યાં મોટર સાયકલ પર આવેલ ત્રણ શખ્સોએ તે બંનેને આંતર્યાં. મિત્રને ભગાડી મુકાયો ને તેણે ગામ લોકને ભેગું કર્યું. દરમિયાન ત્રણે નરાધમો સગીરા પર દુષ્કર્મ કરીને ભાગી છૂટ્યા. ગામ લોકોએ પીડિતાને સારવાર માટે મોકલી આપી ને ફરિયાદ થતાં પોલીસ આરોપીઓને પકડવામાં જોતરાઈ. ત્રણ આરોપીમાંનો એક, શ્વાસ લેવામાં તકલીફ થતાં સુરત સિવિલમાં વેન્ટિલેટર પર હતો. તે મૃત્યુ પામ્યો છે.

આની સમાંતરે કચ્છમાં ગરબા જોઈને આવતી એક યુવતી પણ દુષ્કર્મનો ભોગ બની હતી. સુરતમાં જ માંગરોળ બાદ માંડવીમાં દુષ્કર્મની બીજી ઘટના સામે આવી છે. ચૌદ વર્ષની સગીરા પર 8 મહિના સુધી વિધર્મી યુવકે દુષ્કર્મ આચરી તેને ગર્ભવતી કરી. પીડિતાને અચાનક પેટમાં દુખાવો ઊપડતાં તેને હોસ્પિટલ લઈ જવાઈ, જ્યાં તેને કસુવાવડ થઈ ગઈ. પોલીસે પોકસો અને એટ્રોસિટી એક્ટ હેઠળ ગુનો નોંધી તપાસ શરૂ કરી છે.

એમ કહેવાય છે કે ગુજરાતમાં દુષ્કર્મના રોજ છ બનાવો બને છે. બોરસરની ઘટના પછી ઘણી યુવતીઓ ડરી ગઈ છે ને રાત્રે જતાં-આવતાં સંકોચાય છે. ડરનો આ સ્વભાવ ગુજરાતનો નથી જ ! રાત મધરાત મહિલાઓ બિલકુલ નિર્ભયતાથી હરીફરી શકતી હતી, એ સ્થિતિ હવે રહી નથી. નવરાત્રિ પર્વમાં દુષ્કર્મ અને ગેંગ રેપ જેવી ઘટનાઓ સરકાર રોકી ન શકતી હોય તો તેણે થોડો વખત વિકાસ અને પ્રોજેકટો પર બ્રેક મારીને, હવસથી પીડાતાં ગુજરાતમાં તળિયાઝાટક સફાઈનું કામ કરવા જેવું છે. છેલ્લા પંદર દિવસમાં દુષ્કર્મની 10થી વધુ ઘટનાઓ જુદાં જુદાં શહેરોમાં બની છે. ભાયલી પહેલાં દાહોદમાં પાંચ વર્ષની માસૂમ બાળકીને એક આચાર્યે હવસનો ભોગ બનાવી તેની હત્યા કરી. સુરેન્દ્રનગરમાં એક નશાખોરે પાંચ વર્ષની બાળકીને પીંખી નાખી. મહેસાણામાં એક સગીરા પર દુષ્કર્મ આચરાયું તો, ઉત્તર ગુજરાતમાં એક ભૂવો પણ દુષ્કર્મ આચરવા માટે જવાબદાર ઠર્યો. ધ્રાંગધ્રામાં ચાળીસ વર્ષના આધેડે એક બાળકીને હવસનો શિકાર બનાવી. બોરસદના કંચોડાપુરાના શખ્સે યુવતીને લગ્નની લાલચ આપીને અનેક વાર દુષ્કર્મ કર્યું ને પછી મારી નાખવાની ધમકી આપી. રાજકોટમાં નર્સિંગનો અભ્યાસ કરતી 19 વર્ષની યુવતી પર કૌટુમ્બિક ભાઈએ જ દુષ્કર્મ કર્યાના સમાચાર છે. સુરતના ડિંડોલી વિસ્તારમાં 16 વર્ષના કિશોરે 13 વર્ષની બહેનને ગર્ભવતી કરી. મિરજાપરમાં એક દુકાનદારે 13 વર્ષની સગીરાને હવસનો શિકાર બનાવી. અમદાવાદની એક પાવરટ્રેક કંપનીના ચેરમેને મહિલાને ડિરેક્ટર બનાવવાની લાલચ આપી અનેક વખત દુષ્કર્મનો ભોગ બનાવી.

આટલું ઓછું હોય તેમ સુરતના માંડવીની આશ્રમશાળાના 52 વર્ષના એક આચાર્ય 12થી 15 વર્ષની 37 જેટલી વિદ્યાર્થિનીઓ સાથે અડપલાં કરવાને મામલે ચર્ચામાં છે. પોલીસે 6થી 8 ધોરણની 37 વિદ્યાર્થિનીઓની તબીબી તપાસ કરાવી છે અને હવે સી.આર.પી.સી.ની કલમ 164 હેઠળ મેજિસ્ટ્રેટ સમક્ષ નિવેદન લેવાશે. આશ્રમશાળામાં અભ્યાસ કરતી 80 વિદ્યાર્થિનીઓની જવાબદારી 2013થી આ આચાર્ય પર હતી, પણ છેડતી કરીને તેમણે ગુરુપદને લાંછન લગાડ્યું છે. એ તો ઠીક, પણ આચાર્ય કક્ષાના માણસો જવાબદારીને બદલે ખૂની કે લંપટ થવા સુધી પહોંચે તો ગુજરાતમાં શૈક્ષણિક મૂલ્યોનું ધોવાણ કઈ હદનું હશે તેની કલ્પના જ કરવાની રહે.

અહીં દુષ્કર્મની જે ઘટનાઓ મૂકી છે એ વાતને ચગાવવા નથી, પણ છેલ્લા થોડા સમયમાં ગુજરાતનો જે વિકૃત ચહેરો સામે આવ્યો છે તે અનેક રીતે ચિંતા ઉપજાવનારો છે. ઘણા કિસ્સાઓમાં સગીરા દુષ્કર્મનો શિકાર થઈ છે. 14થી 17વર્ષની સગીરા દુષ્કર્મથી અજાણ નથી, તો કોઈ એવી પણ છે કે ગર્ભવતી થવા છતાં કસુવાવડ થઈ જાય ત્યાં સુધી તેને ખ્યાલ જ નથી આવતો. એનું પણ આશ્ચર્ય જ છે કે વારંવાર દુષ્કર્મનો ભોગ બને છે, પણ કોઈ સહાય માટે પીડિતા પ્રયત્ન કરતી નથી. નોકરીમાં બઢતીની લાલચે ઉપરી અધિકારીનો શિકાર બનતી મહિલાઓ પણ ઓછી જવાબદાર નથી. ખરેખર તો એ દુષ્કૃત્ય ગણાય કે કેમ એ પણ પ્રશ્ન છે. વધારે દુ:ખદ તો એ છે કે દુષ્કર્મ આચરનાર ક્યારેક તો ભાઈ કે પિતા હોય છે. એટલે સગાંથી પણ સ્ત્રી સુરક્ષિત નથી. એમાં પણ આરોપી ને પીડિતા, બંને ભાઈ બહેન હોય ને બંને સગીર હોય ત્યારે તો અવધિ જ આવી જાય છે. ડિંડોલીની ઘટનામાં 16 વર્ષના ભાઈએ 13 વર્ષની બહેનને ગર્ભવતી કરી, ત્યારે પ્રશ્ન થાય કે એ અજ્ઞાનનું પરિણામ છે કે જાતીય કુતૂહલ સંતોષવાનો અખતરો માત્ર છે? એ પણ વિચારવાનું રહે કે જાતીય જ્ઞાને, સમય પહેલાં મળવાથી લાભ કરાવ્યો છે કે હાનિ? માહિતીના વિસ્ફોટે સગીરોને વહેલાં પરિપક્વ કર્યાં છે, તો જે નથી જાણતા તે પાછળ પણ પડ્યા છે, પણ સરવાળે લાભ બહુ હાથમાં આવ્યો નથી તે ખરું. અત્યારે તો વાસનાથી આખું ગુજરાત નરાધમોથી ખદખદી ઊઠ્યું હોય તેમ લાગે છે. કમ સે કમ આ ગંદકી તો સરકારે દૂર કરવી જ જોઈએ …

000

e.mail : ravindra21111946@gmail.com

પ્રગટ : ‘આજકાલ’ નામક લેખકની કટાર, “ધબકાર”, 11 ઑક્ટોબર 2024

રવીન્દ્ર પારેખ

સુરત મ્યુનિસિપલ કોર્પોરેશન રોજિંદા કામો કરે છે કે નથી કરતી તે તો અધિકારીઓ જાણે, પણ તે એક કામ વર્ષોથી કરે છે અને તે વર્ષોવર્ષ ત્રિઅંકી નાટકોની સ્પર્ધાનું ! આ આયોજન દુનિયાની કોઈ કોર્પોરેશન કરતી નથી ને એને માટે સુરતીઓએ કોર્પોરેશનની ને પોતાની પીઠ થાબડવી જોઈએ. આ વખતની સ્પર્ધા 50મી છે. આ 50 વર્ષોમાં અનેક સંસ્થાઓએ નાટકો ભજવ્યાં છે ને નિર્ણાયકોની કસોટીએ ચડીને ઇનામો મેળવ્યાં છે કે હાર પણ સ્વીકારી છે. એ સૌને ઢગલો અભિનંદનો ને શુભેચ્છાઓ. આ 50 વર્ષોમાં એવરેજ 20 સ્ક્રિપ્ટ પૂર્ણ કદનાં નાટકોની મૂકીએ તો અંદાજે હજારેક સ્ક્રિપ્ટ્સ કોરપોર્શન પાસે આવી હશે. એ જો પસ્તીમાં ન ગઈ હોય તો તેનો એક વિભાગ કોર્પોરેશન, નર્મદ સેન્ટ્રલ લાઇબ્રેરીમાં કરી શકે ને સ્ક્રિપ્ટની નકલ જરૂરિયાતવાળાને નજીવી કિંમતે આપી શકે. આ સૂચન અગાઉ પણ કર્યું હતું. તેનાં પર ફરીથી વિચાર કરી શકાય, કારણ અત્યારે જે નાટકો આવી રહ્યાં છે તે અનેક સ્તરે ચર્ચાસ્પદ છે.

કેટલાક નવા નાટ્યકારો, નવું નવું આવી રહ્યું છે તે સ્વીકારવાની ભલામણો કરતાં હોય છે. તે સ્વીકારવાનો વાંધો ન જ હોય, પણ નવાંને નામે નાટક છે કે થઈ રહ્યું છે તેનો બચાવ, તે જોવાનું રહે. હવે નાટકની સમજ વગર પણ નાટકો લખી કે ભજવી કે પસંદ શકાય છે. એવે વખતે અગાઉ ભજવાયેલી ઉત્તમ સ્ક્રિપ્ટ્સના નમૂના હાથવગા હોય તો તે કામ લાગે. કમ સે કમ તે માટે પણ કોર્પોરેશને સ્ક્રિપ્ટ બેન્કની વ્યવસ્થા વિચારવી જોઈએ.

આમ તો નાટ્ય સ્પર્ધાનું 50મું વર્ષ રંગેચંગે ઉજવાવું જોઈતું હતું તેને બદલે રાબેતા મુજબની નાટ્ય સ્પર્ધા યોજીને કોર્પોરેશને અને કલાકારોએ સંતોષ માની લીધો છે. આ વખતે એટલું થયું કે કોર્પોરેશનના અધિકારીઓએ વીડિયો ઉતારી પ્રેક્ષકો સમક્ષ ગુણગાન ગાતાં ઉમેર્યું કે સુરત હવે સિલ્ક સિટી, ડાયમંડ સિટીની જેમ જ નાટ્ય નગર તરીકે પણ ઓળખાશે. આવું જાણીએ તો હસવું આવે. સુરત, નર્મદના સમયથી નિબંધ, નાટક, નવલકથા, હાસ્ય, વિવેચન વગેરેમાં પ્રારંભક રહ્યું હતું, તે હવે સાહિત્ય, કલામાં નામશેષ થવા પર છે. તેની ઓળખ ફરી ઊભી કરવા કોર્પોરેશન, કલાકારો, લેખકો, કવિઓ જીવંત થાય તે અનિવાર્ય છે. નાટકની સ્પર્ધા અંગે પણ વધુ શું થઈ શકે તે વ્યક્તિગત અને સામૂહિક રીતે વિચારાવું જોઈએ. કોર્પોરેશન ઉપરાંત યુનિવર્સિટીઓ, નાટ્ય સંસ્થાઓ દ્વારા, ઉત્તમ નાટકોનાં લેખન અને ભજવણી અંગેના પરિસંવાદો ને શિબિરો થઈ શકે. આવું થશે તો નાટ્ય લેખન અને ભજવણીની નવી દિશાઓ ખૂલશે.

અગાઉ બધું સારું હતું ને હવે બધું ખરાબ છે એવું નથી. અગાઉ પણ મર્યાદાઓ હતી ને આજે પણ છે. એ સાથે જ અગાઉની જેમ જ આજે પણ ઉત્તમ પ્રયોગો થાય જ છે. એક બચાવ એવો પણ છે કે નવા વિષયો, નવી ટેકનિકો, સંગીત, સ્ટેજ ડિઝાઇન્સને લીધે નાટક ડ્રોઈંગરૂમમાંથી બહાર આવ્યું છે. સાચું, પણ નાટકને ડ્રોઈંગ રૂમમાંથી બહાર કાઢવા જતાં નાટક તો બહાર નથી થઈ ગયુંને, તે જોવાનું રહે. એ ખરું કે ખાડાના નાટકોથી આપણે બહાર આવ્યા, પણ ‘ખાડા’થી ‘અખાડા’માં તો નથી આવ્યાને તે જોવાનું કે કેમ?

થોડા વખત પર મુંબઈનું એક નાટક જોયું. ધારાવીનો એક પ્રખર બૌદ્ધિક અને ડ્રગ એડિક્ટ યુવાન સાઇકિયાટ્રિસ્ટની ટ્રીટમેન્ટ લઈને વિદેશ જાય એમાં ઘણાંને રસ છે. બધાં માટે તે એક સીડી છે. અંતે એવું ખૂલે છે કે તે બધાંનો ઉપયોગ કરીને વિદેશ ભાગી જાય છે. નાટકમાં પ્રેક્ષકોને આકર્ષવા લાઇટ્સ, મ્યુઝિક, રિવૉલ્વિંગ સ્ટેજ વગેરેનો ભરપૂર ઉપયોગ થયો, પણ કેટલાંક દૃશ્યોને બાદ કરતાં નાટક જામ્યું નહીં. સ્ટેજ પર ડોક્ટરનું ક્લિનિક, કોલેજનું સભાગૃહ, ઝૂંપડપટ્ટી વગેરે પણ સ્ટેજ પર બતાવાયું, પણ નાટક મજબૂત હોય તો ગમે તેવું અદ્દભુત સ્ટેજ થોડી મિનિટોમાં જ ભુલાઈ જતું હોય છે. સ્ક્રિપ્ટ મજબૂત ન હોય તો પ્રેક્ષકો કેવો સેટ છે, કેવી લાઇટ છે, કેવું મ્યુઝિક છે … વગેરે અલગ તારવીને જુએ છે. મુંબઈના એ નાટકમાં પ્રેક્ષકોને આંજી નાખવા થઈ શકે તે બધું જ દિગ્દર્શકે કર્યું હતું, તો ય ન જામ્યું. નીવડેલા કલાકારો હતા, પણ મૂળે તો નાટક જ ખૂટતું હતું. આવું હોય તો ગિમિક્સથી કેટલુંક ખેંચાય તે પ્રશ્ન જ છે. વાર્તા જ તાલમેલિયા હતી. યુવક અને તેની કથા ધારાવીની હોય તે તો સમજાય, પણ ડૉક્ટર પણ એ જ ધારાવીમાં મોટો થયો હોય ને એ પણ યુવકની જેમ જ ડ્રગ એડિક્ટ હોય એ ગળે ઉતારવાનું મુશ્કેલ છે. નાટક સોંસરું જવું જોઈએ, તેને બદલે સ્ટેજની વિવિધતામાં, બિનજરૂરી વળાંકોમાં, પાત્રોની ભરમારમાં અટવાતું રહ્યું. ગમ્મત તો એ થઈ કે મોટી સ્ટાર કાસ્ટ હોવા છતાં થોડા કલાકારે એકથી વધુ રોલ પણ કર્યા.

આ બધું સુરતમાં પણ આયાત થયું છે. કશુંક નવું તો ગમે જ, પણ તે કારણ વગરની નકલ જ હોય તો તે ન હોય તો ચાલે. અક્કલ હશે તો સારો કલાકાર સીધી નકલ તો નહીં જ કરે. હવે થિયેટરનો કન્સેપ્ટ બદલાયો છે, હવે વિઝ્યુઅલ્સની બોલબાલા છે જેવું કહેવાતું – કહોવાતું રહે છે. સ્ટેજ ડિઝાઇન કે મ્યુઝિક પાછળ ખાસી મહેનત લેવાતી હોય છે. લાઇટિંગ જ નાટક હોય તેમ રંગીન શેરડાઓ પાત્રોને ઢાંકવા સ્ટેજ રંગતા રહે છે, પણ નાટકની સ્ક્રિપ્ટ પાછળ લેવાવી જોઈતી મહેનત લેવાતી નથી. અભિનય નાટકનો પ્રાણ છે. એમાં મહેનત કરવાને બદલે ગીતની કોરિયોગ્રાફી પર વધુ ધ્યાન અપાય તો નાટકને વેઠવાનું આવે. ખરેખર તો ગીતો, તેનું સંગીત, તેની કોરિયોગ્રાફી કેટલી જરૂરી છે તે અંગે વિચારવાનું રહે. ગીતો નાટકનો ભાગ હોઈ શકે, પણ તે નાટક પર હાવી થઈ જાય તો કઠે. નાટકની સ્ક્રિપ્ટ નબળી હોય ને અભિનય, દિગ્દર્શન, લાઇટ્સ, સાઉન્ડ, ટેકનિક અસરકારક હોય તો પણ નાટક બચતું કે બનતું નથી.

કોઈ નીવડેલાં મહાન ચરિત્ર પરનું નાટક હોય ને તેનું જીવન સ્ટેજ પર ઊઘડે જ નહીં તો એ ચરિત્રને વટાવવા જેવું ને પ્રેક્ષકોને છેતરવા જેવું થાય. નાટકમાં મહાન ચરિત્રને બદલે કોઈ યુવાનની ગીતસંગીત મઢી લવસ્ટોરી જ દેખાયા કરે તો બાવાના બે ય બગડે. ન એમાં પૂરું ચરિત્ર ઊઘડે કે ન પૂરી લવસ્ટોરી ખીલે. નાટકનું ચરિત્ર સેંકડો વર્ષ પહેલાંનાં જંગલનું રહેવાસી હોય ને સ્ટેજ પર મહેનત કરીને જંગલ પ્રગટ કર્યું હોય, તેનો શો અર્થ રહે, જો તેનાં ગીત-સંગીત ને કોરિયોગ્રાફી આજનાં હોય? એ સમયનો અનુભવ જ ન થાય તો જંગલને બદલે નાટક ડ્રોઈંગ રૂમમાં ભજવાતું બતાવાય તો પણ શો ફેર પડે? આજકાલ ધુમાડા છોડવાની ફેશન ચાલે છે. મચ્છર ભગાડવા કોર્પોરેશનની ગાડી જાણે સ્ટેજ પર આવી ગઈ હોય તેમ થોડી થોડી વારે ધુમાડાઓ ઊઠતા રહે છે. એ તો અંધારું કરે જ છે, વધારામાં બે સીન વચ્ચે પણ અંધકાર છવાતો રહે છે. ઘણીવાર તો સીનથી વધુ, બે સીન વચ્ચેનો અંધકાર ચાલતો હોય છે.

રિવૉલ્વિંગ સ્ટેજનાં નાટકોનો ફાલ, વચ્ચે, મુંબઈથી આવ્યો ને બધાં અંજાયાં પણ ખરાં. પણ એ મોંઘું પડ્યું ને અનેક લોકાલ્સને કારણે નાટ્યાત્મક અસરો ઘટી ને ફિલ્મી અસરો વધી. પ્રેક્ષક એ સમજ સાથે આવે છે કે તેણે નાટક જોવાનું છે, તેને બદલે તે ફિલ્મ જોતો હોય એવું અનુભવે તો એ ફિલ્મ જોવા જશે, નાટક જોવા નહીં આવે. ટેકનિક કે ઇફેક્ટ્સ નાટકનો ભોગ લે તે ન ચાલે. આ ઇફેક્ટ્સ આજે જ આવી એવું નથી. વર્ષો પહેલાં નાટ્ય રસિકોએ સુરતનાં સ્ટેજ પર ટ્રેનને પસાર થતી અનુભવી છે, રેલનાં પાણી સ્ટેજ પર જોયાં છે, એરોડ્રામ પર ઊડતાં પ્લેન અનુભવ્યાં છે, એટલે જે નવું કહેવાય છે તે જેણે નથી જોયું તેને હોઈ શકે, બાકી, આ તો ફેશન જેવું છે. કાલની આજે ને આજની કાલે ચાલે.

એક વસ્તુ બહુ સ્પષ્ટ છે કે સ્ટેજ નાટક માટે હોય ને નાટકને બદલે ફિલ્મી દૃશ્યો જ જોવાનાં હોય તો તે બરાબર નથી. ફિલ્મી ગીત-સંગીતમાં કૈં પણ નાખો તો ચાલી જતું હશે, પણ શાસ્ત્રીય સંગીતમાં સાધન શુદ્ધિનો આગ્રહ તો હોવાનો જ ! ભલે તે માણનારા ઓછા હોય, પણ તેને સાત્ત્વિક અનુભવથી ઓછું કૈં ખપતું નથી. શાસ્ત્રીય ગાયક કે વાદક ફિલ્મી ગીતો ગાવા માંડે તો ચાલે? જો એ ન ચાલે તો નાટ્યપ્રેમીને નાટકને બદલે ઈતર પ્રવૃત્તિથી રીઝવવાનો અર્થ ખરો? એ ખરું કે નાટક શરૂ થાય ને પૂરું થાય એની વચ્ચે બધું જ ખોટું બતાવાય છે. સ્ટેજ પર કોઈ ઝેર પીને મરી જાય તો તે ખરેખર મરી જાય છે? એમ મરવાનું હોય તો કોઈ નાટક કરવા આવે કે? પણ અભિનયથી કલાકાર એવું બતાવે છે કે પ્રેક્ષકોની આંખો ભીની થાય. પ્રેક્ષકને પણ ખબર છે કે એકટર મરવાનો અભિનય કરે છે ને એક્ટર પણ જાણે છે કે મરવાનું નથી, પણ એમ વર્તવાનું છે કે પ્રેક્ષક એને સાચું માને. નાટકને એટલે જ તો ‘મેઇક બિલીવ’ની કળા કહી છે. નાટકની બીજી ખૂબી એ છે કે એમાં રિટેક નથી. ફિલ્મનાં શૂટિંગ વખતે એકટર ફરી એક્ટિંગ કરીને ભૂલ સુધારી શકે. નાટક એકવાર તે શરૂ થાય પછી વચ્ચે અટકાવીને કોઈ એકટર એમ ન કહી શકે કે થોભો, આ સીન બરાબર નથી થયો તો ફરી ભજવું. નાટકમાં એ તક નથી. એ રીતે નાટક, ફિલ્મથી જુદું પડે છે. નાટક લાઈવ આર્ટ છે.

છેલ્લે, આ શહેરના નીવડેલાં નાટ્યકારોને વિનંતી કે તેઓ ફરી નાટક ભજવતાં થાય. દરજી જીવે ત્યાં સુધી સીવે, એમ નાટક જીવાય ત્યાં સુધી ભજવાય ! નાટ્ય સ્પર્ધામાં થોડાં વર્ષ ભાગ લીધા પછી આળસ ચડે છે કે અહંકાર, ખબર નથી, પણ સિનિયર્સ નાટકો ભજવતાં બંધ થયા છે તે ઠીક નથી. આવું થવાને લીધે નવા કલાકારો પાસે સારાં ઉદાહરણો નથી પહોંચતાં. નાટકમાં સ્પર્ધા જેટલી તીવ્ર અને ખેલદિલ, એટલું જ નાટક લાભમાં રહે.

આમ તો સુરતનાં અને નાટકનાં હિતમાં કેટલીક સ્પષ્ટ વાત કરી છે, આશા છે, તેને સુરત એ જ રીતે લેશે. અસ્તુ !

 000

e.mail : ravindra21111946@gmail.com

પ્રગટ : ‘આજકાલ’ નામક લેખકની કટાર, “ધબકાર”, 30 સપ્ટેમ્બર 2024

રવીન્દ્ર પારેખ

ગુજરાતમાં શિક્ષણનો સર્વનાશ થયો છે, પણ કુલપતિઓથી માંડીને આચાર્યો, શિક્ષકો, વાલીઓ, વિદ્યાર્થીઓ માણસ તરીકે કશું જ અનુભવતા નહીં હોય તેમ નિર્જીવ છે. શ્વાસ ચાલે છે એટલું જ, બાકી નિશ્વાસ મૂકવા જેટલી સમજ પણ બચી નથી. શિક્ષણની સાર્વત્રિક શોકસભા હોય તેમ સૌ આજીવન મૌન પાળી રહ્યા છે. આ કેળવેલી નિષ્ક્રિયતા મતલબી અને ઘાતક છે. શિક્ષણમાં પણ સૌથી વધુ હાનિ પ્રાથમિક શિક્ષણમાં છે. બધી જ સ્કૂલો ડેટા ભરવામાં ખર્ચાઈ રહી છે. આ ડેટાને દાટા મારવા જેવા છે, કારણ એમાં આંકડા સાચા હોય તો પણ, તે વર્ગશિક્ષણની કશી વાસ્તવિક ખાતરી આપતા નથી. સાહેબો આંકડાઓ જોઈને સંતુષ્ટ રહે છે છે, પણ કોઈ શિક્ષણ વિભાગ સિવાયનો અધિકારી ઓચિંતી કોઈ શાળાની મુલાકાત લે છે તો તેને સંતાપ જ થાય છે.

જૂનાગઢની વંથલી તાલુકાની એક પ્રાથમિક શાળાની જિલ્લા કલેકટરે મુલાકાત લીધી ને શાળાનાં વાર્ષિક પરીક્ષાનાં પેપર્સ ચેક કર્યાં તો બધાંમાંથી જ એક સરખા જવાબ નીકળ્યા. આ અંગે શિક્ષકને પૂછ્યું તો જવાબ મળ્યો કે એ તો એવું જ હોય. છોકરાઓને બધી જ શાળામાં લખાવતા જ હોય છે. જિલ્લા કલેકટરે શાળા પર પગલાં લઈ પોતાને જાણ કરવા સંબંધિત અધિકારીને તાકીદ કરી. પરિણામે એ શાળાના 6 શિક્ષકોની બદલી આવી. DDOએ તપાસ કરી ને આચાર્યોની ઝાટકણી કાઢતાં કહ્યું કે શાળામાં માવા ખાઈને થૂંકો છો, શરમ નથી આવતી? શિક્ષકો દાઢાં વધારીને આવે છે તે તમે શિક્ષકો છો કે ગુંડા? બાળકો તમારી પાસેથી શું શીખે છે તે તો જુઓ? આ તો મુલાકાત લેવાઈ તો આટલું બહાર આવ્યું. જેની મુલાકાત નથી લેવાઈ એવી શાળાઓની હાલત પણ આનાથી કૈં બહુ સારી નહીં જ હોય. શિક્ષકો કલેકટરને પૂરી બેશરમીથી કહી શકે છે કે બધી જ શાળામાં લખાવતા હોય છે. સારું છે કે એમ ન કહ્યું કે શિક્ષકો જ પેપર લખી આપે છે, કારણ કે એ દિવસો પણ દૂર નથી કે શિક્ષકે પરીક્ષામાં જવાબ લખી આપવા પડે. વિદ્યાર્થીને લખતાં આવડશે તો સાહેબ પરીક્ષામાં લખાવે તે લખશેને ! આવી શાળાના ડેટા પરફેક્ટ હશે, પણ શાળામાં તો લબાચા જ હશે. સાહેબો ડેટા જોઈને રાજી રહેવાનું નહીં છોડે ને પ્રત્યક્ષ અનુભવ નહીં લે ત્યાં સુધી પરિસ્થિતિ નહીં સુધરે. શિક્ષકો વર્ગમાં મોબાઈલ પર પોતાના બીજા ધંધાની વાતો કરતા રહેતા હોય ને વિદ્યાર્થીઓને મોબાઈલ ન વાપરવા કહેતા હોય તો કોના ગળે ઊતરે?

જૂનાગઢમાં તો DDOએ છ શિક્ષકોની બદલીથી સંતોષ માન્યો, પણ ખરેખર તો આખા શિક્ષણ વિભાગની બદલી કરવા જેવી છે, કારણ કે બગાડ સૌથી વધુ તો ત્યાં છે. કાલના જ સમાચાર છે કે શૈક્ષણિક વર્ષ 2025-2026થી હાલનાં પુસ્તકો રદ્દ થશે. ધોરણ 1થી 8માં કોર્સ બદલાશે એટલે 19 પુસ્તકો રદ્દ થશે ને નવાં પુસ્તકો લાગુ થશે. ધોરણ 12માં અર્થશાસ્ત્રમાં નવું એક પ્રકરણ ઉમેરાતાં આખું પુસ્તક બદલાઈને નવું આવશે. આ તો એક કેરી માટે આંબા ઉગાડવા જેવું છે. એક ચેપ્ટર માટે ફરી ચોપડું વસાવવાનું? આ બરાબર છે? 18 મે, 2024ને રોજ સમાચાર હતા કે જૂનથી 2024-2025 માટે ધોરણ 1થી 12માં 16 નવી ટેક્સ્ટ બુક આવશે, એટલે કે અગાઉની બુક બદલાશે. 18 મેને રોજ 2024-2025 માટે 16 પુસ્તકો બદલવાની વાત અગાઉ આવી જ છે ને 25 સપ્ટેમ્બરે 2025-2026 માટે 19 પાઠ્ય પુસ્તકો 1થી 8માં બદલવાની વાત પણ છે.

આ તબક્કે સવાલ એ છે કે 2025-2026 માટે પાઠ્ય પુસ્તકો બદલાવાનાં હોય તો 2024-2025 માટે જે 16 પુસ્તકો બદલવાની વાત હતી તે પુસ્તકો 2025-2026 માટે કામનાં ખરાં કે એને રદ્દ ગણવાના? પુસ્તક બદલવાની આવી જ જાહેરાતો અગાઉના વર્ષમાં પણ થઈ છે. GCERT(ગુજરાત કાઉન્સિલ ઓફ એજ્યુકેશનલ રિસર્ચ એન્ડ ટ્રેનિંગ)નું તો ગજું નથી, પણ તે NCERT (નેશનલ કાઉન્સિલ ઓફ એજ્યુકેશનલ રિસર્ચ એન્ડ ટ્રેનિંગ) પાય એટલું પાણી પીએ છે. એ પુસ્તક બદલે તો ગુજરાતમાં પણ પુસ્તકો બદલાય. સવાલ એ છે કે પાઠ્ય પુસ્તકો હવે એક એક વર્ષની મુદ્દતે જ આવશે? એનું આયુષ્ય એક જ વર્ષનું હશે? એટલે કે એક જ વર્ષમાં લાખો પાઠ્ય પુસ્તકો પસ્તી થઈ શકે ને તે પણ તમામ ધોરણોનાં ને વિષયોનાં?

એક તરફ સત્ર પૂરું થવા આવે ત્યાં સુધી પુસ્તકો વિદ્યાર્થીઓ સુધી પહોંચતાં નથી ને વગર પાઠ્ય પુસ્તકે જ વિદ્યાર્થીઓ પરીક્ષાઓ પાસ કરે છે. સવાલ તો એ પણ છે કે પાઠ્ય પુસ્તકો વગર પણ પરીક્ષાઓમાં પાસ થવાતું હોય તો પાઠ્ય પુસ્તકની જરૂર જ કેટલી? કદાચ વર્ષોવર્ષ પાઠ્ય પુસ્તકો બદલવાની ઝંઝટ જ ન રહે, પણ એમ થાય તો NCERT અને GCERTની હોજરી અધૂરી રહે. વારંવાર પાઠ્ય પુસ્તકો બદલાતાં ન હોય તો છાપનાર સાથેનું (ક)મિશન પૂરું ન થાય. વારુ, વરસેકમાં ચોપડું પસ્તી થઈ જતું હોય તો ગંજાવર પસ્તીની ઉપરની કમાણી પણ કોણ છોડે? ટૂંકમાં, જરૂરિયાત હોય ને ટેક્સ્ટ બુક બદલાય તે સમજી શકાય, પણ અહીં તો હેતુ જ ધંધાનો છે ને તે ઉપરથી તે નીચે સુધી ધમધોકાર ચાલે છે, તો કોણ ઈચ્છે કે પાઠ્ય પુસ્તક વર્ષે વર્ષે ન છપાય?

બીજા એક સમાચાર પણ 25 સપ્ટેમ્બરે આવ્યા. સારો હેતુ પણ વિપરીત અસર કેવી રીતે કરી શકે એનું ઉદાહરણ સુરતના મેયર સાહેબે પૂરું પાડ્યું છે. સાહેબને લાગ્યું કે બાળકોને અંગ્રેજીમાં તકલીફ પડે છે તો તેમણે શિક્ષણ સમિતિની 28 શાળાઓમાં 6,500 વિદ્યાર્થીઓને ‘સ્ટેપ અપ ફોર ઇન્ડિયા એન.જી.ઓ.’ના સહયોગથી અંગ્રેજી શીખવવાની વ્યવસ્થા કરી. એને માટે અભિનંદન જ ઘટે, પણ આ આખી વ્યવસ્થા સવાલો પણ ઊભા કરે છે. શિક્ષણ સમિતિની 28 સ્કૂલો જ નથી. 28 સ્કૂલોનું જે પુણ્ય તપ્યું તે પાત્રતા અન્ય સ્કૂલોની ન હતી? પણ, વાત એમ છે કે સ્કૂલો રેન્ડમલી પસંદ કરવામાં આવી છે અને આ પ્રયોગ સફળ થાય તો અન્ય શાળાઓ સુધી પણ એનો લાભ પહોંચે. મેયર સાહેબે અંગ્રેજીની ચિંતા કરી, પણ ચિંતા તો ગુજરાતીની પણ કરવાની જરૂર છે. ગુજરાતની માતૃભાષા અંગ્રેજી કરવાની મહેનત થતી હોય ત્યાં ગુજરાતીની ચિંતા મેયર પણ શું કામ કરે? બોર્ડની પરીક્ષાઓમાં વર્ષોવર્ષ લાખો વિદ્યાર્થીઓ ગુજરાતીમાં નાપાસ થતા હોય ને એ ગુજરાતની માતૃભાષા સંદર્ભે બનતું હોય તો ગુજરાતી ભાષાની ચિંતા પહેલાં થવી જોઈએ.

આપણી જે નફાખોર માનસિકતા છે તે સૌથી વધુ શિક્ષણમાં પ્રવૃત્ત છે ને તમામ સ્તરે સક્રિય છે. ગુજરાત યુનિવર્સિટીના કેટલાક વહીવટી કર્મચારીઓ નિવૃત્ત થયા તો તેમને નિવૃત્તિ પછી પણ ફરી સેવામાં લીધા. ખરેખર તો જે નિવૃત્ત જ થયા છે તેમને ફરી સેવામાં રાખવાનું શું કારણ છે તે નથી સમજાતું. એક તરફ નોકરીની રાહ જોઈ રહેલા નવયુવાનો દિવસો ખુટાડતા હોય ને બીજી તરફ નિવૃત્તોને ફરી નોકરી અપાતી હોય તે ઠીક નથી જ, છતાં અનુભવને કારણે ઓછા પગારે કેટલાકને ફરી લેવાયા હોય એમ બને. જો કે, એમની સેવાઓ પણ સમાપ્ત કરી દેવાઈ છે, પણ એ જ યુનિવર્સિટીના એ જ કુલપતિ એ જ નિયમ અન્ય ક્ષેત્રોમાંથી નિવૃત્ત થઈને યુનિવર્સિટીમાં ગોઠવાયાં હોય એવા ભારે પગાર મેળવતા અધિકારીઓને નિવૃત્ત કરવામાં લાગુ કરતાં નથી, ત્યારે કુલપતિનો એમાં શો રસ છે તે સમજાતું નથી. આ અધિકારીઓ ઓ.એન.જી.સી. કે સ્ટેટ બેન્ક ઓફ ઇન્ડિયાના નિવૃત્ત અધિકારીઓ છે. તેમને યુનિવર્સિટીના કામકાજનો કોઈ અનુભવ નથી, પણ તેમને એસ્ટેટ, જીયુસેક, એકાઉન્ટ જેવા વિભાગમાં દોઢ લાખથી લઈને પાંચ લાખ સુધીના પગારે ગોઠવી દેવાયા છે. નિવૃત્ત કરાયેલા 30 વહીવટી કર્મચારીઓને તો પેન્શન મળતું ન હતું ને ઊચક પગારે ફરી નોકરી લેવી પડી, પણ આ 6 અધિકારીઓ તો સરકારી નોકરીઓમાંથી નિવૃત્ત થયા છે ને તેમને તગડું પેન્શન મળે છે. એવાને યુનિવર્સિટીમાં રાખવાનું કયું કારણ કુલપતિ પાસે છે તેનો જાહેર ખુલાસો થવો જોઈએ.

એક તરફ સરકાર 42,000 કાયમી શિક્ષકોની ભરતી ન કરીને શિક્ષકોનો હક મારી રહી છે, પરિણામે જરૂરિયાત મંદ યુવાનો નોકરીથી વંચિત છે, બીજી તરફ ગુજરાત યુનિવર્સિટી સરકારી નોકરીમાંથી નિવૃત્ત થયેલા અધિકારીઓને પેન્શન મળતું હોવા છતાં ફરી મોટા પગારે ગોઠવે છે. એક તરફ સરકાર શિક્ષણનું આટલું મોટું બજેટ છતાં શિક્ષકોને નોકરી ન આપીને કંજૂસાઈ કરે છે, બીજી તરફ નિવૃત્તોને પેન્શન ઉપરાંત ફરી નોકરી આપીને તેમની હોજરી ઠાંસવામાં આવે છે. બંને પક્ષે આ હરામખોરી છે. સરકાર મૂર્ખ બનાવે છે, તે થોડે થોડે વખતે કાયમી શિક્ષકોની ભરતી કરવાનું કહીને અથવા કોન્ટ્રાક્ટ પર શિક્ષકો રાખવાનો વાયદો કરીને. કાલના સમાચાર છે કે રાજ્યની સરકારી સ્કૂલોમાં 1,608 અને ગ્રાન્ટેડ શાળામાં 2,484 શિક્ષણ સહાયકની ભરતી કરવામાં આવશે. ભરતી થાય તો સારી જ વાત છે, બાકી જેટલી જાહેરાતો થઈ છે એટલી ભરતી ખરેખર જ થઈ હોત તો શિક્ષકો ફાજલ પડ્યા હોત.

તો આ ચિત્ર છે, ગુજરાતનાં શિક્ષણનું. એમાં શિક્ષણ સિવાય જ બધું ચાલે છે. શિક્ષણ ખાતું હોય ને શિક્ષણ ન હોય તો તેનો કોઈ અર્થ નથી. શિક્ષણને નામે નર્યો વ્યાપાર ચાલે છે ને દુ:ખ એ વાતનું છે કે આ નમાલી પ્રજાને એનો કોઈ વિરોધ નથી. એ કેવી વિડંબના છે કે શિક્ષણને નામે ઘણું ચાલે છે, પણ શિક્ષણ માટે કૈં ચાલતું નથી …

000

e.mail : ravindra21111946@gmail.com

પ્રગટ : ‘આજકાલ’ નામક લેખકની કટાર, “ધબકાર”, 27 સપ્ટેમ્બર 2024