આઝાદીનો અમૃતમહોત્સવ લગભગ કોઈ ગણનાપાત્ર ઉત્સવ મનાવ્યા વિના પૂરો થઈ રહ્યો છે. આમાં આશ્ચર્ય માટે કોઈ કારણ નથી. ગાંધીજીની સાર્ધ-શતાબ્દી પણ આ રીતે જ ઉજવવામાં આવી હતી. વર્તમાન શાસકો જે વિચારકુળમાંથી આવે છે એ કુળને ભારતની આઝાદી સાથે કોઈ હાર્દિક સંબંધ નથી. નહોતો પહેલાં કે નહોતો અત્યારે. કારણ એ હતું કે આઝાદીનાં આંદોલન વખતે ભાવિ ભારત(આઈડિયા ઑફ ઇન્ડિયા)ની જે કલ્પના કરવામાં આવી હતી એ તેમને મંજૂર નહોતી. તેમનો પ્રતિકાર તેઓ કરી શક્યા નહોતા, કારણ કે ગાંધીજી સામે રાજકીય રીતે ટકવું ત્યારે મુશ્કેલ હતું. ખુદ લોકમાન્ય તિલક જેવા તિલકે તેમના અનુયાયીઓને કહ્યું હતું કે હવે વિકલ્પ બે જ બચ્યા છે; કાં ગાંધીનું નેતૃત્વ સ્વીકારો અને કાં જાહેરજીવનમાંથી નિવૃત્ત થઈ જાઓ. મને ગાંધીનું નેતૃત્વ સ્વીકારવામાં કોઈ વાંધો નથી એમ કહીને તેમણે તેમના અનુયાયીઓને સલાહ આપી હતી કે તેમણે ગાંધીને સાથ આપવો જોઈએ. કારણ? કારણ કે આ માણસ આઝાદી અપાવી શકે એમ છે. પાછળથી ગાંધીજીએ જેમને ‘સરદાર’નું બિરુદ આપ્યું એ વલ્લભભાઇ પટેલે પણ ગુજરાત ક્લબમાં ચેસ રમતા રમતા ઉદ્ગાર કાઢ્યા હતા કે, “માવલંકર, આ માણસ દેશને આઝાદી અપાવી શકે એમ છે.” તેમણે બનારસ હિંદુ યુનિવર્સિટીના ઉદ્ઘાટન વખતે ગાંધીજીએ આપેલું મર્દાનગીની મિસાલ જેવું, પણ સંયમ અને સભ્યતાથી તરબોળ ભાષણની વિગતો છાપામાં વાંચી હતી અને તેમના મોઢામાંથી આ શબ્દો નીકળ્યા હતા.

એ સમયે આ માણસ આઝાદી અપાવી શકે એમ છે એની પ્રતીતિ માત્ર લોકમાન્ય તિલક કે સરદારને જ નહોતી થઈ, દેશના લગભગ તમામ નેતાઓને અને દેશની સમગ્ર પ્રજાને પણ થઈ હતી. અહીં ‘સમગ્ર’ શબ્દ મહત્ત્વનો છે અને તેને મનમાં કેન્દ્ર સ્થાને રાખજો. ગાંધી દેશને આઝાદી તો અપાવી શકે એમ હતા, પણ ભાવિ ભારત વિશેની ગાંધીની એક કલ્પના હતી. માત્ર ભાવિ ભારત અંગેની જ નહીં, ભાવિ માનવ-સમાજ વિશેની પણ ગાંધીની ચોક્કસ કલ્પના હતી. ગાંધીજી તેમની કલ્પનાના ભારતનાં સ્વરૂપ વિષે અને તેમની કલ્પનાના માનવ-સમાજના સ્વરૂપ વિષે લખતા-બોલતા પણ હતા અને એ પણ સતત અવિરત. સંભાળીને બોલવું, અનેક અર્થ નીકળે એ રીતે બોલવું, વિરોધાભાસી વિધાનો કરવાં, આજે એક કહેવું કાલે બીજું કહેવું, છુપાવવું, બોલવું કાંઈક અને કરવું કાંઈક એ ગાંધી માટે અગ્રાહ્ય હતું. પાપ હતું. એટલે ગાંધીએ ફોડ પાડીને અને વારંવાર પોતાની કલ્પનાના ભારત વિશેની અને માનવ-સમાજ વિશેની રૂપરેખા રાખી હતી.

હવે જેમને ગાંધીની કલ્પનાનું ભારત અને ગાંધીની કલ્પનાનો માનવ-સમાજ સ્વીકાર્ય નહોતા તેમની પાસે બે વિકલ્પો હતા. એક પ્રતિકાર અને બીજો પ્રતિવાદ. સ્વાભાવિકપણે આ બે જ વિકલ્પો હોઈ શકે. વળી ગાંધીની કલ્પનાનું ભારત અને ગાંધીની કલ્પનાનો માનવ-સમાજ સ્વીકાર્ય નહોતા એવા ભારતમાં ઘણા લોકો હતા. રાષ્ટ્રીય સ્વયંસેવક સંઘ અને હિંદુ મહાસભા આમાં અગ્રેસર હતા. થોડા કૉંગ્રેસીઓ પણ હતા. પણ તેમણે નહોતો ગાંધી સામે ઈમાનદારીપૂર્વક પ્રતિવાદ કર્યો કે નહોતો હિંમતથી પ્રતિકાર. શા માટે? જો તેમણે ગાંધી સામે પ્રતિવાદ અને ગાંધીનો પ્રતિકાર કર્યો હોત તો અંગ્રેજોએ તેમને છૂટા હાથે મદદ કરી હોત. અંગ્રેજો તો તત્પર હતા કે કોઈ ગાંધી સામે પ્રતિવાદ અને ગાંધીનો પ્રતિકાર કરે. અંગ્રેજોએ ડૉ. આંબેડકરને મદદ કરી હતી, ઝીણાને મદદ કરી હતી, તો આ લોકો તો હિંદુ હતા અને ગાંધી જે ધર્મસમાજમાંથી આવતા હતા અને ગાંધીજીને જે પ્રજાનો સૌથી વધુ ટેકો મળતો હતો તેમાં ઘોંસ પાડી શકે એમ હતા. પણ તેમણે નહોતો ઈમાનદારીપૂર્વક ગાંધી સામે પ્રતિવાદ કર્યો કે નહોતો ગાંધીનો પ્રતિકાર.

શા માટે? આ લાખ રૂપિયાનો સવાલ છે અને તમે પણ એ વિષે વિચારો. જોઈએ તો રાષ્ટ્રીય સ્વયંસેવક સંઘના કોઈ નેતાને પૂછો કે શા માટે તમારા ગાંધીના સમકાલીન નેતાઓએ ત્યારે ગાંધી સામે કોઈ પ્રતિવાદ નહોતો કર્યો કે કરવો જોઈતો હતો એવો પ્રતિકાર નહોતો કર્યો? શા માટે?

હમણાં જ મેં કહ્યું કે ‘સમગ્ર’ શબ્દ મનમાં કેન્દ્રસ્થાને મૂકી રાખજો. દેશની સમગ્ર પ્રજા અને સકળ જગતની સમગ્ર પ્રજા ગાંધીની કલ્પનાના ભારતમાં અને ગાંધીની કલ્પનાના વિશ્વમાં કેન્દ્રસ્થાને હતી. સમગ્ર એટલે સમગ્ર, ભેદભાવ કે કોઈને તારવ્યા કે તરછોડ્યા વિના સમગ્ર. જેને રૂઢ અર્થમાં આપણે નિર્બળ કહીએ છીએ અને ‘પ્રજા’ના ખાતામાં નિર્બળને ખતવી દઈએ છીએ એ અદના ઇન્સાન ઉપર ગાંધીની અખૂટ અને અતુટ શ્રદ્ધા હતી. એ દુન્યવી અર્થમાં સામાન્ય છે પણ આધ્યાત્મિક અર્થમાં અસામાન્ય છે એ ગાંધીજીએ બતાવી આપ્યું હતું. ભૌતિક તાકાત કરતાં આત્મિક તાકાત અનેકગણી વધારે શક્તિશાળી હોય છે અને તે વિશ્વના સૌથી શ

ક્તિશાળી સામ્રાજ્યને પણ ધરાશયી કરી શકે છે એની ગાંધીજીએ ખાતરી કરાવી હતી. દેશનો અદનામાં અદનો માણસ તેની અંદર રહેલી, પણ અત્યાર સુધી નહીં ઓળખેલી કે નહીં સ્વીકાર પામેલી શક્તિનો અહેસાસ કરવા લાગ્યો હતો. લોકો પ્રજાસમૂહનો હિસ્સો હોવા છતાં અંગત રીતે પોતે શક્તિપૂંજ હોવાનો અનુભવ કરવા લાગ્યા. એ માટે તેઓ કોઈ ઓળખના મોહતાજ નહોતા. માણસ તરીકેનું હોવાપણું પૂરતું હતું.

હવે એ તો દેખીતી વાત છે એક નવા પ્રકારના ઉઘાડને રોકવો હોય તો એવા જ પ્રબળ પ્રતિવાદ માટે સામગ્રી (આજકાલ અંગ્રેજીમાં વપરાતો શબ્દપ્રયોગ કરીએ તો કાઉન્ટર નેરેટિવ્ઝ) હોવી જોઈએ જે તેમની પાસે હતી નહીં. આજે પણ નથી. માટે ગાંધીજી સામે પ્રતિવાદ કરવાની જગ્યાએ ગાંધીજીને બદનામ કરવાનો સસ્તો અને સહેલો માર્ગ અપનાવામાં આવે છે. બીજું પોતાની અંદર રહેલી શક્તિનો અહેસાસ થયા પછી લોકો પાછળ વળીને કોઈને જોવા-સાંભળવા તૈયાર નહોતા. એવું નથી કે ત્યારે તમામ લોકોને ગાંધીજીની કલ્પનાનું ભારત અને ગાંધીની કલ્પનાનો મનાવ-સમાજ કેવો હશે એ સમજાઈ ગયું હતું અને તેને તેમણે આત્મસાત કરી લીધાં હતાં, પણ ગાંધીમાં શ્રદ્ધા અખૂટ હતી. આમ સહિયારા, ન્યાયી અને અહિંસક માનવીય સમાજ અને એવા જ ભારતની ગાંધીની કલ્પનાનો પ્રતિવાદ કરવા માટે હિન્દુત્વવાદીઓ પાસે ગળે ઉતરે એવી સામગ્રી નહોતી અને પ્રજાની ગાંધીશ્રદ્ધા જોતાં પ્રતિકાર કરવા જેટલી હિંમત પણ નહોતી. મુસ્લિમ કોમવાદી નેતાઓએ હિંદુ બહુમતીનો ડર બતાવીને અને દલિત નેતાઓએ સવર્ણ હિંદુઓના વર્ચસનો ડર બતાવીને અનુક્રમે મુસલમાનોને અને દલિતોને ગાંધીના પ્રભાવમાં આવતા રોકવામાં થોડીઘણી સફળતા મળી હતી, પરંતુ બહુમતી હિંદુઓને ગાંધીના પ્રભાવમાં આવતા રોકવાનું હિન્દુત્વવાદીઓ માટે અઘરું હતું.

હવે બે વાત બનવાની હતી અને બની પણ. એક એ કે ગાંધીની કલ્પનાનું ભારત બંધારણ દ્વારા બંધારણીય રીતે અસ્તિત્વમાં આવ્યું. શબ્દપ્રયોગ પર લક્ષ આપવામાં આવે; માત્ર બંધારણ દ્વારા બંધારણીય રીતે અસ્તિત્વમાં આવ્યું. તેની અંદર આત્મા પૂરવો બાકી હતો. આ આત્મા પૂરવાનું કામ દેશની સમગ્ર પ્રજા તેને આત્મસાત કરે ત્યારે જ થાય એમ હતું. ગાંધીજીએ ભૂમિકા બનાવી આપી હતી, રસ્તો કંડારી આપ્યો હતો, મંજીલ સુધી પહોંચવાની અને પહોંચાડવાની જવાબદારી આઝાદ ભારતનાં પહેલી-બીજી પેઢીના શાસકોની અને ગાંધીજીની કલ્પનાના ભારતને જે લોકો સમજ્યા હતા અને સ્વીકાર્યું હતું એવા લોકોની હતી. દેશના દુર્ભાગ્યે એ બન્યું નહીં. શાસકો સત્તાની સાઠમારીમાં રચ્યાપચ્યા રહ્યા અને દેશના પ્રગલ્ભ નાગરિકો આઈડિયા ઑફ ઇન્ડિયાની કલ્પનાને લોકો સુધી પહોંચાડવામાં નિષ્ફળ નીવડ્યા.

બીજું એ કે જેમને ગાંધીજીની કલ્પનાનું ભારત સ્વીકાર્ય નહોતું તેમને એક વાત સમજાઈ ગઈ કે જ્યાં સુધી ગાંધીના ભારતની કલ્પના લોકો સુધી નહીં પહોંચે અને લોકો તેને આત્મસાત નહીં કરે ત્યાં સુધી તેમના માટે (હિન્દુત્વવાદીઓ માટે) જગ્યા છે. ગાંધીને પૂજનારી પેઢી સમાપ્ત થાય એ પછી આવનારી પેઢીઓના માનસ ઉપર કબજો જમાવી શકાય એમ છે. જેમણે ગાંધીજીને જોયા નથી, ગાંધીનો ચમત્કાર અનુભવ્યો નથી એવા લોકોના માનસમાં ગાંધીજી વિષે ભ્રમ પેદા કરી શકાય. તેમણે ત્રણ માર્ગ અપનાવ્યા. એક, ગાંધીજી વિષે ભ્રમણાઓ પેદા કરી અને ચારિત્ર્યહનન કરવાનું શરૂ કર્યું. બીજું, તેમણે ગાંધીજીની કલ્પનાનું ભારત સહિયારું નથી, પણ પક્ષપાતી મુસ્લિમ તરફી છે એવો પ્રચાર શરૂ કર્યો. કૉંગ્રેસે સત્તા માટે મુસ્લિમ તુષ્ટિકરણનું રાજકારણ કરીને અને સહિયારા ભારતને વરેલા લોકોએ મુસ્લિમ કોમવાદી રાજકારણને ભયગ્રસ્ત લઘુમતીનું રાજકારણ તરીકે ઓળખાવીને તેના તરફ આંખ આડા કાન કર્યા એને કારણે હિન્દુત્વવાદીઓનો પ્રચાર કામયાબ નીવડ્યો. અને તેમણે અપનાવેલો ત્રીજો માર્ગ હતો બંધારણનિર્મિત ભારતની લોકતાંત્રિક જોગવાઈઓનો ઉપયોગ કરીને લોકશાહી માર્ગે સત્તા સુધી પહોંચવાનો.

અત્યારે તેઓ સત્તા સુધી પહોંચી ગયા છે અને રાજ્ય ઉપર પૂરી પકડ તેમણે મેળવી લીધી અને યોગાનુયોગ એવો થયો કે એ વખતે જ ગાંધીજીની સાર્ધ-શતાબ્દી અને દેશની આઝાદીનો અમૃતમહોત્સવ આવી પડ્યા. ઉપરનું વિવેચન વાંચ્યા પછી હવે તમે જ કહો કે તેમને એ બેમાંથી કોઈ ઘટનામાં રસ હોય? તેમને ભેદભાવરહિત ન્યાયી અને સહિયારા ભારતની ગાંધીની કલ્પના જ જો સ્વીકાર્ય ન હોય તો ઉજવણી તો કેવી હોય! તેમને ગાંધીજીની કલ્પનાનું બંધારણીય રીતે આકાર પામેલું ભારત સ્વીકાર્ય ન હોય તો આઝાદીના અમૃતમહોત્સવની ઉજવણી તો કેવી હોય!

આ બન્ને ઉજવણી ફિક્કી નીવડી એનાં આ કારણો છે. આઝાદીના અમૃતમહોત્સવના વર્ષમાં સહિયારા અને ન્યાયી ભારતનાં આત્મા સમાન બંધારણીય ભારતનાં મૂળિયાં ઉખેડવામાં આવી રહ્યા છે એ દેશનું દુર્ભાગ્ય છે.

પ્રગટ : ‘નો નૉનસેન્સ’, નામક લેખકની કટાર, ‘રવિવારીય પૂર્તિ’, “ગુજરાતમિત્ર”, 31 જુલાઈ 2022 

“મહાત્મા ગાંધીનો પાઠ ભજવવો એ મારા જીવનની દિશા બદલનારી ઘટના છે.”

— પોલ બેઝલી 

નેશનલ થિયેટર કંપનીએ ઓલિવિયર થિયેટરમાં તારીખ 12 મેથી 18 જૂન સુધી The Father and the Assassin નાટક ભજવ્યું. ગાંધીજીની હત્યા વિષે તેમાં નિરૂપણ થયું છે.

ભારતનાં વિખ્યાત અને બ્રિટનનાં રેસિડેન્ટ નાટ્યલેખિકા અનુપમા ચંદ્રશેખર લિખિત અને ઇંધુ રૂબસિંઘમ્‌ દ્વારા દિગ્દર્શિત આ નાટક તેના શીર્ષક માત્રથી કુતૂહલ જગાવે છે. ફાધર, કોના ફાધર? હત્યા કોણે અને કોની કરી? શા માટે કરી? આવા અનેક સવાલો થાય. જો ફાધર ઓફ ધ નેશન એવું શીર્ષક અપાયું હોત તો રહસ્ય ઉદ્ઘાટિત થઇ ગયું હોત.

પ્રસ્તુત નાટકનો નાયક ગોડસે છે, પણ આપણે વાત માંડવી છે ગાંધીનો પાઠ ભજવનાર પોલ બેઝલીની.

‘Where does it come from’ નામના યુનાઇટેડ કિંગ્ડમસ્થિત સંગઠનના સ્થાપક જો સોલ્ટર દ્વારા આયોજિત પોડકાસ્ટ આ લેખની  માહિતી માટેનો આધારભૂત સ્રોત છે, એથી પહેલાં એ સંગઠન વિષે થોડું જાણીએ. ‘Where does it come from’ એ એક ઔદ્યોગિક સાહસ સંગઠન છે જે આપણા શરીર માટે લાભદાયી હોય અને પૃથ્વીને પણ સંભાળે તેવાં વસ્ત્રોનાં વેંચાણનું કાર્ય કરે છે. એ વસ્ત્રો વિશેની તમામ જાણકારી આપવામાં આવે છે. ખેતરમાં ઊગતા કપાસથી માંડીને કાપડની બનાવટ સુધી, તથા તેના કારીગરો અને વપરાતા માલ વિષે પૂરી પારદર્શકતા રાખવામાં આવે છે.

આ પોડકાસ્ટમાં ત્રણ વ્યક્તિઓ જો સોલ્ટર, નાટ્ય અદાકાર પોલ બેઝલી અને આશા બૂચ વચ્ચે વાર્તાલાપ થયેલો જેનો મુખ્ય આશય હતો આ નાટકના સંદર્ભમાં ગાંધીજીનાં મૂલ્યો, ખાસ કરીને ખાદી, ગ્રામોદ્યોગ અને વિકેન્દ્રીકરણ અને અહિંસા વિષે ચર્ચા કરવાનો.

પોતાની ઓળખ આપતાં પૉલે કહ્યું, તેનાં માતા-પિતા ચેન્નાઈથી આ દેશમાં આવ્યાં. તેનો જન્મ 60ના દાયકાના અંતે લંડનમાં થયો. તેમના પરિવારજનો ગાંધીજી વિષે વાતો કરતાં જાણે તેઓ તેમને ઓળખતા હોય. એ રીતે ગાંધીનું નામ તેમણે બચપણથી જ સાંભળેલું. પૉલે માન્ચેસ્ટર મેટ્રોપોલિટન યુનિવર્સિટીમાં નાટ્યકલાની તાલીમ લીધી અને છેલ્લા ત્રણ દાયકાથી અદાકારીના વ્યવસાયમાં વ્યસ્ત રહે છે. તેમણે રેડિયો, ટેલિવિઝન, સ્ટેજ તેમ જ ફિલ્મોમાં કામ કર્યું છે તેમ જ ઓડિયો બુક્સ પણ બનાવી છે.

‘ધ ફાધર એન્ડ ધ એસાસીન’ નાટક વિષે માહિતી આપતાં પૉલે કહ્યું કે ચેન્નાઇ સ્થિત નાટ્ય લેખિકા અનુપમા ચંદ્રશેખર, કે જેઓ 2017થી લંડનના નિવાસી નાટયલેખિકાના પદ ઉપર રહીને કાર્યરત રહે છે તેમને ગાંધી અને ગોડસેના સંબંધોમાં રસ હોવાનું જણાયું છે. માનવીના મનમાં કટ્ટરપંથી વિચારો અને પરિણામે હિંસા કઈ રીતે વિકસે છે એ બતાવવાનો તેમનો હેતુ છે. આજે વિશ્વ આખામાં ધ્રુવીકરણ અને તેને કારણે થતી હિંસાનો ફેલાવો વધ્યો છે, ત્યારે ખાસ આ નાટકના વિષયવસ્તુની કિંમત છે. તેની વિશેષતા એ છે કે ગોડસેની આંખે તે સમયના બનાવોને જોવા તેનો દૃષ્ટિકોણ રજૂ કરાયો છે. નાટકની શરૂઆતમાં જ ગોડસે દર્શકોની આંખમાં આંખ પરોવીને કહે છે, “આ નાટકના અંતે તમે મારાં પૂતળાં મુકાવશો અને મારી પૂજા કરશો.” તેની તરફેણમાં ગોડસેની દલીલ એ છે કે તેણે ગાંધીને મારીને ભારતની હિન્દુ પ્રજા ઉપર ઉપકાર કર્યો છે. નાટ્યલેખિકા પોતાનું મંતવ્ય કોઈના પર થોપી બેસાડતાં નથી, દર્શકો કયા પક્ષને માન્ય રાખે છે એ તેમના પર છોડી દેવામાં આવ્યું છે. તત્કાલીન ભારત દ્વારા હાલના યુ.કે., યુરોપ, અને સમગ્ર દુનિયાના સમાજનું દર્શન તેમાં થાય છે.

સારાયે નાટકમાં કેટલાંક ડરામણાં અને જોતાં અસ્વસ્થ થઈ જવાય તેવાં દૃશ્યો છે, પરંતુ તેમાં વારંવાર રમૂજ પણ ઉમેરાઈ છે. આ નાટ્ય અદાકારનું માનવું છે કે રમૂજમાં માનવતાની ઝલક દેખાતી હોય છે.

ગાંધી તરીકે પાઠ ભજવવાની દરખાસ્ત વિષે પોતાની લાગણી વ્યક્ત કરતાં પૉલ પોતાના જીવનના કેટલાક તબક્કાઓ વર્ણવે છે. ડેવિડ એટનબરોની ફિલ્મ ‘ગાંધી’ પોતાના માતા-પિતા સાથે અને પછી ઘરમાં પણ અનેક વખત જોયાનું યાદ. ત્યારથી ‘ગાંધી’ બનવાના કોડ જાગ્યા. વીસ વર્ષથી ગાંધીને એક વ્યક્તિ તરીકે ઓળખ્યા અને તેમનાં આધ્યાત્મિક પાસાંઓ જાણ્યાં. આત્મકથા અને ‘હિન્દ સ્વરાજ’નું બબ્બે વખત પઠન, મનન કર્યું. પૉલના ધ્યાન યોગ શીખવનાર ગુરુ એકનાથ ઈશ્વરના પુસ્તક ‘ગાંધી ધ મેન’ ની ઓડિયો બુક કરી ત્યારે વધુ ઊંડાઈ માપી. એટલું જ નહીં, ગાંધી અને અહિંસા વિષે પદ્ધતિસર અભ્યાસ પણ કર્યો. ગાંધીને માત્ર રાજકારણી તરીકે જ નહીં, બલકે એક આધ્યાત્મિક પુરુષ તરીકે તેમના તત્ત્વજ્ઞાનના માધ્યમથી ઓળખ્યા.

નાટ્ય દિગ્દર્શક ઇંધુ રૂબસિંઘમ્‌ને માત્ર ગાંધી જેવા દેખાય તેવા નહીં, તેમના ચારિત્ર્યનું ન્યાયી ચિત્રણ કરી શકે તેવા અદાકારની શોધ હતી તે તેમને પૉલમાં મળી. નવાઈની વાત તો એ છે કે પૉલને અહેસાસ થયો કે આટલા દાયકાઓ વીતવા છતાં હજુ પણ જન જનના મનમાં ગાંધીની પ્રતિભા કાયમ છે. એ કહે છે, દુકાનદાર, સ્ટેશન પર મળનાર વ્યક્તિ, અરે, મારા ઘરની છત રીપેર કરવા આવનાર માણસ સુધ્ધાંએ પોતે ગાંધીને જાણે છે તેમ કહ્યું. આશ્ચર્ય જ થયું, પણ ના, નવાઈ ન લાગે કેમ કે એ ખરેખર વૈશ્વિક વિભૂતિ છે. દરેકની તેમને જોવાની દૃષ્ટિ અલગ છે, પરનું તેઓ આપણા બધાની સંસ્કૃતિમાં કાયમ માટેનું સ્થાન જમાવી ગયા એ નક્કી. તેઓ જે રીતે કપડાં પહેરતા, તેમણે જે કામ કર્યું અને જે સિદ્ધાંતો અને મૂલ્યો માટે જીવ્યા તેને કારણે ચિરકાળ સુધી યાદ રહેશે. એવા લોકો બહુ ઓછા છે. હિટલર જુદા કારણોસર યાદ રહેશે, ગાંધી તેનાથી તદ્દન વિપરીત કર્તવ્યો કરનાર તરીકે અમર થયા.

ડેસમંડ ટુટુ અને દલાઈ લામાને  કૈંક અંશે ગાંધીની આધુનિક પ્રતિકૃતિ ગણી શકાય તેમ પૉલનું માનવું છે. એ ત્રણેય વિભૂતિઓની ખાસિયત એ કે તેઓ વારંવાર રમૂજ કરે, બીજાને પ્રેમથી સ્પર્શે અને ખડખડાટ હસે અને બીજી જ ક્ષણે ઊંડી અધ્યાત્મ સંબંધી વાતો કરે. ગાંધી હંમેશાં હસતા અને તેમની આસપાસના તમામ લોકો પણ હસતા. તેઓએ એક વાર કહેલું, “જો હું હસું નહીં તો મારી જાતને મેં ક્યારની ખતમ કરી નાખી હોત.” એનું કારણ એ છે કે ગાંધી ગીતા બોધ ‘કર્મણ્યેવાધિકારસ્તે મા ફલેષુ કદાચન’માં શ્રદ્ધા ધરાવતા હતા. એટલે જ તો કદાચ તેમની આસપાસ આચરાતા સંહાર, કરવામાં આવતા હળાહળ અન્યાય અને અતિ ભયાનક સંયોગોમાં પણ તેઓ હસી શકતા અને સહુને પ્રેમ કરી શકતા.

‘ગાંધી’ને ચરખો કાંતતા શીખવવાની તક કેવી રીતે મળી અને કેવો અનુભવ થયો એ પ્રશ્નનો ઉત્તર આ મુજબ છે. આ લખનારને ખાદી લંડન તરફથી સંદેશ મળ્યો કે પ્રસ્તુત નાટક માટે ગાંધીનું પાત્ર ભજવનારને ચરખો કાંતતા શીખવવા જવાનું છે. આવા મોટા ગજાના સફળ કલાકારને મળતા સહેજે ક્ષોભ થાય. પણ સાતેક વર્ષની ઉંમરે કાંતતા શીખેલી, સાથી વિદ્યાર્થીઓ અને જરૂર પડ્યે શિક્ષકોને પણ શીખવતી આવેલી વ્યક્તિ માટે ખાદી અને રચનાત્મક કાર્યના ખ્યાલનો પ્રસાર કરવાની તક જતી કરવાનું મુનાસીબ ન લાગ્યું. મુલાકાત થતા જ અહેસાસ થયો કે પૉલ અત્યંત વિનમ્ર, વિવેકી અને શીખવા માટે યોગ્ય વલણ ધરાવનાર કલાકાર છે. આથી જ તો એ બારડોલી ચરખાને ફરતો કરતા નડેલી મુશ્કેલી દૂર કરતાં કરતાં બ્રિટિશ સામ્રાજ્ય દરમ્યાનની ભારતની આર્થિક-રાજકીય દશા, સ્વાતંત્ર્ય સંગ્રામની ગાથા અને ખાદીનું તેમાં મહત્ત્વ જેવા વિવિધ વિષયો વિષે વાત કરતાં પૉલ અને મારી વચ્ચે સંકોચ અદૃશ્ય થયો.

આ વાર્તાલાપમાં ખાદીના રાજકીય અને આર્થિક મહત્ત્વ વિષેનાં મંતવ્યોની પણ આપ-લે થઈ. ઔદ્યોગિક ક્રાંતિ થઈ તે પહેલાં આપણા પૂર્વજો તમામ પ્રકારનાં કાપડ હાથથી જ પેદા કરતા. દક્ષિણ આફ્રિકાથી પરત થયેલ ગાંધીજીએ નોંધ્યું કે તેઓ સ્વાતંત્ર્યની ચળવળમાં જોડાયા ખરા, પણ ભારત આર્થિક રીતે દેવાળિયું, સામાજિક રીતે અસમાન અને આધ્યાત્મિક રીતે સાવ ભગ્ન દશામાં જીવતું હતું. તેવા વિચ્છિન્ન દેશમાં રાજકીય સ્વતંત્રતા કેમેય નહીં ટકી શકે તે સમજાયું. તેઓ બ્રિટિશ સામ્રાજ્ય સામે લડવા માટે શસ્ત્ર શોધતા હતા, પણ એક અહિંસક શસ્ત્રની શોધમાં હતા. ખાદીમાં એ શક્તિ ભાળી. કપાસથી કાપડ સુધીની તમામ પ્રક્રિયાઓમાં કુદરતનું રક્ષણ થાય, લાખો ભૂખ્યા અને બેકાર લોકોને રોજી મળે, અને પ્રજાને પોતાની ધરોહર પર પુનઃ વિશ્વાસ બેસે એવો ખાદીનો જાદુ તેમણે જોયો. આજે યુ.કે.ની સરકાર ‘લેવલીંગ અપ’ની વાત કરે છે, ગાંધીની એ રીત હતી અસમાનતા દૂર કરવાની. વીસમી સદીના ભારતમાં ભયંકર ગરીબી અને બીજી બાજુ ચપટી જેટલા ધનિકો હતા. ભયાનક અસમાનતા હતી. વકીલ-બારિસ્ટરથી માંડીને ગરીબ લોકો, વૃદ્ધ અને સ્ત્રીઓ બધાના હાથમાં ગાંધીએ ચરખો મુક્યો. તેનાથી લોકોને પોતાની સદીઓ જૂની ઉત્પાદક અને ક્રિયાત્મક શક્તિનું ભાન થયું. રોજિંદા જીવન માટે અને બધા પ્રસંગો માટે ઉપયોગી એવી ખાદીનું ઉત્પાદન થવા લાગ્યું. વિદેશી કાપડના બહિષ્કારને પગલે પ્રજાને પોતે સ્વનિર્ભર થઈને પોતાના પગ ઉપર ઊભા રહીને ભરણપોષણ કરી શકે તેનો અહેસાસ થયો. બ્રિટિશ શાસન દરમ્યાન ભારતીય અર્થતંત્રને બેવડો માર પડેલો, ખાસ કરીને કપાસની નિકાસ ઉપર કર ભરવો પડતો અને બ્રિટનની મિલોમાં તૈયાર થયેલ કાપડ ઉપર આયાતનો કર ભરવો પડતો. પ્રજાની કમ્મર તૂટી ગઈ. ગાંધીએ દક્ષિણ આફ્રિકાથી આવ્યા બાદ લગભગ નગ્ન દશામાં જીવતા લોકો જોયા. આ તમામ સમસ્યાઓનો હલ ખાદી અને ગ્રામોદ્યોગમાં મળ્યો. વિકેન્દ્રિત અર્થવ્યવસ્થાથી સાચો ઉગારો થશે એ સમજાયું. ‘એન્વાયરમેન્ટલી ફ્રેન્ડલી’ આ શબ્દપ્રયોગ ગાંધીજીના સમયે પ્રચલિત નહોતો, પરંતુ એમના સૂચિત માર્ગે જવાથી પર્યાવરણની સુરક્ષાનો હેતુ પણ સરતો હતો.

પૉલે નાટકમાંની વેશભૂષા અને રંગમંચની અધિકૃત સજ્જાનું મહત્ત્વ ઉજાગર કરતાં કહ્યું કે આ નાટકમાં 1917માં કાઠિયાવાડી પોશાકમાં સજ્જ ગાંધી પહેલી વખત જોવા મળે છે, અને છેવટ ટૂંકી ધોતી અને શાલ પહેરેલા દેખાય. ભારતની અર્ધનગ્ન પ્રજા સાથે તાદાત્મ્ય કેળવવા, તેમનું પ્રતિનિધિત્વ કરવા ઓછામાં ઓછા વસ્ત્રો પહેરવા પોતાના સાથીઓને ન કહ્યું, પણ ગાંધીએ પોતે એ સિદ્ધાંત અપનાવ્યો. ગાંધીનો પાઠ ભજવવાથી ખ્યાલ આવ્યો કે પશ્ચિમી સૂટ પહેરનારાઓ વચ્ચે ખાદીનાં ઓછામાં ઓછાં કપડાં અને સાદા ચંપલ પહેરવાથી એક પ્રકારની શક્તિનો સંચાર થયાની અનુભૂતિ થાય. તેમણે ભાષણો કરીને નહીં, આચરણ દ્વારા એ કરી બતાવ્યું. દરેક શૉ પહેલાં અર્ધો કલાક કાંતતી વખતે (અહીં એ વાતની નોંધ લેવી રહે કે નાટકમાં માત્ર બે મિનિટ કાંતવાનું હતું, જેને ખાતર અર્ધો કલાક કાંતવાનું વ્રત આ અદાકારે પોતે લીધેલ નિર્ણય હતો) કપાસની નાની એવી પૂણીમાંથી તાર નીકળે એ જોવાથી એક અદ્દભુત આંતરિક અનુભૂતિ થતી હતી.

છેલ્લા કેટલાક દાયકાઓથી શ્રમ અને શ્રમિકોનું મહત્ત્વ ઘટવા લાગ્યું છે. આ વાર્તાલાપ દરમ્યાન એ ફલિત થયું કે પશ્ચિમી સમાજે માણસ માત્રને માટીથી દૂર કરી દીધો. જમીન પર કામ કરનારા, હાથ મેલા કરનારા ખેડૂતો, માળીઓ અને કારીગરો નીચા ગણાવા લાગ્યા. એનાથી દૂર પેન અને લેપટોપ લઈને ઓફિસમાં બેસી, જમીન અને ઘરથી દૂર કામ કરનારા શિક્ષિત એટલે ઊંચા ગણાવા લાગ્યા. ગાંધીએ આ સમીકરણને સાવ ઊલટાવી નાખ્યું. તેમણે વકીલ અને બેરિસ્ટરના હાથમાં ચરખો પકડાવી તેમને માટી સાથે જોડી આપ્યા. શ્રમનિષ્ઠાની વાતો ઘણા લોકોએ કરી હતી, ગાંધીએ એ કરી બતાવ્યું. તેનાથી શ્રમ અને શ્રમિકનું સ્થાન ઊંચું ગયું, માન વધ્યું. વિકેન્દ્રીકરણ એ શાંત ક્રાંતિનો રસ્તો છે. ટોલ્સટોય અને જ્હોન રસ્કીને કહેલું કે બીજાની મજૂરી પર આધાર રાખી જીવનારા પરવશ હોય છે, માટે જાત મહેનત જ વ્યક્તિને સ્વતંત્ર બનાવે. ટૂંકી ધોતી પહેરીને બ્રિટનના રાજાને મળવા બકિંગહામ પેલેસના પગથિયાં ગાંધી જ ચડી શકે. કેમ કે તેઓ માનતા હતા કે તેઓ સત્ય આચરે છે, તો શરમ એમને શાની આવે? બનારસ હિન્દુ વિશ્વવિદ્યાલયના ઉદ્ઘાટન પ્રસંગે હાજર રહેલા રાજાઓ અને સરકારી અમલદારોને કિંમતી વસ્ત્રાભૂષણો ત્યાગીને આમ પ્રજા વચ્ચે કામ કરવાનું ગાંધી જ કહી શકે. કેમ કે તેમની પાસે એવું નૈતિક બળ હતું. તેઓ ઉપદેશ આપવામાં નહીં, આચરણ દ્વારા દાખલો બેસાડવામાં માહેર હતા.

જો સૉલ્ટરે નફા કેન્દ્રિત ઉત્પાદન અને વેચાણને પોષતી અર્થવ્યવસ્થાને કારણે ગ્રાહકો પોતે ખરીદે એ તમામ વસ્તુઓ શાની બને છે, તેનાથી પૃથ્વીના સ્રોત ઉપર કેવી અસર થાય, ખેડૂતો, કારીગરો અને ખુદ પોતાના માનસિક સ્વાસ્થ્ય ઉપર કેવી માઠી અસર થાય છે એ વિચારવાનું જ ચૂકી જાય છે એ વાત ઉપર ધ્યાન દોર્યું. લેખકે આપણે ‘Solidarity economy’ – પરસ્પરાવલંબી અર્થવ્યવસ્થા રચવી રહી તેના પર ભાર મુક્યો જેમાં માનવી માનવી સાથે, કુદરત સાથે અને અન્ય તમામ જીવો સાથે તાલ મેળવીને કામ કરશે તો જ તેનું અસ્તિત્વ ટકી રહેશે એ ચેતવણી યાદ અપાવી.

આ મુદ્દા વિષે પૉલના વિધાનો ખૂબ જ પ્રસ્તુત લાગ્યા. તેમની માન્યતા છે કે આધુનિક વિકાસને પગલે માનવ માત્ર પાસેથી તેની સર્જનાત્મક શક્તિઓ છીનવાઈ ગઈ છે. લોકો પોતાનાં કપડાં બનાવી ન શકે, જાતે રસોઈ કરીને ભોજન ન પકવી શકે તેવી હાલતમાં તેઓ પાસે દૂર દેશોમાંથી કાચો માલ કે તૈયાર માલ ખરીદીને ગુજારો કરવા સિવાય કોઈ વિકલ્પ નથી રહેતો. એક સમયની કુશળ પ્રજા શક્તિવિહીન થઈ ગઈ છે. આજની વ્યાપાર પદ્ધતિમાં જૂજ ઉદ્યોગપતિઓ, વેપારીઓ અને કંપનીના ડિરેક્ટર્સ ખૂબ કમાય એ હાલ છે. અને આ સ્થિતિ 1940ના ગુલામ ભારતને જ લાગુ નથી પડતી, આજે, આ દેશમાં પણ નવજીવન પામતી કૃષિ પદ્ધતિ અને સ્વદેશીના આગ્રહની ખૂબ જ જરૂર છે. ખોરાક અને કાપડથી માંડીને દરેક વસ્તુઓ સ્થાનિક સ્તરે પેદા થાય અને વેચાય એ અનિવાર્ય બન્યું છે. ગાંધી તેમના સમયથી પચાસ વર્ષ નહીં, સોથી પણ વધુ વર્ષ આગળનું વિચારી શકતા, એટલે જ તો સ્થાનિક સરકાર વળી વિકેન્દ્રિત લોકશાહીની વાત તેમણે મૂકી. થયું એવું કે પશ્ચિમના દેશો તો એથી વિરુદ્ધ દિશામાં ચાલતા હતા જ, પણ સ્વતંત્રતા મળ્યા બાદ ભારત પણ અવળી દિશામાં દોટ મારવા લાગ્યું. ગાંધીએ એક હાથથી વિદેશી સરકારના દમનને રોકવાનો માર્ગ બતાવ્યો, અને બીજા હાથથી રચનાત્મક કાર્યો થકી નવા સમાજનો પાયો શી રીતે નંખાય જેથી આઝાદી તેના ખરા અર્થમાં ટકી રહે તે બતાવ્યું. તેમણે ભારતની આમ જનતાને સક્રિય કરી અને રચનાત્મક કાર્યો ભણી વાળી; જેમ લાખો-કરોડો કીડીઓ સાથે મળીને કામ કરે તો મોટો પર્વત ખોદી કાઢે તેમ તેમણે ચીંધેલા માર્ગે આજે પણ દુનિયા આખીમાં લોકો અહિંસક રીતે પોતાના અધિકારોની માગ કરી રહ્યા છે એ વિવિધ ચળવળોમાં દેખાઈ આવે છે.

ગાંધીના વ્યક્તિત્વનું કયું પાસું વધુ આકર્ષક છે એ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પૉલે કહ્યું કે પશ્ચિમના લોકોને ગાંધીની રાજકીય પ્રતિભા ગમે, તેનું આધ્યાત્મિક પાસું ન જોઈ શકે. જ્યારે દલાઈ લામા, માર્ટિન લ્યુથર કિંગ જુનિયર, ડેસમન્ડ ટુટુ વગેરેએ એ જ પાસું જોયું અને અનુસર્યા. આમ જુઓ તો ગાંધી એક ડરપોક બાળક, વકીલ તરીકે શરમાળ પ્રકૃતિને કારણે નિષ્ફ્ળ ગયેલો અને લંડન અભ્યાસાર્થે ગયો ત્યારે બ્રિટિશ થવાની મથામણ કરતો યુવક હતો. તેવામાં એને ભગવદ્દ ગીતા મળી. પોતાના વ્યક્તિત્વનું પુનર્ગઠન કર્યું. સાધન શુદ્ધિનો સિદ્ધાંત મનમાં બંધ બેસી ગયો, એટલે જ તો યુદ્ધના વિરોધી રહ્યા. હિંસા આચરવાથી કોઈ સંઘર્ષનો ઉકેલ ન આવે અને કાયમી ટકી રહે તેવી શાંતિ ન સ્થપાય એટલું જ નહીં બંને પક્ષને સારું ફળ ન મળે એવી દૃઢ એમની માન્યતા. તેને આચરણમાં મૂકીને ભારતને મુક્તિ અપાવી. આ છે ગાંધીની સહુથી મોટી દેણગી (ટેક અવે પોઇન્ટ).

અહિંસાની વિચારધારા આજના યુગમાં કેટલી પ્રસ્તુત છે એ સવાલના ઉત્તરમાં લેખકે આ નાટકમાં ગાંધીના પાત્રને મુખેથી તેના પર્યાય રૂપે ‘Lack of ill will’ શબ્દ ઉચ્ચરાયેલો તેનો ઉલ્લેખ કરતાં કહ્યું કે હિંસાનો અર્થ અન્યને શારીરિક ઇજા પહોંચાડવી એ જ માત્ર નથી. મેટા સેન્ટર ફોર નોન વાયોલન્સના સ્થાપક માઈકલ નાગલરે કહ્યું છે કે સંસ્કૃત અને હિન્દી ભાષાઓમાં ‘અહિંસા’ શબ્દ સદીઓથી અસ્તિત્વ ધરાવે છે કેમ કે એ લોકોની સભ્યતામાં આ સિદ્ધાંતનું ઝીણવટભર્યું પાલન થતું આવ્યું છે, જયારે ઇંગ્લિશ ભાષામાં એ માટે કોઈ શબ્દ છે જ નહીં કેમ કે આપણે અહિંસાના સિદ્ધાંત વિષે કશું જાણતા નથી, તેનું પાલન કર્યું નથી. માટે Non violence એટલે કે જે હિંસા નથી એ શબ્દ આપ્યો. મનસા, વાચા, કર્મણા – મન, વચન અને કર્મથી સદંતર હિંસાથી મુક્ત રહીને જે તમને પોતાના દુશ્મન માને તેના પ્રત્યે પણ અક્રોધ સેવવો તે ખરી અહિંસા તેમ ગાંધીએ આચરી બતાવ્યું. આ મુશ્કેલ કામ છે. એટલે જ તો ગાંધીના આધ્યાત્મિક પથને બહુ થોડા લોકો અનુસરી શક્યા.

ખાદી અને ગ્રામોદ્યોગના સંદર્ભમાં ગ્રાહકવાદ અને હિંસાને શો સંબંધ એ વિષે વાત કરતાં લેખકે સ્પષ્ટતા કરતા કહ્યું, આજે ગ્રાહકવાદ વકર્યો છે. વધુ પડતો કુદરતી સંસાધનોનો માત્ર પોતાના પૂરતો ઉપયોગ અને વેડફાટ એ એક જાતની ચોરી છે, કેમ કે એ સંસાધનો માત્ર થોડા લોકો માટે જ નથી, અન્ય માનવીઓ અને તમામ જીવસૃષ્ટિ માટે છે. Where does it come from એ સંગઠન આપણને દરેક વસ્તુ કોણે બનાવી, કેટલે દૂરથી આયાત કરી, તેની બનવાટમાં શું વપરાયું, કારીગરો કઈ હાલતમાં કામ કરે છે, તેમને કેટલું વળતર મળે છે, માલિકો કેટલો નફો પોતાના ખિસ્સામાં નાખે છે એ બધું જ વિચારવા પ્રેરે છે. આવું વિચારનારો ગ્રાહક જ અહિંસક સમાજ રચવા પ્રતિબદ્ધ થઇ શકે. લડાઈ અસમાનતાને કારણે થાય છે, જે આજે વધતી જાય છે. આજનો નાગરિક ‘જરૂર છે’ માટે નહીં, ‘જોઈએ છે’ માટે ખરીદી કરતો થયો છે. કેમ કે વસ્તુઓ સસ્તી છે. ગ્રાહક માટે સસ્તી હશે, બનાવનાર તો માંડ પેટ પૂરતું રળે છે. અસીમ ભોગવટો એ માનવતા પ્રત્યે થતો ગુનો છે; રાજ્ય સામે ગુનો નથી થતો, એ તો આપણને સજા કરે, આપણે છૂટી જઈએ. માનવતા અને કુદરતનો ગુનો સર્વ વિનાશી હોય છે.

આ વાર્તાલાપનું સમાપન કરતાં પૉલ બેઝલીએ બે વાત બહુ મુદ્દાની કરી. એક તો એ કે આજનો શહેરી અને પશ્ચિમી સમાજમાં રહેતો માનવી ધરતીથી ઉખડી ગયો છે, એ આદિવાસીઓની માફક કહી નથી શકતો કે અમે ધરતી પુત્રો છીએ. એ સ્વામિત્વ કે પોતાના પણાની ખામી દૂર કરવા ખરીદી કરતો જ રહે છે. ગાંધી ચિંધ્યા માર્ગે ચાલવામાં બેવડો ફાયદો છે; એક તો તમે કુદરત સાથે જોડાઓ છો અને બીજું સાદાઈ અપનાવવાથી પોતાને, બીજા માનવીઓને અને કુદરતને થતું નુકસાન અટકે એ નફામાં. બીજી વાત એ કરી કે કોવીડના કટોકટી કાળ દરમ્યાન આપણે કમાણી કરવાનું ચાલુ રાખ્યું પણ પરિવાર, સાથી કાર્યકરો અને સમાજથી વિખૂટા પડી ગયા. સાદું જીવન જીવવા માટે બાગકામ કરવું, રસોઈ કરવી, કાંતવું કે એના જેવી કોઈ પણ શ્રમયુક્ત પ્રવૃત્તિ કરવાથી જીવન સાદું અને આનંદમય રહે એ ગાંધીનો સંદેશ જીવનમાં ઉતારીએ.

e.mail : 71abuch@gmail.com

The Forgotten Woman : Arun Gandhi – બા : મહાત્માનાં અર્ધાંગિની : સોનલ પરીખ.  આ પુસ્તકને સાહિત્ય અકાદેમી – દિલ્હી દ્વારા ૨૦૨૧ના ગુજરાતી ભાષાના અનુવાદ પારિતોષિક માટે જાહેરાત થઈ છે. સોનલબહેનને દિલી અભિનંદન.

ગાંધીજી – કસ્તૂરબા, એમનાં પુત્રો – પુત્રવધૂઓ, પૌત્રો – પૌત્રીઓ, દોહિત્રો – દોહિત્રીઓ અને સમગ્ર પરિવાર વિશે, એમનાં જીવનમાં બનેલી ઘટનાઓ અને અર્થઘટન, એમનું મનોમંથન, પ્રતિભાવ વિશે જાણવાનું આજે પણ લોકોને ગમે છે. કેવાં હશે તેઓ અને ક્યાં ગયાં, કેવી રીતે રહેતાં હશે ? આવા પ્રશ્નો થતા રહેતા હોય છે અને વખત વખતે દરેક લેખકની પોતાની સમજણ અને દૃષ્ટિથી લખાયેલી માહિતી અને અર્થઘટન મળતું રહે છે. બાપુ વિશે તો જિંદગી ઓછી પડે એટલું સંકલન જડે પણ બા વિશે ઓછું લખાયું છે એવું એમના વિશે સંશોધન કરનારા માને છે. બાના પૌત્ર અને મણિલાલ ગાંધીના પુત્ર અરુણ ગાંધીએ અંગ્રેજીમાં બા વિશે ‘The forgotten Woman‘ પુસ્તક લખ્યું જેનો અનુવાદ બાનાં પ્રપૌત્રી કે દોહિત્રી સોનલ પરીખે ‘બા : મહાત્માનાં અર્ધાંગિની’ નામે કર્યો છે. શીર્ષકમાં આટલું અંતર કેમ છે એવો પ્રશ્ન મને શરૂઆતમાં જ થયો, પરંતુ જવાબ પણ જેમ જેમ પુસ્તક વંચાતું ગયું તેમ તેમ જડતો ગયો. કસ્તૂરબાનું વ્યક્તિત્વ ભુલાઈ ગયું કે સહજ લેવાયું ? મહાત્માનાં અર્ધાંગિનીનું પોતીકું, આગવું વ્યક્તિત્વ તો પુસ્તકમાં ઉજાગર થાય જ છે અને એની કસ્તૂરી મહેક પણ અકબંધ રહી છે તો મને જે શીર્ષક સૂઝ્યું તે એ આ, ‘કસ્તૂરી મહેક’. હવે એ મહેક મારાં મનમાં તો સચવાઈ ગઈ છે. આમ પણ કસ્તૂરી મૃગની મહેક તો કદાચિત્ જ વેરાતી હોય છે!

મહાત્માનાં અર્ધાંગિનીની ભૂમિકા ચોક્કસ જ પડકારરૂપ રહી હતી. પરંતુ તે પહેલાં કાપડિયાનાં  સંયુક્ત કુટુંબમાં બાલિકા દીકરી અને ગાંધી કુટુંબમાં કિશોરી પુત્રવધૂ તરીકે કસ્તૂરનું મજબૂત, બહાદુર વ્યક્તિ તરીકે ઘડતર થયું હતું. અને ધણીને તાબે જ થનાર ધણિયાણી તે ન હતાં એટલું તો સમજાય.

અલબત્ત, તે સંયુક્ત પરિવારમાં વડીલોની આમન્યા રાખનાર, જાહેરમાં પતિનો વિદ્રોહ કરનાર પત્ની ન હતાં તે પણ હકીકત છે. કસ્તૂરબાઈને આપણે સંયુક્ત કુટુંબનાં પુત્રવધૂ, મહાત્માનાં અર્ધાંગિની, સત્યાગ્રહી, પોતાનાં સંતાનોનાં અને સૌનાં બા, એક ઘડાયેલાં વ્યવસ્થાપિકા, સ્વતંત્ર અને વ્યવહારુ વ્યક્તિ તરીકે સમજવાનો અને મૂલવવાનો  પ્રયાસ કરી શકીએ. મેં એમને આ પુસ્તકને ધ્યાનમાં રાખી એ રીતે જોવાનો પ્રયાસ કર્યો છે. કોઈપણ વ્યક્તિ સર્વગુણસંપન્ન હોતી નથી કારણ કે દરેક સમયખંડમાં એની વ્યાખ્યા અલગ અલગ હોય છે. એક સમયનાં કસ્તૂરબાઈની સમય જતાં કસ્તૂરબા અને સૌનાં બા બનવાની યાત્રા સહજ ન હતી તેનો તો એમના વિવિધ સમયે વિવિધ વસવાટ પરથી ખ્યાલ આવે જ છે. પોરબંદર, રાજકોટ, દક્ષિણ આફ્રિકામાં ટોલ્સ્ટોય ફાર્મ અને ફિનિક્સ, મુંબઈ, અમદાવાદ, ચંપારણ, ઈંગલેન્ડ, સેવાગ્રામ, પ્રવાસ દરમિયાન અનેક સ્થળોએ અને યરવડા – સાબરમતી – ત્રંબા – આગાખાન મહેલ સહિત વિવિધ જેલોમાં એમને રહેવાનો વખત આવ્યો છે. તુલસી ઈસ સંસારમેં ભાત ભાત કે લોગ એમ જાતજાતના લોકો સાથે તેઓ રહ્યાં છે. પુસ્તકમાંથી પસાર થતાં એ અનુભવયાત્રા અને એમનું વલણ સમજાતું રહે છે. સમગ્ર પુસ્તકમાંથી પસાર થતાં એક બાબત ખાસ નજરે ચડે છે કે ગાંધી કુટુંબ કે ગાંધીજી સ્થાપિત આશ્રમોમાં સાંસ્કૃતિક પ્રવૃત્તિઓ નહીંવત્ થઈ છે. ગરબા, ગીતો કે નાટકોનું પ્રચલન ખાસ થયું નથી. ફિલ્મોની તો તે સમયમાં શરૂઆત જ થઈ હતી એટલે જોવા કરવાનો પ્રશ્ન ન હોય એ સમજી શકાય છે. મેળા કે હાટમાં જવું પણ ખાસ પ્રચલિત નથી. બાપુ શાન્તિનિકેતનમાં રહેલા પરંતુ ત્યાં સ્વાવલંબન, સાદાઈ અને સ્વચ્છતાના પાઠ શરૂ કરેલા તે વાત છે પરંતુ પોતે કોઈ સાંસ્કૃતિક પ્રવૃત્તિમાં સામેલ થયેલા તેવો ઉલ્લેખ થયો નથી. બા સાથે આગાખાન પેલેસમાં કવિતાપઠન કરેલું તે ઘટનાનો ઉલ્લેખ છે તે સિવાય મનોરંજનની પ્રવૃત્તિઓ શું એવો પ્રશ્ન થાય તો તેનો કોઈ જવાબ જડતો નથી. તે સમયે એમનું ધ્યેય જ દેશની સ્વતંત્રતાનું હતું એટલે આ મુદ્દો ખાસ મહત્ત્વનો લાગ્યો નહીં હોય. જો કે હરિલાલના સંતાનો સાથે બાપુ જોડકણું ગાતા હોય તેવો ઉલ્લેખ છે જે અંગ્રેજી લિમરિકનો મળતું છે પરંતુ પંચકડીમાં નથી. પુસ્તકો / સામયિકો / છાપાં  વાંચવાં અને રમતગમત એમનાં જીવનનો હિસ્સો ખરા.

મને કિશોરાવસ્થામાં ગાંધીને બરાબર જવાબ આપતાં, દક્ષિણ આફ્રિકામાં ઘર બહાર ખેંચી જતા ગાંધીને રોકતાં, આશ્રમમાં કોઈને પણ ખવડાવવાનો આગ્રહ રાખતી વખતે ગાંધીને નજર અંદાજ કરતાં, ગાંધીજીની મજાક કરતાં, જનશિક્ષણ માટે સહજ રહેતાં, કાંતણકામમાં પાવરધાં, બાપુનાં આદર્યાં – અધૂરાં કામોને એમની ગેરહાજરીમાં સુપેરે પાર પાડતાં, ગાંધીજીના ઉપવાસ કે માંદગી વખતે સચિંત રહેતાં અને એમની સેવા કરતાં, બાપુને શું ગમશે અને શું નહીં ગમે તેનો અંદાજ રાખી પોતાની રીતે નિર્ણય લેતાં કસ્તૂરબાઈ – કસ્તૂરબા વધારે ગમ્યાં છે. કિશોર મોહનને મહેતાબના સકંજામાં જકડાતા જોતાં, સંયુક્ત કુટુંબમાં પતિ વગર રહેતાં અને બાળકોને મોટાં કરતાં, દક્ષિણ આફ્રિકામાં ત્યાંની જીવનશૈલી અને વાતાવરણ સાથે અનુકૂલન સાધતાં, સિદ્ધાંત નિષ્ઠા માટે પ્રતિબદ્ધ ગાંધીજીને પત્ની તરીકે સહકાર આપતાં, આફ્રિકામાં પ્રથમ સ્ત્રી સત્યાગ્રહી તરીકે જેલમાં જનાર, પતિ સાથે બ્રહ્મચર્યનું વ્રત લેતાં, સંતાનો અને ખાસ કરીને જ્યેષ્ઠ પુત્ર હરિલાલ અને બાપુના સંબંધો જાળવવાં મથતાં અને હરિલાલ તથા એનાં પરિવાર માટે સતત ચિંતા કરતાં કસ્તૂરબાની પીડા, સંઘર્ષ અને તાવણી વાચક તરીકે તો લાગણીવશ કરી દે છે ઉપરાંત આજે પણ એ સમયખંડ જીવતો થઈ જઈ એ જ સંઘર્ષ-પીડા-તાવણીનો અનુભવ કરાવતો હોય તેવું લાગે છે. આ પુસ્તક બાનું વ્યક્તિચિત્ર આલેખે છે પણ એ સાચું છે કે બાપુ વગર એમની સાથે સંબંધિત કે સમર્પિત કોઈપણ વ્યક્તિનું જીવનચરિત્ર લખી ન શકાય પછી તે મહાદેવ દેસાઈ, મીરાબહેન, હરિલાલ, મણિલાલ કે કસ્તૂરબા હોય કે ભારતનો સ્વાતંત્ર્ય ઈતિહાસ હોય. હરિલાલ અને કસ્તૂરબાના સંબંધો વિશે આ પુસ્તક અને નીલમ પરીખનું ‘ગાંધીનું ખોવાયેલું ધન’  સુમિત્રા કુલકર્ણીનું ‘અણમોલ વિરાસત -૩ ‘ ખાસ્સો પ્રકાશ પાડે છે. દિનકર જોશીનું ‘પ્રકાશનો પડછાયો’ પણ છે, પરંતુ એ નવલકથા છે એટલે ક્યાંક કાલ્પનિક હોઈ શકે. અન્ય પુસ્તકોમાં મહાદેવભાઈની કે પ્યારેલાલની ડાયરીઓ રાજમોહન ગાંધીનું પુસ્તક કે નારાયણ દેસાઈ લિખિત બાપુનું જીવનચરિત્ર  ‘મારું જીવન, મારી વાણી’  કે અદિતિનું ‘કસ્તૂરબા’ નાટક પણ છે જે નારાયણકાકાએ લખ્યું છે. ગાંધીજી અને કસ્તૂરબા સિવાય પોતાની રીતે એ સંબંધો સમજવાં માંગતા કુટુંબીજનોનો દૃષ્ટિકોણ આ પુસ્તકોમાં વધારે સમજવાનો મળે છે.  આ પુસ્તકમાં એમના અન્ય બે પુત્રો રામદાસ કે દેવદાસ વિશે ખાસ લખાયું નથી એ સ્વાભાવિક છે કારણ કે લેખક મોટાભાગે દક્ષિણ આફ્રિકા રહ્યા છે. એક રીતે જોઈએ તો બાળકોનાં બાળપણ સિવાય અને ખાસ કરીને હરિલાલે આફ્રિકા છોડ્યું પછી પૂરો ગાંધી પરિવાર ક્યારે ય ભેગો થઈને સાથે રહ્યો હોય તેવી કોઈ  ખાસ ઘટના જાણવામાં આવતી નથી.

બાપુએ બાને ખાસ્સા પત્રો લખ્યા છે. એનો સંચય મણિલાલ ગાંધીએ કર્યો છે તે ઉપલબ્ધ છે એવું અણમોલ વિરાસત – ૩ વાંચતાં સમજાયું. જ્યારે જ્યારે બાપુના સાથની જરૂર હોય ત્યારે બાને એ મળ્યો છે ખાસ તો રાજકોટ સત્યાગ્રહમાં ત્રંબા જેલવાસ દરમિયાન બાપુએ બાને દરરોજ પત્રો લખ્યા છે. જ્યારે બાને છોડી મુકાયાં અને બાપુને મળ્યાં ત્યારે મણિબહેન અને મૃદુલા સારાભાઈ સાથે કેમ નથી એવું બાપુએ પૂછ્યું ત્યારે ફરીથી બા તે જ સાંજે જેલમાં પાછાં ફર્યાં અને ત્રણે સાથે બહાર આવ્યાં એ સમગ્ર ઘટનાનું વર્ણન  બા – બાપુના સંબંધો, બાની સ્ત્રી અભિમુખ સંવેદનશીલતા, બાનો મિજાજ, સત્યાગ્રહની અસર સમજવાં માટે પૂરતી સામગ્રી પૂરી પાડે છે. દાંડીયાત્રા સમયે અમદાવાદમાં સાબરમતી આશ્રમનો સંકેલો, આગાખાન મહેલમાં જેલવાસ માટે જતાં પહેલાં બાએ લીધેલું પગલું અને વહોરેલો જેલવાસ, આગાખાન મહેલમાં એમની દિનચર્યા, હરિલાલ સાથે બાનો અંતિમ મેળાપ, મહાદેવભાઈ અને બાની શહીદી આ બધું વર્ણન જાહેર અને અંગત જીવનનાં તાણાંવાણાંનું વણાટ કેવું બળકટ છે તે દર્શાવે છે. બાની બંગડીઓનું અક્ષત્‌ મળવું ચમત્કારથી કમ નથી. બાનાં ગયાં પછી બાપુએ બ્રહ્મચર્યનાં જે પ્રયોગો કર્યા તેનું કારણ શું એવો કોઈ જવાબ આ પુસ્તકમાં કે અણમોલ વિરાસત -૩માં પણ મળતો નથી પરંતુ બા સાથે બ્રહ્મચર્યની પ્રતિજ્ઞા લેતી વખતે એમના એટલે કે બાપુનાં મનમાં આધ્યાત્મિક ઉન્નતિ દ્વારા સંકલ્પશક્તિને પ્રભાવક બનાવવાનો કોઈ વિચાર હશે એવો અણસાર આવે છે. અણમોલ વિરાસત-૩માં સુમિત્રા કુલકર્ણી સ્પષ્ટ લખે છે કે બાપુ અને બાએ એ  વિશે વાત કરી હતી. એક સ્ત્રી તરીકે મને સતત લાગ્યું છે કે બાપુએ જે પ્રયોગો કર્યા તે એમની ઉર્ધ્વગતિ માટે બરાબર હશે પણ અન્ય પાત્રોનું શું ? અને બા હયાત હોત તો એમણે બાપુને આ પ્રયોગો કરવા દીધા હોત ખરા ? મારી સમજ એવી છે કે બા ગયાં પછી એ પ્રયોગો કરેલા.

કેટલીક બાબતોમાં બા બાપુથી અલગ વિચારતાં હતાં જેમાં પોતાને ભેટ મળેલો હાર પુત્રવધૂઓ માટે રાખવાનો વિચાર કે પોતાના સંતાનો આશ્રમમાં રહે ત્યારે એમની પાસે બાપુની અપેક્ષા જેવા મુદ્દે બાનું મંતવ્ય ક્યારેક જુદું પડે તો પણ પછી સમજીને બાપુ સાથે સંમત થવાના મુદ્દે બા પર કોઈ દબાણ લાવ્યું હોય તેવું જણાતું નથી. પોતાની કે બાળકોની માંદગીમાં બાપુના કુદરતી ઉપચાર માટે સંમતિ આપવી કે બાપુને બકરીનું દૂધ પીવા માટે સંમત કરવા જેવી ઘટનાઓ બાનું વ્યવહારુપણું દર્શાવતી વધારે લાગે છે. બાપુએ હરિલાલ  માટે પ્રયત્નો કર્યા છે અને પીડા પણ ભોગવી છે. ત્યારે વ્યસનમુક્તિ માટે ખાસ કરીને આલ્કોહોલિક વ્યક્તિની સારવારનો કોઈ વિચાર ખાસ પ્રવર્તમાન નહીં હોય, જો હોત તો બાપુએ ચોક્કસ એ માટે પહેલ કરી હોત. એવું લાગે છે કે શિસ્ત / અનુશાસનનો મહિમા વિશેષ હતો એટલે આ વાત પર કદાચ  ધ્યાન ન ગયું હોય.

બાનાં ગયાં પછી બાપુએ બાના ભાઈ માધવદાસમામાની જવાબદારી ‘જીવતે પાળવા અને મૂએ બાળવા’નાં વચન સાથે કલ્યાણજીભાઈ-કુંવરજીભાઈ પર વિશ્વાસ રાખી એમને સોંપી એ ઘટનાનું ભલે બન્ને પુસ્તકમાં વર્ણન નથી, પરંતુ બાબુભાઈ વૈદ્યે એક લેખ દ્વારા એનું વર્ણન કર્યું છે તે વાંચતા થાય કે બાપુની નજરે ક્યારે ય કશું ચુકાતું ન હતું. બાપુએ બાને ભણાવવાના કરેલા પ્રયત્નો તો બાના અંતકાળ સુધી ચાલ્યા પછી ભલે તે છૂટાછવાયા રહ્યા હોય અને બાનો તોર પણ છેવટ સુધી કેવો રહ્યો તે પુસ્તકમાં આગાખાન મહેલમાં બાએ નોટબુક માંગી અને જે ઘટના બની પછી લેખક એક જ વાક્ય લખે છે કે બાપુ મૃત્યુ પામ્યા ત્યાં સુધી એ કોરી નોટબુક આ દુ:ખદ પ્રસંગની યાદગીરી રૂપે તેમની પાસે જ રહી. કસ્તૂરબાએ જાતે કશું લખ્યું ન હતું, હરિલાલને લખેલા બે પત્રો પણ એમણે દેવદાસ પાસે લખાવ્યા છે એટલે બાનાં મનમાં જે હતું તે બધું ખાસ બહાર નથી આવ્યું એવું ઘણાને લાગ્યું છે. અહીં પણ લેખકે એવી લાગણી પ્રગટ કરી છે છતાં કસ્તૂરબા વિશે આપણને જાણવાં તો મળે છે બાકી દેશના ક્યા અગ્રણી નેતા, વડા પ્રધાન, રાષ્ટ્ર પ્રમુખ કે લશ્કરના કોઈ વડાની પત્નીએ પોતાનું આત્મકથન લખ્યું હોય તેવું કોઈ પુસ્તક આઝાદીના પચ્ચોતેર વર્ષ પછી પણ આપણને મળ્યું છે ? ઈન્દિરા ગાંધી વિશે લખાયેલું પુસ્તક મળે પણ ઈન્દિરાએ પોતાની લાગણી દર્શાવતું પુસ્તક લખ્યું હોય તેવું જણાતું નથી. ‘મૌનના પરંપરાગત સંસ્કાર’નું આ દેખીતું સ્વરૂપ છે. 

સોનલ પરીખે આ પુસ્તકનો જે રીતે અનુવાદ કર્યો છે તેને અનુવાદ કે ભાવાનુવાદ કહેવાં કરતાં મૂળ કૃતિ કહેવું વધારે યોગ્ય છે. પોતાના પ્રપિતામહ વિશે જે લખાયું તે વિશે પોતાના મતનો કોઈ પણ ઉલ્લેખ કર્યા વગર ભાવાનુવાદ કરવો એ સહેલું નથી પરંતુ સોનલ પરીખે એ તટસ્થતા દાખવી છે. કસ્તૂરબા અને ગાંધીજીનાં દાંપત્ય અને જાહેર-જીવનને  સમજવા માટે વાંચવા જેવું પુસ્તક.

તે રીતે સુમિત્રા કુલકર્ણીએ અણમોલ વિરાસત -૩માં ગાંધીજી, કસ્તૂરબા, ચારેચાર પુત્રો અને બૃહદ પરિવાર વિશે લખ્યું છે. હરિલાલ ગાંધી અને બાપુના સંબંધો વિશે તટસ્થતાથી લખવાનું સુમિત્રાજીનું વલણ ગાંધી પરિવારને સમજવા માટે એક અલગ ભૂમિકા પૂરી પાડે છે. બાકી અમુક પ્રસંગો અને સમજ તો લગભગ દરેક લેખકની સરખી લાગે. સુમિત્રાજીએ વધારે નિખાલસતાથી લખ્યું છે કે મહાત્માનાં સંતાનો હોવાનાં કારણે બીજી-ત્રીજી પેઢીએ પણ કેવી પરિસ્થિતિનો સામનો કર્યો છે. એમની પાસે સમાજની અપેક્ષા કે એમને માટેના સમાજના તોલમોલ કેવા હતા અને છે. કસ્તૂરબાએ પોતાનાં ૨૭૨ તોલા જેટલાં ઘરેણાં બાપુને આગળ અભ્યાસ માટે આપી દીધેલાં, સંયુક્ત પરિવારમાં બાને નાનકડા પુત્ર હરિ પર ધ્યાન આપવાનો સમય ન હતો જેવી બાબતો સુમિત્રાજીએ વધારે સ્પષ્ટપણે લખી છે. જે રીતે નાનકા હરિ માટે મોટા ખોરડાના વૈતરા કરવામાં બા પાસે સમય ન હતો તેમ બાપુ પાસે પણ સંતાનો માટે સમય ફાળવવો મુશ્કેલ જ રહ્યો. જો કે બાપુ પત્રો લખતા, સાથે રાખવાનો પ્રયત્ન કરતા પરંતુ હરિલાલ હંમેશાં સામે પલડે રહ્યા. બાકીના ત્રણે દીકરા બાપુની શિસ્તને વશ થયા. જો કે બ્રહ્મચર્યવ્રતી ન બન્યા. આ બધી બાબતોનું સુમિત્રાજીનું વિવરણ અને વિશ્લેષણ સમજવાં જેવું છે.  પરિવારના સભ્યો અને અરસપરસ સંબંધો વિશે સુમિત્રાજીએ પ્રેમ અને લાગણીની અભિવ્યક્તિ પણ સુપેરે કરી છે. દાદા -દાદીનો પ્રેમ એમણે કેટલો અને કેવી રીતે માણેલો તેનું રોચક વર્ણન પણ એમણે કર્યું છે તો તટસ્થતા જાળવી દાદાના શિસ્તપ્રિય સ્વભાવ કે દાદીનાં સ્વચ્છતાનાં વળગણ વિશે પણ લખ્યું છે . રસ ધરાવનાર વાચકે તો ઉપલબ્ધ સમગ્ર કુટુંબકથા સાથે મૂકીને વાંચવી જોઈએ.

મૂલ્ય : ₹: ૨૦૦/- : નવજીવન ટ્રસ્ટ, નવજીવન મુદ્રણાલય અમદાવાદ : ૩૮૦ ૦૧૪ : ફોન નંબર : ૦૭૯ ૨૭૫૪૦૬૩૫ ; ૦૭૯૨૭૫૪૨૬૩૪. : Email : sales@navjivantrust.org : Website: www.navjivantrust.org : અણમોલ વિરાસત : ( ગાંધી વ્યક્તિત્વ અને પરિવાર ) : ૧૯૯૪ : સુમિત્રા કુલકર્ણી : નવભારત સાહિત્ય મંદિર : કિંમત : ₹ ૫૮/- : સેટનું મૂલ્ય :₹ ૨૮૦/- : ત્રણ ભાગ

સૌજન્ય : બકુલાબહેન દેસાઈ-ઘાસવાલાની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર