‘પહેલા પરિવાર’ એવો ગાંધીનો મુદ્રાલેખ ક્યારે ય ન હતો. ભયાનક તોફાનો વચ્ચે ભારતનું જહાજ હાંકનાર કપ્તાન ગાંધીએ પોતાના કુટુંબ માટે સારામાં સારી આગબોટો રાખી મૂકી ન હતી. અમે વંશજો ગાંધીની મુખ્ય વિરાસત નથી. ગાંધીની વિરાસત ત્રિવિધ છે. સંઘર્ષના સાધન તરીકે અહિંસા, સ્વતંત્ર ભારત અને આખી દુનિયામાં ફેલાયેલા એમના સાઇન–પોસ્ટ્સ.

— રાજમોહન ગાંધી 

રાજમોહન ગાંધી

‘પ્રસ્તુત ગણો કે નહીં, ગાંધી રસ પડે એવા છે અને રહેશે પણ. કઈં નહીં તો એમનામાં જે વિરોધાભાસ રહેલો હતો તે લોકોને આકર્ષતો રહેશે.’ આ શબ્દો મહાત્મા ગાંધીને પૌત્ર રાજમોહન ગાંધીના છે. ગાંધીના એક અમેરિકન મિત્ર ઈ. સ્ટેનલી જોન્સ લખે છે, ‘ગાંધી એકસાથે પૌર્વાત્ય અને પાશ્ચાત્ય, શહેરી ને ગ્રામીણ, ઈસુ ખ્રિસ્તના ભક્ત અને સનાતની, હિન્દુ, સરળ અને મુત્સદી, સ્પષ્ટવક્તા અને વિવેકી, ગંભીર અને રમતિયાળ, નમ્ર અને આગેવાની લેનાર, તીખા અને મીઠા હતા.’ અને ઉમેરે છે, ‘જો કે ગાંધી જે પ્રબળ છાપ છોડે છે તે મીઠાશની નહીં, સામર્થ્યની છે.’ આ ઈ. સ્ટેનલી જોન્સે લખેલું મહાત્મા ગાંધીનું ચરિત્ર ડૉ. માર્ટિન લ્યુથર કિંગની એક પ્રેરણા બન્યું હતું. 

નેવું વર્ષના રાજમોહન ગાંધી ચરિત્રકાર, ઇતિહાસકાર, રાજનેતા અને અમેરિકાની ઈલીનોય યુનિવર્સિટીના સાઉથ ઇન્ડિયા એન્ડ મિડલ ઈસ્ટ સ્ટડીઝના રિસર્ચ પ્રોફેસર છે. મહાત્મા ગાંધીના પૌત્ર હોવા સાથે તેઓ ભારતના છેલ્લા અને એકમાત્ર ભારતીય ગવર્નર જનરલ અને મહાવિદ્વાન ચક્રવર્તી રાજગોપાલાચારીના દોહિત્ર પણ છે. નાના અને દાદાના નામનું સંયોજન કરીને જ એમનું નામ રાજમોહન રાખવામાં આવ્યું હતું. 

આજથી દસેક વર્ષ પહેલા, મેસેચ્યુએટ્સ યુનિવર્સિટીમાં આપેલા એક વ્યાખ્યાનમાં એમણે મહાત્મા ગાંધીની વિરાસત વિષે સરસ વાતો કરી હતી. આજે ફાધર્સ ડેના દિવસે ‘ફાધર ઑફ નેશન’ના વારસાની વાત એમના જ સ્કૉલર પૌત્ર રાજમોહન પાસેથી જાણીએ. 

તેઓ પ્રશ્નો પૂછે છે, ‘ગાંધીની વિરાસત એટલે ચોક્કસ શું? જો તેઓ આઈન્સ્ટાઈન, ગોખલે, ટાગોર, નહેરુ, સરદાર, માર્ટિન લ્યુથર કિંગથી માંડીને બરાક ઓબામા એમને વર્ણવે છે તેવા હોય તો એમનું રાષ્ટ્ર એમની હયાતીમાં ભાગલા અને નરસંહારનો ભોગ શા માટે બન્યું? અને આજે હિંસા, અલગતાવાદ અને ભ્રષ્ટાચારનો શિકાર કેમ છે? જો માણસની પ્રસ્તુતતા કે વિરાસત તે પોતાની પાછળ કેવું વિશ્વ મૂકીને જાય છે તેના પરથી નક્કી થતી હોય તો ભારતની આજની સ્થિતિ જોતાં ગાંધીની પ્રસ્તુતતા કે વિરાસત વિષે શું કહીશું? માણસ તત્કાલીન કે ભાવિ સમસ્યાઓ ઉકેલી શકે તો જ પ્રસ્તુત કહેવાય? કે પછી જિંદગી વધુ સહ્ય અને રસપૂર્ણ બને એવી કેડી ચીંધે તો પ્રસ્તુત કહેવાય? ગાંધીએ ભારતને બતાવ્યું કે નીચા પડ્યા વિના, અપમાનિત થયા વિના સ્વતંત્રતા કેવી રીતે મેળવી શકાય – આ રીત દરેક પ્રકારની અન્યાયમુક્તિને લાગુ નથી પડતી?’ 

કોઈ મૃત્યુ પામે તો તેની વિરાસત તેનાં સંતાનો રૂપે દર્શાવાય છે. રાજમોહન કહે છે, ‘મારી પાસે એવો કોઈ ફોટોગ્રાફ નથી જેમાં ગાંધીજીના બધા વંશજો હોય, પણ જો હોત તો પણ એને હું ગાંધીની વિરાસત તરીકે બતાવી શક્યો ન હોત. એમના વંશજો દેખાવડા છે, ગરિમાપૂર્ણ છે, બુદ્ધિમાન છે, જ્યાં પણ રહે છે ત્યાં એમનું કોઈ પ્રદાન છે, તેમ છતાં ગાંધીની વિરાસત તરીકે એમને બતાવી દેવાથી કોઈ અર્થ સરે નહીં. એટલા માટે, કે “પહેલા પરિવાર” એવો ગાંધીનો મુદ્રાલેખ ક્યારે ય ન હતો. વંશવારસાના લાભલાભથી પરિચિત ભારતની પ્રજાએ ગાંધીને ખૂબ માન આપ્યું હતું એનું એક કારણ એ પણ છે કે ગાંધી ક્યારે ય એમના કુટુંબને પહેલું ગણ્યું ન હતું. ભયાનક તોફાનો વચ્ચે ભારતનું જહાજ હાંકનાર કપ્તાન ગાંધીએ પોતાના કુટુંબ માટે સારામાં સારી આગબોટો રાખી મૂકી ન હતી. એમના નિકટના સાથીઓ પણ એવું માનતા કે ગાંધીજીને મન એમના પરિવારજનો અને દેશવાસીઓ વચ્ચે કોઈ તફાવત ન હતો. એવું હતું પણ, એવું નહોતું પણ. અમે અને અમારા દાદા એકબીજાને ખૂબ ચાહતા. અમને એકબીજા માટે સમય મળવો અઘરો હતો, પણ એથી તો અમારું પરસ્પર આકર્ષણ વધી જતું. અમારા દાદા આખા દેશના હતા એ અમે સમજતા હતા. 

‘એટલે અમે વંશજો ગાંધીની મુખ્ય વિરાસત નથી. એમની મુખ્ય વિરાસત બીજે ક્યાંક છે. મને લાગે છે કે ગાંધીની વિરાસત ત્રિવિધ છે. સંઘર્ષના સાધન તરીકે અહિંસા, સ્વતંત્ર ભારત અને આખી દુનિયામાં ફેલાયેલા એમના સાઇન-પોસ્ટ્સ.’

એમણે પાંચ નામ લીધાં છે, જેમણે ગાંધી પછી અહિંસાનું શસ્ત્ર વાપર્યું અને જીત મેળવી. આ સાઇન-પોસ્ટ્સ છે ખાન અબ્દુલ ગફરખાન, નેલ્સન મંડેલા, માર્ટિન લ્યુથર કિંગ જુનિયર, દલાઇ લામા અને આંગ સાન સૂ કી. 

1945માં દસેક વર્ષના રાજમોહન ખાન અબ્દુલ ગફારખાનને પહેલી વાર મળ્યા. ભારતની વાયવ્ય સરહદના આ પઠાણ નેતાને બ્રિટિશ સરકારે તેમને 12 વર્ષ અને પાકિસ્તાન સરકારે 15 વર્ષ જેલમાં રાખ્યા હતા. છેલ્લી મુલાકાત રાજભવનમાં થઈ ત્યારે ખાનસાહેબ 97 વર્ષના હતા. જિંદગીભર તેમના મનમાં સ્વતંત્રતા માટે અને પઠાણોને પેઢી દર પેઢી ચાલતા વેરમાંથી મુક્ત કરવા માટે આગ પ્રજળતી રહી. ખાન સાહેબે ઊભા કરેલા ‘ખુદાઇ ખિદમતગાર’ સંગઠનના રેડ શર્ટ્સ તરીકે ઓળખાતા પઠાણ સૈનિકો અહિંસક હતા. બ્રિટિશ અધિકારીઓ કહેતા, ‘અહિંસક પઠાણ, હિંસક પઠાણ કરતાં વધારે ખતરનાક છે.’ પછી તો કાળનાં વહેણો વહ્યાં. પઠાણો એમના લાડીલા બાદશાહખાન પ્રત્યે કઈંક બેધ્યાન બન્યા; ઈર્ષા, અણસમજ, ગેરસમજનો શિકાર બન્યા. પણ બાદશાહખાનનું મૃત્યુ થયું તે દિવસે આંતરસંઘર્ષથી સળગતા આખા ખૈબરની બંદૂકોએ સ્વયંભૂ મૌન પાળ્યું હતું.

માર્ટિન લ્યુથર કિંગ જુનિયરનો જન્મ 1929માં. 22 વર્ષની ઉંમરે તેઓ હાર્વર્ડ યુનિવર્સિટીના પ્રેસિડેન્ટ ડૉ. જોન્સનનું ગાંધી પરનું વ્યાખ્યાન સાંભળવા ગયા. અડધેથી જ ઊઠી ગયા અને ગાંધી પરના જે મળ્યા તે બધાં પુસ્તકો ખરીદી લીધાં. ‘જિસસના લવ એપિક્સનું ઊર્ધ્વીકરણ કરી લોકોને શક્તિશાળી સોશ્યલ ફૉર્સ બનાવનાર’ તરીકે એમણે ગાંધીને જોયા અને શ્યામ પ્રજાને અધિકારો અપાવવા ગાંધીપદ્ધતિએ મોટું આંદોલન ચલાવ્યું. 

નેલ્સન મંડેલા એમની 27 વર્ષની કેદ પૂરી કરીને છૂટ્યા બાદ થોડા વખતમાં ભારત આવ્યા હતા. ગાંધીજીના મૃત્યુને 42 વર્ષ પૂરાં થયાં હતા. મંડેલા 72 વર્ષના હતા, રાજમોહન 55ના. ભારત સરકારે મંડેલાને ભારતમાં ફરવા નાનું પ્લેન આપ્યું. એમને સાથ આપવાની જવાબદારી રાજમોહનને આપી. રાજમોહનને મંડેલાની માનવતા, શાલીનતા અને ભારતમાંથી દક્ષિણ આફ્રિકાની ચળવળનું સંચાલન કરવાની કાબેલિયત નિકટથી જોવાની તક મળી. રાષ્ટ્રપતિ વેંકટરામને કહ્યું, ‘શ્રીમાન મંડેલા, આગામી દિવસો તમારા માટે કપરા છે, હું પ્રાર્થના કરીશ.’ ત્યારે મંડેલા સ્મિત કરી કહે, ‘આભાર. પણ પ્રાર્થના મિસ્ટર ડી. ક્લાર્ક માટે પણ કરજો.’ ડી. ક્લાર્ક દક્ષિણ આફ્રિકાના શ્વેત પ્રમુખ હતા, જેમની સરકાર વિરુદ્ધ મંડેલાએ ગાંધીમાર્ગે મોટી લડત ઉપાડી હતી.

દલાઇ લામા તિબેટથી નિર્વાસિત થઈ ભારત આવ્યા ત્યારે 24 વર્ષના હતા. ત્રીસ વર્ષ પછી એમને શાંતિ માટેનું નોબેલ ઈનામ મળ્યું. એમણે કહ્યું, ‘આ ઈનામ હું પરિવર્તન માટે સક્રિય અહિંસાની આધુનિક પરંપરાના સર્જક એવા મહાત્મા ગાંધીને અંજલિ રૂપે સ્વીકારું છું.’ અને બર્મામાં લોકશાહી માટે અનેક જુલમો સહેનાર સૂ કીને 1991માં નોબેલ મળ્યું ત્યારે તેઓ કેદમાં હતાં. નોબેલ સ્વીકારવા જઈ ન શક્યાં, હસ્તલિખિત સંદેશો મોકલ્યો, જેમાં લખેલું કે ‘સ્વતંત્રતાના 49 વર્ષ બાદ પણ બર્મા મિલીટરી શાસન હેઠળ હતું. લોકોની કોઈ ભૂમિકા ન હતી. અમારે ગાંધીએ વર્ણવેલું સ્વરાજ જોઈતું હતું જેમાં લોકો નેતા ચૂંટે અને જો નેતા ખોટી રીતે ચાલે તો એને ઉથલાવી શકવાની ક્ષમતા પણ ધરાવે.’  

ઉપર ઉલ્લેખ કર્યો છે એ પ્રતિભાઓ આજે જીવી રહેલી બેત્રણ પેઢીઓ માટે પ્રેરણામૂર્તિ સમાન છે, અને એમની પ્રેરણા છે આપણા રાષ્ટ્રપિતા. તેમનો અને તેમના ભવ્ય વારસાનો અહીં તો જરાતરા ઉલ્લેખ જ થઈ શક્યો છે. ફાધર્સ ડેના દિવસે જુઠાણાઓનાં ઘેરાં વાદળો વચ્ચે ઢંકાયેલા એમના સત્ય-સૂર્યને જોવા આંખ ઊંચકીએ તો પણ ઘણું.

e.mail : sonalparikh1000@gmail.com

પ્રગટ : ‘રિફ્લેક્શન’ નામે લેખિકાની સાપ્તાહિક કોલમ, “જન્મભૂમિ પ્રવાસી”, 15 જૂન  2025

હીરુભાઈ એમ. પટેલ

ગાંધીજીના આદર્શોનો આપણે વિચાર કરીએ છીએ ત્યારે સહજ રીતે આપણી સમક્ષ રાષ્ટ્રીય એકતા, કોમી એખલાસ, હરિજનોનો અને દલિતોનો ઉદ્ધાર, સત્ય, અહિંસા અને અસહકાર, એ બધા તેમના આદર્શો ખડા થઈ જાય છે. સરદાર વલ્લભભાઈના જીવનના કોઈ પણ અભ્યાસીને એ વાતની પ્રતીતિ થયા વગર ન રહે કે જ્યારથી સરદાર ગાંધીજી સાથે જોડાયા ત્યારથી તેમના જીવનના અંત સુધી તેમણે ગાંધીજીના ઉપરોક્ત આદર્શોનું નિષ્ઠા અને વફાદારીપૂર્વક પાલન કર્યું.

સત્ય અને અહિંસા એ ગાંધીજીના પાયાના આદર્શો હતા. ગાંધીજીની સંમતિ પામેલી સત્યાગ્રહની કેટલીક લડતો સરદારશ્રીના નેતૃત્વ નીચે લડાઈ. સત્યના આગ્રહવાળી આ લડતો અહિંસક રહે તેની ચીવટ સરદારે હંમેશાં રાખી. બારડોલીની ઐતિહાસિક લડત દરમ્યાન સત્યાગ્રહીઓને સરદારે કહેલા નીચેના શબ્દો સૂચક છે. “તમે તોફાન ન કરો …. આ વખતે સરકારનો પિત્તો ઊછળ્યો છે. છો ને લોઢું ગરમ થાય, પણ હથોડાને તો ઠંડું જ રહેવું જોઈએ. હથોડો ગરમ થાય તો પોતાનો જ હાથો બાળે …. તમે ઠંડા પડી રહો ….”

ભારતને આઝાદી મળ્યા બાદ દેશી રજવાડાંઓનું વિલીનીકરણ કરવામાં સરદારે ગાંધીજીના રાષ્ટ્રિય એકતાના આદર્શને અમલમાં મૂક્યો એટલું જ નહીં પરંતુ ગાંધીજીએ પ્રબોધેલા અહિંસા-ભાવથી એકંદરે કામ લીધું. લોહીનું ટીપું પણ રેડ્યા વગર સરદારે કાબેલિયતથી સેંકડો રજવાડાં ભારતના નકશા ઉપરથી દૂર કર્યા, હૈદરાબાદના એક જ કિસ્સામાં સરદારને બળનો ઉપયોગ કરવો પડ્યો હતો અને તે પણ ત્યારે જ કે જ્યારે પ્રજાની અને ભારત સરકારની લાંબાગાળા સુધી જાળવેલી ધીરજ ખૂટી પડી હતી.

“ઉત્તરમાં જવું કે દક્ષિણમાં”, એવી આદર્શોની દિશા ગાંધીજી પાસેથી સરદારે જાણી લીધી હતી. એક વખત દિશા જાણી લીધા બાદ લક્ષ્ય-સ્થાને પહોંચી જવાના અનેક રસ્તાઓ શોધવાની શક્તિ સરદાર પાસે હતી. ગાંધીજીના આદર્શોને વ્યાવહારિક અમલ કરવાનું કામ સરદારનું હતું.

બારડોલીની લડત વિશે એક વાર ચર્ચા દરમ્યાન ગાંધીજીએ કહેલું કે બારડોલીએ વ્યાવહારિક અહિંસા સાધી છે. ચર્ચા કરનાર ભાઈએ પૂછયું : “પણ સરદારે આધ્યાત્મિક અહિંસા કેમ બારડોલી આગળ ન મૂકી?” ગાંધીજીએ કહ્યું : “કારણ, સરદાર વ્યવહારકુશળ છે.” વલ્લભભાઈએ હસતાં અને હસાવતાં કહ્યું – “આધ્યાત્મિક અહિંસા? મને એ આવડતી હોય તો ને!”

જાહેર જીવનમાં શુદ્ધિના આદર્શના ગાંધીજી ભારે આગ્રહી હતા. જાહેર જીવનની આવી શુદ્ધિની રખેવાળી કરવાનું કામ સરદારે ડગલે ને પગલે બજાવેલું છે. સરદારના પત્રવ્યવહારના ગ્રંથોમાં જાહેર જીવનની શુદ્ધિ અંગેની સરદારની જાગૃતિનાં ઘણાં ઉદાહરણો મળે છે. જાહેર નાણાંના એકેએક પૈસાનો કરકસરભર્યો સદ્ઉપયોગ થાય, એનો ચોખ્ખો હિસાબ પ્રજા આગળ રજૂ થાય એ માટેની સરદારની ખેવના ગુજરાતના પૂરનિવારણ માટે એમણે ઉપાડેલા ભગીરથ કાર્યમાં સ્પષ્ટ રીતે જોવા મળે છે.

ભારતનાં ગામડાંઓ તરફનો ગાંધીજીનો સ્નેહભાવ સરદારના વ્યક્તિત્વમાં બરાબર વણાઈ ગયો હતો. આમ બનવું સ્વાભાવિક પણ હતું – વલ્લભભાઈ ગામડામાંથી આવતા હતા અને એમનું હાડ ખેડૂતનું હતું. સને 1929માં બેંગ્લોર સાયન્સ ઇન્સ્ટિટયુટના વિદ્યાર્થીઓ સમક્ષ જાણે ગાંધીવાણી બોલતા હોય એમ સરદારે કહેલું : “તમે ભારે કેળવણી લ્યો છો તેથી તમારા ગરીબ ભાઈઓને ન ભૂલશો. તેમના પરસેવાના પૈસાથી તમને કેળવણી મળે છે … વિજ્ઞાનનો આટલો અભ્યાસ કરો છો તો જોજો કે તમારા વિજ્ઞાનના અભ્યાસના પરિણામે ખેડૂતોને એક ડૂંડાને બદલે બે ડૂંડા મળે …”

વચનપાલનની બાબતમાં સરદાર ગાંધીજી જેટલા જ આગ્રહી હતા. 1928માં કલકત્તા કાઁગ્રેસ દરમ્યાન ગાંધીજીએ ખુલ્લા અધિવેશનને સંબોધતાં ગ્લાનિની લાગણી સાથે ડેલિગેટોને કહ્યું હતું કે જો “તમે તમારા શબ્દો પાળવા તૈયાર નહીં હો તો સ્વરાજ ક્યાંથી મળશે? સ્વરાજ એ એક કપરી ચીજ છે. શબ્દોની છેતરામણીથી એ હાંસલ નહીં થાય.” વચનપાલન માટે સરદાર પણ આટલા જ આગ્રહી હતા.

બંધારણનો મુસદ્દો ઘડાતો હતો ત્યારે ડો. આંબેડકરે એવું સૂચન કર્યું કે દેશી રજવાડાંઓને આપવાનાં સાલિયાણાં વગેરે બાબત તેમ જ સનંદી અમલદારોને આપેલી ખાતરીઓની જે બાંહેધરીઓ આપવામાં આવી હતી તે બંધારણમાં અંકિત કરવાની જરૂર નથી. સરદારે જણાવ્યું કે તેઓ પોતે તેમ જ સમગ્ર કેબિનેટ આ બાબતમાં વચનબદ્ધ છે અને સરકાર આ બાબતમાં પાછીપાની કરશે તો પોતાને સરકારમાંથી રાજીનામું આપવું પડશે. પરિણામે આ બાંહેધરીઓ બંધારણમાં અંકિત થઈ. આ બતાવી આપે છે કે સરદાર વચનપાલનના કેટલા આગ્રહી હતા.

ગાંધીજીના આદર્શો સાથે વલ્લભભાઈનું જીવન તાણાવાણાની જેમ વણાયેલું હતું. રામ તરફ હનુમાનને જેવો પૂજ્યભાવ હતો તેવો આદરભાવ સરદારને ગાંધીજી તરફ હતો. સરદાર ગાંધીજીના જમણા હાથ સમા હતા. બારડોલીની લડત પૂરી થયા બાદ વિજય માટે અભિનંદનના સંદેશાઓ ઉપર સંદેશાઓ સરદાર ઉપર આવી રહ્યા હતા ત્યારે સરદારે જવાબમાં કહેલું: “બાપુનો સંદેશો ભાંગ્યોતૂટ્યો પણ લોકોને પહોંચાડનાર કેટલા ઓછા છે ? બાકી કોણ આપણે? આપણે કર્યું શું ? બાપુએ નાહકના ચઢાવી માર્યા!” 

વલ્લભભાઈના આ લાક્ષણિક ઉત્તરમાં ગાંધીજીના આદર્શો પ્રત્યેની સરદારની ભક્તિ અને નમ્રતા જોઈ શકાય છે.

-2-

સરદાર ઓછું બોલવામાં, પણ નક્કર કામ કરવામાં માનતા હતા. એમની વૃત્તિ સેવાભાવી હતી પરંતુ એમની નજર વ્યાવહારિક પરિણામો ઉપર મંડાયેલી હતી. ગાંધીજીની સંગીન કામ કરવાની પદ્ધતિ સાથે સરદારના વ્યક્તિત્વનો મેળ બરાબર પડી ગયો અને તેથી સરદારનો જીવનપલટો શક્ય બન્યો. સરદારે પોતે જ કહ્યું છે કે “1916 સુધી તો ચાલુ રાજકારણથી હું કંટાળેલો. ગાંધીજીની સાથે પણ મને સંબંધ ન હતો. આશ્રમમાં ઘઉંમાંથી કાંકરા વીણાવે છે અને હાથે દળાવે છે એટલું જ હું તેમને વિશે જાણતો હતો. પણ ગુજરાત સભાનું પ્રમુખપદ લેવા જ્યારે તેમને કહેવામાં આવ્યું ત્યારે તેમણે જે શરતોએ પ્રમુખપદ લીધું તેથી મારી ખાતરી થઈ કે હવે કાંઈક સાચું કામ થવાનું. હિંદ સ્વરાજ્યને માટે કાઁગ્રેસ અને મુસ્લિમ લીગે કરેલ માગણીનો મુસદ્દો તેમણે દસ લીટીનો ઘડેલો હતો અને તેની ઉપર લાખો સહી લેવાની હતી. એ દસ લીટીમાં મને સેંકડો પાનાંના લખાતા મેમોરેન્ડમ કરતાં વધારે જોર લાગ્યું અને ત્યારથી હું તેમના વધારે સમાગમમાં આવતો ગયો.”

ખેડા સત્યાગ્રહ દરમ્યાન શાંત અહિંસક લડત લડવાના પાઠ ગાંધીજી પાસેથી સરદાર શીખ્યા. પછી તો નાગપુર અને બોરસદની લડાઈનું નેતૃત્વ સરદારને સોંપાયું. એમાં સરદારે દાખવેલી સંગઠનશક્તિ હેરત પમાડે તેવી હતી. સરદારની રચનાત્મક શક્તિના ઉત્તમ નમૂના જેવું કાર્ય 1927ના ગુજરાતના પ્રલયનિવારણ કાર્યને ગણી શકાય. પ્રલયનિવારણ કાર્યમાં સરદારે નીમેલી પ્રાંતિક સમિતિની સહાય સરકારી અમલદારોને લેવી પડી. એટલું જ નહીં, દુકાળ ફંડમાંથી સરદારે માગેલા એક કરોડ રૂપિયા તે વખતની મુંબઈ સરકારને કાઢી આપવા પડ્યા. વિદેશી સરકારના નાણાસચિવે સરદારનું અને પ્રાંતિક સમિતિનું પૂરનિવારણ કાર્ય જોઈને જાહેરમાં કબૂલેલું કે “ગાંધીજીની ગાદી વલ્લભભાઈએ સાચવી છે.” ગાંધીજી અને સરદારના કાર્યમાં આવો અભેદભાવ એક વિદેશી અમલદારે જોયો હતો.

સરદારની કાર્યશક્તિમાં અને આદર્શ નિષ્ઠામાં ગાંધીજીને એટલો બધો વિશ્વાસ બેસી ગયો હતો કે બારડોલી જેવા મહત્ત્વના સત્યાગ્રહની સંપૂર્ણ જવાબદારી એમણે સરદાર ઉપર છોડી હતી. બ્રિટિશ સરકાર સામે આકરી લડત ચાલતી હતી ત્યારે ગાંધીજીએ એમાં એક પણ વખત દખલગીરી કરી નહોતી, જે બતાવી આપે છે કે ગાંધીજીને સરદારની આદર્શનિષ્ઠામાં પરમ વિશ્વાસ હતો. પરિણામે ગાંધીજીની ઘણી બધી યોજનાઓને મૂર્તિમંત સ્વરૂપો આપવાનું શ્રેય સરદારને જાય છે.

ગાંધીજીના સરદાર શિષ્ય હતા. શિક્ષક અને શિષ્યના સ્વભાવમાં કેટલુંક સામ્ય હતું, તો કેટલુંક જુદાપણું પણ હતું. ગાંધીજી સ્વભાવથી સત્યસાધક, સરદાર સ્વભાવથી વીર યોદ્ધા જણાય. ગાંધીજી ટીકાને સાંખી લે, સરદાર ટીકાને સાંખે નહીં; જો કે, સરદાર પાસે વીરોચિત ક્ષમા ખરી. 

સરદાર ગાંધીજીના શિષ્ય ખરા અને તેમના આદર્શોને સંપૂર્ણ રીતે વરેલા પણ ખરા, પરંતુ પોતાનું વ્યક્તિત્વ જાળવી રાખીને ગાંધીજીનું શિષ્યપણું અને તેમના આદર્શોનું પાલન તેમણે સ્વીકાર્યું હતું. મહાદેવભાઈ દેસાઈએ સાચું જ કહ્યું છે કે “ગાંધીજી જેવા શિક્ષકના શિષ્ય થઈ જે વ્યક્તિત્વ ગુમાવી બેસે તે પોતાને અને ગાંધીજીને બંનેને લજવે છે. વલ્લભભાઈએ પોતાનું વ્યક્તિત્વ કાયમ રાખીને પોતાને અને પોતાના શિક્ષક ગાંધીજીને શોભાવ્યા.”

સરદાર ગાંધીજીના શિષ્ય ખરા, પરંતુ અંધ ભક્ત નહોતા. ગાંધીજીને સરદારે આપેલા સંપૂર્ણ ટેકાની ટીકા કરતા રાજાજી જેવાને પણ આ વાત સ્વીકારવી પડી હતી. માનવસ્વભાવની ઊંડી સમજ ધરાવતા ચતુર નિરીક્ષક રાજાજીએ કહ્યું છે કે ” સરદાર એક વિશિષ્ટ વ્યક્તિ છે. એમની નજર તેજીલી અને સાફ છે. એ બધું જોઈ શકે છે. પરંતુ ગાંધીજીની આંખે બધું જોવાના પ્રયત્નોમાં પોતાની દૃષ્ટિ ઝાંખી થવા દે છે.” સરદારે પોતે પણ ગાંધીજીને ગુરુ અને માર્ગદર્શક ગણાવ્યા છે. તેમણે કહ્યું છે કે “ગાંધીજી ભારતમાં આવ્યા ત્યારથી લગભગ હું તેમની સાથે રહ્યો છું અને હું જ્યાં સુધી જીવીશ ત્યાં સુધી આ સંબંધ જળવાઈ રહેશે.” આમ છતાં સરદારે એ સ્પષ્ટ કર્યું છે કે તેઓ આંધળું અનુકરણ કરતા નથી. “મારા કામથી હું ગાંધીજીને દૂર રાખું છું – આપણે જો ગાંધીજી તરફ જ નેતૃત્વ માટે મીટ માંડી બેસીશું અને એમના માર્ગદર્શનની રાહ જોતાં બેસી રહીશું તો સ્વતંત્ર રીતે વિચાર કરવાની અને કામ કરવાની આપણી શક્તિઓ આપણે ગુમાવી બેસીશું. જો આપણે સતત બીજાની મદદ ઉપર આશ્રય રાખીએ તો કોઈપણ સિદ્ધિ હાંસલ કરવાની આશા કેવી રીતે રાખી શકીએ?”

સરદારે પોતાનું વ્યક્તિત્વ જાળવીને ગાંધીજીનું શિષ્યપણું સ્વીકાર્યું હતું એમ કહીએ છીએ તેનો અર્થ એવો નથી કે સરદારની કાર્યપદ્ધતિ ગાંધીજીની કાર્યશૈલીથી વિરોધી એવા પ્રકારની હતી. ગાંધીજી અને સરદાર વચ્ચે, અલબત્ત, માનવસહજ મત-ભેદોના મુદ્દાઓ ઊભા થયા હતા. પરંતુ ગાંધીજીની ઈચ્છાને સરદારે હંમેશાં અનિવાર્ય આજ્ઞા સમજી શિરોધાર્ય કરી હતી. ૧૯૩૯ના રાજકોટના સત્યાગ્રહમાં રાજકોટમાં દેશી રાજ્ય વિરુદ્ધ પ્રજાકીય આગેવાનોની લડતમાં ભારતના સર્વોચ્ચ ન્યાયાધીશ સર મોરિસ ગ્વાયરનો ચુકાદો પ્રજાકીય નેતાઓની તરફેણમાં આવ્યો હતો. છતાં એ ચુકાદાનો લાભ જતો કરીને રાજકોટ સત્યાગ્રહને સમેટી લેવાનો ગાંધીજીએ નિર્ણય કર્યો ત્યારે રાજકોટ સત્યાગ્રહના માર્ગદર્શક સરદારે એક પણ શબ્દ બોલ્યા વિના એ નિર્ણય સ્વીકારી લીધો.

ગાંધીજી તરફના સરદારના આદરભાવના આવાં તો ઘણાં ઉદાહરણો આપી શકાય. 

ભારતીય પ્રજાસત્તાકના બંધારણમાંથી લઘુમતીઓ માટેના અલગ મતાધિકાર નાબૂદ કરી સરદારે એક રીતે લઘુમતીઓની અનન્ય સેવા કરી છે. અને તેમને લઘુમતીની લાગણીમાંથી ઉદ્દભવતી લઘુતાગ્રંથિમાંથી પણ મુક્ત કર્યા છે. સરદાર કહેતા કે મુસ્લિમો વિશ્વાસ રાખે, હું તેમનો સાચો મિત્ર છું. 

અંતમાં મને લાગે છે કે ગાંધીજીના આદર્શો તરફ સરદારને પરમનિષ્ઠા હતી છતાં પોતાની મર્યાદાઓથી તેઓ અજાણ ન હતા. ઊલટ પક્ષે મર્યાદાનું આવું જ્ઞાન સરદારની તાકાત બન્યું હતું. તે વિષેનો એક કિસ્સો ટાંકી, તેમને મારી હૃદયપૂર્વક અંજલિ અર્પું છું.

એક દિવસ ગાંધીજી પાસે એક ભાઈએ આવીને સરદાર સામે ફરિયાદ કરતાં કહ્યું : “બાપુ, આપ જે સિદ્ધાંત પ્રમાણે અસહકારની લડત ચલાવો છો, એ પ્રમાણે સરદાર ઘણીવાર વર્તતા નથી. વળી આપના અહિંસાના સિદ્ધાંત અનુસાર શત્રુ પ્રત્યે પણ સમભાવ, પ્રેમ બતાવવો જોઈએ, એમ તેઓ માનતા હોય એમ લાગતું નથી. આ બાબતમાં આપ એમને કેમ કશું કહેતા નથી ?”

બાપુએ આ વાત એક દિવસ સરદાર આગળ રજૂ કરતાં કહ્યું : “વલ્લભભાઈ, તમારી સામે ફરિયાદ આવી છે. બોલો, તમારે આ બાબતમાં શું કહેવું છે?”

“જુઓ બાપુ, તમે રહ્યા હંસ ને હું રહ્યો કાગડો ! કાગડો હંસની ચાલે ચાલવા જાય, તો હંસની ચાલ તો આવડે જ નહીં, પણ પોતાની ચાલ પણ ભૂલી જાય. એટલે અમને અમારી રીતે જ કામ કરવા દો.”

ગાંધીજી સરદારનો રદિયો સાંભળીને ખડખડાટ હસી પડ્યા.

10-11 જુલાઈ 2025

સૌજન્ય : નંદિતાબહેન મુનિની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર – ક્રમાંક – 359-360

ઉમાશંકર જોશી

ગાંધીજી મુખ્યત્વે કર્મના માણસ હતા, શબ્દના નહીં. એમનું ચાલે તો શબ્દ વગર જ ચલાવે. પછીથી અઠવાડિયે એક દિવસ મૌનને એમણે રાખ્યો પણ હતો. પણ પ્રવચન કરતાં અધેાળ આચરણ વધે એવી એમની શ્રદ્ધા. પણ એમણે જોયું કે શબ્દ પણ મોટી શક્તિ છે, કર્મને પ્રેરનારી શક્તિ છે. ક્યારેક શબ્દ કર્મ સમોવડ પણ નીવડે છે. એટલે એમણે શબ્દની શક્તિને પણ યોજી. ભરપૂર યોજી, સબળપણે–સફળપણે યોજી.

શરૂઆતમાં શબ્દ એમને વશ નથી એવું ઇંગ્લેંડમાં ભાષણ આપવા ઊભા થયા અને એક જ વાક્ય બે ત્રણ વાર બોલીને આગળ વધી ન શક્યા અને બેસી જવું પડયું એ જાતના દાખલા પરથી માનવામાં આવે છે. દક્ષિણ આફ્રિકામાં ‘ઇન્ડિયન ઓપિનિયન’નું ગુજરાતી જોઈને પણ કોઈને એવું લાગે. છતાં જરી બારીકાઈથી તપાસતાં, ગાંધીજીમાં ભલે વાગ્મિતા જોવા ન મળતી હોય, પણ એમનામાં કથનની સુરેખતા અને સરળતાનાં તો લગભગ સર્વત્ર દર્શન થશે. ‘ઇન્ડિયન ઓપિનિયન’માં બધાં લખાણો એવાં નથી, પણ જે ગાંધીજીના ખાતરીપૂર્વક છે, તેની ભાષા હૃદયસોંસરી ઊતરી જાય એવી જોવા મળે છે.

મોહનદાસ 19 વરસની વયે વિલાયત જવા ઊપડે છે ત્યારે આલ્ફ્રેડ હાઈસ્કૂલમાં જુલાઈ 4, 1888ના રોજ એમને વિદાયમાન આપવા થયેલા મેળાવડામાં ઉત્તર આપતા જે બોલેલા તેમાંનું એક વાક્ય ‘કાઠિયાવાડ ટાઈમ્સ’ના 12-7-1888ના અંકમાં છપાયેલા અહેવાલમાં સંઘરાયું છે. એ વાક્યમાં ગાંધીજીના વ્યક્તિત્વની આખી તાસીર પ્રગટ થાય છે :

“હું આશા રાખું છું કે બીજાઓ મારો દાખલો લેશે અને ઇંગ્લેન્ડથી પાછા આવ્યા બાદ હિંદુસ્તાનમાં સુધારાનાં મોટાં કામો કરવામાં ખરા જિગરથી ગૂંથાશે.”

(1) સ્વભાવની અનાક્રમકતા અને વાત્સલ્ય ‘હું આશા રાખું છું”- એ ઋજુ વચનમાં નીતરે છે.

(2) એ ઉંમરે પણ પોતાનો પોતા વિશે ખ્યાલ એ છે કે બીજાઓએ પોતાનો દાખલો લેવાનો છે. નેતૃત્વ કરવાની ખાતરી છે. 

(3) આ કામ ઇંગ્લેંડ જઈ આવવાનું હતું એટલે એ કરવા દ્વારા મુખ્ય શું સાધવાનું હતું તેની તરત વાત કરે છે. 

(4) હિંદુસ્તાનમાં પાછા ફરીને ઇંગ્લેન્ડમાં મેળવેલી સજ્જતા વડે મોટાં કામો કરવાનાં છે. પોતાના અંગત ઉત્કર્ષ માટેનાં મોટાં કામો નહીં, પણ ‘સુધારા’નાં મોટાં કામે કરવાનાં છે. હાડે પોતે સુધારક (રિફોર્મર) છે તે ઉપર પૂરેપૂરો ભાર અહીં મુકાયો છે.

(5) ખરા જિગરથી સુધારાનાં કામો કરવાનાં છે. દેશના લોકો કેવા નગુણા કે નઠોર કે અપાત્ર છે એવી ટીકા કરતાં, બળાપા કાઢતાં કે કણસતાં સેવા કરવાની નથી. કોણ ફરજ પાડવા આવ્યું હતું ? પોતાને એના વિના ચેન પડતું નથી એ રીતે કરવાની છે. ખરા જિગરથી કરવાની છે.

આ બે શબ્દો આખા વાક્યોમાં આત્મત્યાગના અમૃતઘૂંટડા પીવાની લગનીને છતી કરી દેનારા છે. 

(6) સેવાનાં કામો હાથ ધર્યાં, પતાવ્યાં, હાશ છૂટ્યા!—એમ કહી હાથ ખંખેરી પછી મોજશોખમાં પડવાનું નથી. આ તો લગની લાગી તે લાગી. ગૂંથાઈ જવાનું છે, સમગ્ર જાત એમાં ડુબાવવાની (ટોટલ ઇન્વોલ્વમેન્ટની) આ વાત છે. ક્રિયાપદની પસંદગી ઉત્કૃષ્ટ છે. ગાંધીજી ક્રિયાના માણસ છે. એમનાં વાક્યો ટૂંકાં ટૂંકાં, કેવળ ક્રિયાપદના આધારે ઊભેલાં જણાશે.

એક આત્માના આખા ય અભિગમને એક વાક્યમાં આપણે પામી શકીએ છીએ. ગાંધીજીનો સૌથી પહેલો નોંધાયેલો આ ઉદ્ગાર હત્યાપૂર્વે કોઈએ હસ્તાક્ષર માગતાં એમણે ટપકાવી દીધો હોત તો તે વખતે પણ એમને ભાગ્યે જ એથી વધુ કહેવાનું હોત.

ગાંધીજી સવ્યસાચી હતા. અંગ્રેજી વધુ સુઘડ, બાઈબલની શૈલીની ઝાંયવાળું લખતા એમ પણ કોઈ કહે.

એડવર્ડ થોમ્પ્સન બીજી ગોળમેજી પરિષદ વખતે એમને ખરડાઓ તૈયાર કરી આપતા અને પછી જોતા કે ગાંધીજી કેટલુંક કાપી નાખે અને ક્યાંક એકાદ નામયોગી અવ્યય મૂકી દે. થોમ્પ્સન નોંધે છે કે ગાંધીજી અંગ્રેજી ભાષાની નામયોગી અવ્યયની શક્તિના ભારે પરખંદા હતા. 

ગાંધીજીના ગુજરાતી લખાણમાં સરળતા, ઘરેલુપણું, સોંસરાપણું અને અનુભવમાંથી નીતરતી વાણીમાં અવશ્ય પ્રગટ થતી સચ્ચાઈ અને ઉદારતા જોવા મળે છે. ‘મંગળ પ્રભાત’ના કોઈ પણ એક નિબંધની ભાષાશક્તિ તપાસી જુઓ. અરે, ‘આરોગ્યની ચાવી’ જેવી પુસ્તિકામાં પ્રગટ થતી ભાષાની શક્તિનું પૂરું બયાન કરવું હોય તો તેનું એ પુસ્તક કરતાં ક્યાં ય મોટા કદનું પુસ્તક મારે લખવું પડે.

ગાંધીજી ધ્યેયલક્ષી સાહિત્યકાર છે. લલિતવાઙમયના પ્રકારમાં આવી શકે એવું કાંઈ હોય તો તે ચરિત્રાત્મક લખાણો અને કોઈ-કોઈક જ-નિબંધો બલકે નિબંધકંડિકાઓ. એટલે સાહિત્યકાર કે એવાં ખાનાંઓમાં ગોઠવવા કરતાં એમની ભાષાની શક્તિનો તાગ મેળવવો એ જ મુખ્ય ઉપક્રમ રહે એ યોગ્ય છે.

(ડૉ. રમણ મોદીના પુસ્તક ‘ગાંધીજીનું સાહિત્ય’ના પ્રવેશકમાંથી)

09 જુલાઈ 2025

સૌજન્ય : નંદિતાબહેન મુનિની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર – ક્રમાંક – 358