વીરા મારા! પાંચ રે સિંધુને સમશાન રોપાણાં ત્રણ રૂખડાં હો જી
વીરા! એની ડાળિયું અડી આસમાન : મુગતિના ઝરે ફૂલડાં હો જી

વીરા! તારાં ફૂલ રે સરીખડાં શરીર : ઇંધણ તો ય ઓછાં પડ્યાં હો જી
વીરા મારા! સતલજ નદીને તીર પિંજર પૂરાં નો બળ્યાં હો જી 

વીરા! તારી ચિતામાં ધખધખતી વરાળ નવનવ ખંડે લાગિયું હો જી
વીરા! તારી નહીં રે જંપે પ્રાણઝાળ : ઠારેલી ભલે ટાઢિયું હો જી

વીરા! તારા પંથડા વિજન ને અઘોર : ઓરાણો તું તો આગમાં હો જી
વીરા! તારાં વસમાં જિગરનાં જોર : લાડકડા! ખમા ખમા હો જી

વીરા! તારે મુખડલે માતાજી કેરાં દૂધ ધાવેલાં હજી ફોરતાં હો જી
વીરા! એવી બાળુડી ઉંમરમાં ભભૂત જાણ્યું તેં, જોગી, ચોળતાં હો જી

વીરા! તારા ગગને ઉછળતાં ઉલ્લાસ દુનિયાથી દૂરે દોડવા હો જી
વીરા! તારે અચળ હતા વિશ્વાસ જનમીને ફરી આવવા હો જી

વીરા! તારે નો’તા રે દોખી ને નો’તા દાવ તરસ્યોયે નો’તો રક્તનો હો જી
વીરા! તારી છાતીએ છલ્યો ભવ્ય ભાવ માભૂમિ કેરા ભક્તનો હો જી

વીરા! એ તો ફાંસી રે નહીં, ફૂલમાળ : પે’રીને પળ્યો પોંખણે હો જી
વીરા! તારું વદન હસે ઊજમાળ સ્વાધીનતાના તોરણે હો જી

                                                                            —     ઝવેરચંદ મેઘાણી 

(ક્રાંતિવીર ભગતસિંહ, સુખદેવ અને રાજગુરુને ફાંસી અપાઈ તેની વેદનામાં લખાયેલું કાવ્ય) 

ભગતસિંહ, રાજગુરુ અને સુખદેવ – ભારતભૂમિનાં આ પનોતાં સંતાનોને 23 માર્ચ, 1931ના રોજ લાહોર સેન્ટ્રલ જેલમાં ફાંસી અપાઈ. માંડ 23-24 વર્ષના આ ત્રણે દૂધમલ યુવાનો હસતાં મોઢે ફાંસીને માંચડે ચડી ગયા. સરકારે ભગતસિંહને દયાની અરજી કરવા સૂચવ્યું ત્યારે ભગતસિંહે કહ્યું, ‘શા માટે દયાની અરજી કરીએ? અમે ચોરડાકુ નથી, અમે તો જેની નસોમાં સ્વાતંત્ર્યપ્રેમ વહી રહ્યો છે એવા બહાદુર સૈનિકો છીએ. ફાંસીથી અમે ડરતા નથી, બલકે અમને તો ફાંસીના માંચડે ચડવા કરતાં તોપના મોઢે બંધાઈને મરવું વધારે પસંદ છે.’ 

આઝાદ ભારતમાં જન્મેલા અને આઝાદ હવામાં શ્વાસ લેતા આપણે આ અને આવા અનેક યુવાનોના બલિદાનને સહેલાઈથી વિસારે પાડી દીધું છે. આપણને એ પણ ખબર છે કે ફાંસી અપાયા પછી આ વીરોના અંતિમ સંસ્કાર ક્યાં થયા હતા? શહીદોનું આ સ્મારક પાકિસ્તાનની સરહદે આવેલા ફિરોઝપુર જિલ્લાના હુસૈનીવાલા ગામમાં આવેલું છે. સતલજ નદીને કિનારે આવેલા આ સ્થળે ત્રણે વીરોના મૃતદેહોનાં અંતિમ સંસ્કાર કરવામાં આવ્યા હતાં. અહીં ભગતસિંહની મા વિદ્યાવતી અને સાથી બટુકેશ્વર દત્તની પણ સમાધિ છે. આ બંનેની ઈચ્છા ભગતસિંહ જ્યાં અંતિમ સંસ્કાર પામ્યા ત્યાં છેલ્લું શયન પામવાની હતી. 

હુસૈનીવાલા ગામ ભારત-પાકિસ્તાનની સરહદથી એક જ કિલોમીટર દૂર છે. આ સ્થળ પાકિસ્તાનમાં જતું રહ્યું હતું, પણ 1961માં જ્યારે ભારતનાં બાર ગામડાં પાકિસ્તાનને આપવાનાં થયાં ત્યારે આ સ્થળ મેળવી લેવામાં આવ્યું હતું. 1968માં સ્મારક બનાવવામાં આવ્યું. 1971ની લડાઈમાં પાકિસ્તાની લશ્કરે અહીં તોડફોડ કરી હતી. 1973માં જ્ઞાની ઝેલસિંહ પંજાબના મુખ્ય પ્રધાન હતા, તેમણે સ્મારક ફરીથી બંધાવ્યું. દર વર્ષે 23 માર્ચે ત્યાં શહીદમેળો થાય છે. હજારો લોકો શહીદોને પ્રણામ કરવા આવે છે. ભારતમાં, ખાસ કરીને પંજાબમાં 23 માર્ચે શહીદ દિન ઊજવાય છે.

ભગત સિંહનો જન્મ 28 સપ્ટેમ્બર 1907ના રોજ પંજાબના લાયલપુરમાં થયો હતો. ચંદ્રશેખર આઝાદ અને અન્ય પક્ષના સભ્યો સાથે મળીને, ભગતસિંહે ભારતની આઝાદી માટે અભૂતપૂર્વ હિંમત સાથે શક્તિશાળી બ્રિટિશ સરકાર સામે હિંમતભેર લડત આપી હતી. તેઓ માર્ક્સના વિચારોથી ખૂબ પ્રભાવિત હતા. ભગત સિંહનું સૂત્ર ‘ઇન્કલાબ ઝિંદાબાદ’ ખૂબ પ્રખ્યાત છે. આ સૂત્રે દેશવાસીઓને ઉત્સાહથી ભરી દેવાનું કામ કર્યું. તેનો અર્થ છે ‘ક્રાંતિની જય હો’. સુખદેવ થાપરનો જન્મ પણ એ જ વર્ષે થયો હતો. ભગતસિંહ અને સુખદેવના પરિવારો લાયલપુરમાં પાડોશી હતા. બંને વચ્ચે ગાઢ મિત્રતા હતી. બંને લાહોર નેશનલ કોલેજના સ્ટુડન્ટ પણ હતા. સુખદેવે કોલેજમાં સ્ટડી સરકલ્સ શરૂ કર્યાં હતાં, જેમાં ભારતની મહાન સંસ્કૃતિ અને વિશ્વની મોટી ક્રાંતિઓની વાતો થતી. ભગતસિંહ યુવાનોને અસ્પૃશ્યતા-કોમવાદનો ત્યાગ કરવાની, બુદ્ધિવાદી-વૈજ્ઞાનિક દૃષ્ટિકોણ કેળવવાની અને ભારતના સ્વાતંત્ર્યસંગ્રામમાં ભાગ લેવાની પ્રેરણા આપતા. સુખદેવે સોન્ડર્સ મર્ડર કેસમાં ભગતસિંહ અને રાજગુરુનું સમર્થન કર્યું હતું. શિવરામ હરિ રાજગુરુનો જન્મ 24 ઓગસ્ટ, 1908ના રોજ પુણે જિલ્લાના ખેડા ખાતે થયો હતો. રાજગુરુ વારાણસીમાં સંસ્કૃત ભણતો. શિવાજીની ગેરિલા શૈલીના પ્રશંસક હોવા ઉપરાંત, લોકમાન્ય બાળ ગંગાધર તિલકના વિચારોથી પણ પ્રભાવિત હતા. હિન્દુસ્તાન સોશ્યલિસ્ટ રિપબ્લિકન આર્મીમાં જોડાયા પછી પંજાબ અને યુ.પી. તેનું કાર્યક્ષેત્ર બન્યું હતું. 

ચૌરી-ચૌરા પછી મહાત્મા ગાંધીએ અસહકાર આંદોલન પાછું ખેંચ્યું ત્યાર પછી ભગતસિંહ, ચંદ્રશેખર અને બિસ્મિલ જેવા હજારો યુવાનો અંગ્રેજો સામે સશસ્ત્ર ક્રાંતિ તરફ વળ્યા. 30 ઓક્ટોબર 1928ના રોજ, લાહોરમાં સાયમન કમિશન વિરુદ્ધ સરઘસ કાઢવામાં આવ્યું, જેના પર લાઠીચાર્જ કરવાનો હુકમ પંજાબ પોલિસના અધિક્ષક, જેમ્સ એ. સ્કોટે આપ્યો. આ લાઠીચાર્જમાં લાલા લજપત રાય ખરાબ રીતે ઘાયલ થયા અને 18 દિવસ પછી સારવાર પછી 17 નવેમ્બર 1928ના રોજ તેમનું મૃત્યુ થયું. 

ભગતસિંહ, સુખદેવ અને રાજગુરુએ લાલાજીની હત્યાનો બદલો લેવાની પ્રતિજ્ઞા લીધી.  બરાબર એક મહિના પછી, 17 ડિસેમ્બર 1928ના રોજ ત્રણેય યોજના મુજબ લાહોરમાં પોલિસ હેડક્વાર્ટરની બહાર પહોંચ્યા. જો કે, સ્કોટની જગ્યાએ આસિસ્ટન્ટ સુપરિન્ટેન્ડેન્ટ ઓફ પોલિસ જોન પી સોન્ડર્સ બહાર આવ્યા અને ઠાર થયા. પછીના વર્ષે વિધાન સભામાં ‘ટ્રેડ ડિસ્પ્યુટ બિલ’ અને ‘પબ્લિક સેફ્ટી બિલ’ પર ચર્ચા થઈ રહી હતી. ‘ટ્રેડ ડિસ્પ્યુટ બિલ’ પહેલેથી જ પસાર થઈ ચૂક્યું હતું, જે અંતર્ગત કામદારોની હડતાળ પર પ્રતિબંધ મૂકવામાં આવ્યો હતો. જ્યારે, ‘પબ્લિક સેફ્ટી બિલ’ દ્વારા, બ્રિટિશ સરકાર શંકાસ્પદોને સુનાવણી વિના કસ્ટડીમાં રાખી શકતી હતી.

ભગતસિંહ અને બટુકેશ્વર દત્તે ગૃહની ખાલી જગ્યામાં બે બોમ્બ ફેંક્યા. વિસ્ફોટ સમયે ગૃહમાં સર જોન સિમોન, મોતીલાલ નેહરુ, મોહમ્મદ અલી ઝીણા, આર.એમ. જયકર અને એન.સી. કેલકર પણ હાજર હતા. બોમ્બ ધડાકા પછી પેમ્ફલેટ ફેંકવામાં આવ્યાં, ‘બહેરાઓને સાંભળવા માટે જોરથી ધડાકાની જરૂર છે.’ ભગતસિંહ અને બટુકેશ્વર ધરપકડ વહોરી લેશે તે અગાઉથી નક્કી હતું.

લાહોર જેલમાં પહોંચતાની સાથે જ ભગતસિંહે પોતાને રાજકીય કેદી ગણવા અને અખબારો અને પુસ્તકો આપવાની માગણી કરી. માગ નકારી કાઢવામાં આવી. ભગતસિંહ અને તેમના સાથીઓએ જેલમાં લાંબી ભૂખ હડતાલ કરી.

જુલાઈમાં સોન્ડર્સ મર્ડર કેસની સુનાવણી શરૂ થઈ. 7 ઓક્ટોબર 1929ના દિવસે ભગતસિંહ, સુખદેવ અને રાજગુરુને ફાંસીની સજા સંભળાવવામાં આવી. 

ફાંસીના બે કલાક પહેલા તેમના વકીલ પ્રાણનાથ મહેતા તેમને મળવા આવ્યા. ભગતસિંહને ફાંસીની ખબર હતી, પણ તેમણે મહેતાને પૂછ્યું કે તમે મારું પુસ્તક ‘રિવોલ્યુશનરી લેનિન’ લાવ્યા છો કે નહીં? મહેતાએ પુસ્તક આપ્યું ત્યારે તેમણે એ જ સમયે વાંચવાનું શરૂ કર્યું. મહેતાએ પૂછ્યું કે તમે દેશને કોઈ સંદેશ આપવા માંગો છો? ભગતસિંહે પુસ્તકમાંથી મોં ઊંચું કર્યા વિના કહ્યું, ‘માત્ર બે સંદેશ … સામ્રાજ્યવાદ મુર્દાબાદ અને ઈન્કલાબ ઝિંદાબાદ!

ભગતસિંહની ફાંસીની વાત આવે ત્યારે મહાત્મા ગાંધી તેમની સજા માફ કેમ ન કરાવી એ સવાલ મનમાં આવ્યા વિના રહેતો નથી. ફાંસીના દિવસે વહેલી સવારે તેમણે વાઇસરૉયને એક ભાવસભર પત્ર લખ્યો હતો જેથી વાઈસરૉય પર સજા માફ કરવાનું સારું એવું દબાણ આવ્યું, પણ ત્યારે ઘણું મોડું થઈ ચૂક્યું હતું. વિરોધી લોકલાગણીના પ્રચંડ ઊભરા વચ્ચે ગાંધીજીએ ભગતસિંહની બહાદુરીને પ્રમાણવા છતાં, તેમના રસ્તાનો સ્પષ્ટ શબ્દોમાં વિરોધ કર્યો અને તેના ગેરફાયદા બતાવ્યા. એક નેતા તરીકે ગાંધીજીની આ નૈતિક હિંમત હતી, જે યાદ રાખવી જોઈએ. 

ભગતસિંહ પોતે સજામાફી માટે પત્ર લખવા તૈયાર ન હતા. તેમના પિતાએ આવી રજૂઆત કરી ત્યારે ભગતસિંહે તેમને આકરા શબ્દોમાં પત્ર લખ્યો હતો. ગાંધીજી સજા માફ ન કરાવી શક્યા, એ મુદ્દે ભગતસિંહને કશો કચવાટ હતો કે નહીં એ જાણવા મળતું નથી. પણ તેમની પ્રકૃતિ જોતાં, એવો કચવાટ હોવાની સંભાવના નહીંવત છે. 

ઉર્વીશ કોઠારી કોમવાદ અને રાષ્ટ્રવાદની ભેળસેળનાં મૂળિયાં કેટલાં જૂનાં છે તેનો ખ્યાલ આપતી હકીકત નોંધે છે કે ભગતસિંહની ફાંસી પછી ફરજિયાત શોક પળાવવાની લ્હાયમાં કાનપુરમાં કોમી રમખાણ ફાટી નીકળ્યાં હતાં, જે ઠારવા જતાં ગણેશશંકર વિદ્યાર્થી મોતને ભેટ્યા. આપણા દેશનું આ કમનસીબ છે. 

ભગતસિંહ, સુખદેવ અને રાજગુરુને ફાંસી અપાઈ ત્યારે ઝવેરચંદ મેઘાણીએ રુંવાડાં ઊભાં થઈ જાય એવું કાવ્ય લખ્યું હતું, જેની અંતિમ પંક્તિઓ હતી, 

‘વીરા! એ તો ફાંસી રે નહીં, ફૂલમાળ : પે’રીને પળ્યો પોંખણે હો જી
વીરા! તારું વદન હસે ઊજમાળ સ્વાધીનતાના તોરણે હો જી’ 

રાષ્ટ્રીય શાયર જ આવું લખી શકે … 

e.mail : sonalparikh1000@gmail.com

પ્રગટ : ‘રિફ્લેક્શન’ નામે લેખિકાની સાપ્તાહિક કોલમ, “જન્મભૂમિ પ્રવાસી”, 23 માર્ચ  2025

બાવલા ખૂન કેસમાં ઊલટતપાસ માટે છેક દિલ્હીથી વાઈસરોયની મંજૂરી કેમ મેળવવી પડી?  

૧૩ જાન્યુઆરી ૧૯૨૫. સવારે દસને ટકોરે પોલિસ કમિશનર કેલી પોતાની ઓફિસમાં દાખલ થયા. દરવાજાની બરાબર સામે કિંગ જ્યોર્જ ધ ફિફ્થનો સોનેરી ફ્રેમમાં મઢેલો ફોટો દીવાલ પર લટકતો હતો. બાજુમાં એક ખૂણામાં યુનિયન જેક ચાંદી મઢેલી કાઠી પર લટકતો હતો. કેલીએ પહેલાં યુનિયન જેકને અને પછી બ્રિટિશ મોનાર્કના ફોટાને સેલ્યૂટ કરી. ઓફિસમાં બીજો એક પણ ફોટો નહોતો. ખુરસી પર બેઠા પછી મોનાર્કનો ફોટો જરા ય ઢંકાય નહિ એટલી ઊંચાઈએ ફોટો હતો. કાળા સીસમની રિવોલ્વિંગ ચેર પર કેલી બેઠા. સામે વિશાળ ટેબલ. એ પણ કાળા સીસમનું. ઉપરના ભાગમાં મરૂન કલરનું વેલવેટ મઢેલું, અને તેની ઉપર કાચ. ટેબલને એક ખૂણે કાળો ટેલિફોન. બીજે ખૂણે IN અને OUT લખેલી બે ટ્રે. પહેલીમાં એક ફાઈલ. બીજી ટ્રે ખાલી. 

ટેબલની ડાબી બાજુએ ઝગારા મારતી પિત્તળની કોલબેલ. કેલીએ બેસતાં વેંત એ વગાડીને ઓર્ડર્લી ગંગારામ વાઘમારેને બોલાવ્યો. એ આવીને કુર્નિશ બજાવીને ઊભો રહ્યો. કેલીએ શુદ્ધ મરાઠીમાં કહ્યું : સુપરિન્ટેન્ડન્ટ સાયકિઝલા પાચારણ દ્યા (બોલાવ). તેઓ બાજુના વેઈટિંગ રૂમમાં રાહ જોતા બેઠા હતા, એટલે તરત હાજર થયા. આવીને સેલ્યૂટ કરીને ઊભા રહ્યા. કેલીએ બેસવા કહ્યું પછી અદબપૂર્વક ટટ્ટાર બેઠા. 

નાગપાડા પોલિસ હોસ્પિટલમાં મુમતાઝ

કેલી : અત્યારે મુમતાઝને ક્યાં રાખી છે?

સાયકિઝ : સર, જે.જે. હોસ્પિટલના કેઝ્યુઅલ્ટી વોર્ડમાં. 

કેલી : હાલ ને હાલ તેને નાગપાડાની પોલીસ હોસ્પિટલમાં ખસેડો. ત્યાં અલગ રૂમમાં રાખો. બહાર ચોવીસ કલાક ચોકી પહેરો. કોઈ મુલાકાતીને મળવાની પરવાનગી નહિ. અને આ કામ એવી રીતે કરવાનું છે કે આપણા બે-ચાર માણસો સિવાય બીજા કોઈને ખબર ન પડે. અને હા, એને ખસેડ્યા પછી તરત મને ખબર આપજો. ગોડ સેવ ધ કિંગ.

સાયકિઝે પણ જવાબમાં ગોડ સેવ ધ કિંગ કહ્યું. અદબપૂર્વક ઊભા થઈ સાયકિઝ ચાલતા થયા. 

નાગપાડા પોલિસ હોસ્પિટલ

એ ગયા પછી કેલીએ બેલ વગાડવાને બદલે બૂમ પાડી : ગંગારામ! એ આવીને ઊભો રહ્યો એટલે કહ્યું : માઝા સ્ટેનોલા પાચારણ દ્યા. સ્ટેનો આવીને ઊભો રહ્યો એટલે બેસવા માટે ઈશારો કર્યો. ગવર્નર સર લેસ્લી વિલ્સનને તાબડતોબ મોકલવાનો પત્ર ડિક્ટેટ કરાવ્યો. તેમાં સાત ઇસમનાં નામ-ઠામ લખ્યાં હતાં અને તેમની પૂછપરછ (Interrogation) કરવા માટેની મંજૂરી વહેલી તકે આપવા વિનંતી કરી હતી. આ સાત તે :

૧. પુષ્પશાલ પાંડે, ઉંમર વરસ ૨૨, ૨. શ્યામરાવ દિઘે, ઉ.વ. ૩૨, ૩. મુમતાઝખાન સૈયદ મોહમ્મદ, ઉ.વ. ૨૫, ૪. અકબરશાહ મોહમ્મદશાહ ખાન, ઉ.વ. ૨૨, ૫. કરામતખાન નીઝામતખાન, ઉ.વ. ૨૫, ૬. બહાદુરશાહ મોહમ્મદશાહ ખાન, ઉ.વ.૨૫, ૭. અબ્દુલ લતીફ મોહિદ્દિન ઉર્ફે કાળા લતીફ, ઉ.વ. ૨૦.   

બે-પાંચ મિનિટમાં પત્ર ટાઈપ થઈને આવી ગયો એટલે કેલીએ સહી કરીને જાતે કવરમાં મૂકી ઉપર પોતાનું સીલ માર્યું અને પછી કહ્યું : અત્યારે જ ગવર્નરસાહેબને હેન્ડ ડિલિવરીથી મોકલો. 

સાંજ પડતાં પહેલાં ધાર્યા પ્રમાણેનો ગવર્નરનો જવાબ આવી ગયો : મારી ભલામણ સાથે મેં તમારી વિનંતી વાઈસરોય સર રીડીંગને મોકલી આપી છે. પછી એક-બે દિવસમાં વાઈસરોયની મંજૂરી પણ આવી ગઈ. પણ તેમણે આદેશ આપ્યો હતો કે હવે પછીની કામગીરી સંબધિત પોલિટિકલ રેસિડન્ટને વચમાં રાખીને જ કરવી અને પૂછપરછ વખતે સ્થાનિક પોલીસના અધિકારીઓ પાસે જ કરાવવી. 

પ્રિય વાચક! તમે જરૂર વિચારતા હશો કે શું આ સાત નામ એવી મોટી હસ્તીનાં હતાં કે તેમની પૂછપરછ કરવા માટે પણ છેક વાઈસરોયની પરવાનગી લેવી પડે? ના. પણ એ સાતે સાત બ્રિટિશ ઇન્ડિયાના નાગરિક નહોતા. તો? એ બધા જ હતા ઇન્દોરના દેશી રાજ્યના નાગરિક! બાવલાના ખૂનનો ગુનો બન્યો હતો મુંબઈમાં. પણ આખું કાવતરું ઘડાયું હતું ઇન્દોરના દેશી રાજ્યમાં. અને મલબાર હિલ પર બનેલી ઘટના પછી તરત એ જ રાતે આ સાતે ઇસમ મુંબઈથી ઇન્દોર જવા ટ્રેન દ્વારા રવાના થઈ ગયા હતા. લાલ મેક્સવેલ મોટરને પણ ગુડ્સ ટ્રેન દ્વારા ઇન્દોર મોકલી દીધી હતી. મુંબઈ પોલીસ ઇન્દોર જઈને તેમની ધરપકડ કરી શકે તેમ નહોતું. મંજૂરી મળી હતી તે માત્ર પૂછપરછ કરવાની. ૧૯૨૫માં, બાવલા ખૂન કેસ વખતે મહારાજા તુકોજીરાવ ત્રીજા (હોલકર વંશના ૧૩મા રાજા)નું રાજ ચાલતું હતું. તેમનું સત્તાવાર આખું નામ હતું : ‘હિઝ હાઈનેસ મહારાજાધીરાજ હોલકર રાજરાજેશ્વર સવાઈ શ્રી સર તુકોજી રાવ ત્રીજા હોલકર, ઇન્દોરના તેરમા મહારાજા.’ 

વાઈસરોયની મંજૂરી આવી ત્યાં સુધીમાં કેલી પર દબાણ વધવા લાગ્યું. ઇન્દોર રાજ્યે લોભામણી દરખાસ્ત મોકલી. ખુદ અંગ્રેજ ઉપરીઓએ પણ આડકતરાં સૂચન કર્યાં કે આ કેસમાં હળવે હાથે હલેસાં મારો. અત્યારે હોબાળો મચ્યો છે, પણ થોડા વખતમાં લોકો વાત ભૂલી જશે. ઈન્દોરની ઓફર તો ઠુકરાવી જ, પણ ઉપરી અધિકારીઓને પણ સ્પષ્ટ જણાવી દીધું કે મારા પર દબાણ લાવશો તો હું પોલિસ કમિશનરના હોદ્દા પરથી રાજીનામું આપીશ. 

ઇન્દોરના મહારાજા તુકોજી રાવ હોલકર, ત્રીજા

બીજા તો સમજ્યા, પણ મુંબઈ અને દિલ્હીના ખેરખાંઓ ઇન્દોરના રાજવીને બચાવવા કેમ માગતા હતા? એક કારણ એ કે પહેલા વિશ્વયુદ્ધ વખતે ઇન્દોર રાજ્યે સરકારને ઘણી મદદ કરી હતી. બીજું, ૧૯૨૦થી ગાંધીજીના નેતૃત્ત્વ નીચે શરૂ થયેલી અસહકારના આંદોલને વેગ પકડ્યો હતો. બ્રિટિશ ઇન્ડિયાનો મોટો ભાગ તેમાં ભળતો જતો હતો. પણ ઘણાંખરાં દેશી રાજ્યો બ્રિટિશ શાસકોની પડખે ઊભાં રહ્યાં હતાં. ઇન્દોર જેવા અગ્રણી રાજ્યના રાજવી જો આ કેસમાં સંડોવાય તો તેનું પરિણામ કેવું આવે તે કહી શકાય એમ નહોતું. ઇન્દોર ઉપરાંત બીજાં કેટલાંક દેશી રાજ્યો પણ બ્રિટિશ સરકાર વિરોધી ચળવળને ઉત્તેજન આપે તો? 

પણ કેલી પોતાના નિર્ણયમાં અફર હતા. સાતે શંકાસ્પદ વ્યક્તિઓને પૂછવાના સવાલો તૈયાર થઈ ગયા. સિનિયર ઇન્સ્પેક્ટર સ્મિથની આગેવાની નીચે આઠ અધિકારીઓની ‘તપાસ સમિતિ’ ઇન્દોર જવા તૈયાર થઈ. પણ સવાલો તેમણે નહોતા પૂછવાના. એ કામ ઇન્દોર પોલિસનું હતું. મુંબઈ પોલિસે માત્ર નોંધ લેવાની હતી. કેલીએ ખાસ સૂચના આપી કે સાતે શંકાસ્પદ વ્યક્તિઓને પૂછવાના સવાલ એક સાથે ઇન્દોરના અધિકારીઓને આપતા નહિ. એક-એક સાક્ષી આવતો જાય તેમ તેમ તેને પૂછવાના સવાલો ઇન્દોર પોલિસના હાથમાં મૂકજો. જેથી પોલિસ પોતે સાક્ષીઓને અગાઉથી ચેતવી ન શકે. પછી કેલીએ ઇન્દોરના પોલિસ કમિશનરને તાર કરીને આઠ અધિકારીઓના આવવાની જાણ કરી અને તેમને પૂરેપૂરો સહકાર મળી રહેશે એવી આશા વ્યક્ત કરી. 

બાવલા ખૂન કેસની સુનાવણીના અહેવાલ રોજેરોજ બધાં છાપાંમાં પ્રગટ થતા

૧૯૨૫ના જાન્યુઆરીની ૧૯મીએ મુંબઈ પોલિસની ટીમ ઇન્દોર પહોંચી. પહેલું કામ ઇન્દોરના પોલિસ કમિશનરને મળીને બધી વ્યક્તિઓ સામેના પુરાવા રજૂ કર્યા. પણ ધાર્યા પ્રમાણે ઇન્દોરના પોલીસ કમિશનરે તો એક જ રાગ આલાપ્યો : ‘અમારા બધા નાગરિકો તો દૂધે ધોયેલા છે. એ આવું કોઈ કામ કરે જ નહિ. તમને કોઈએ ખોટી માહિતી આપીને ભરમાવ્યા છે. એ સાંભળીને તરત જ ઇન્સ્પેક્ટર સ્મિથે પોતાના સાથીઓને ઈશારો કર્યો. એટલે એ સાથીઓ પોતપોતાના ‘શિકાર’ને શોધવા નીકળી પડ્યા. એકને બાદ કરતાં બીજા બધા આરોપી ઇન્દોર દરબારના નોકરો હતા. બાતમીદારો પાસેથી પાકી માહિતી મેળવી હતી એટલે થોડી જ વારમાં બધા આરોપીને લઈને એ સાથીઓ પાછા આવ્યા. ઇન્દોર પોલિસના હાથમાં પકડાવેલાં કાગળિયાં પ્રમાણે તેમણે એક-એક આરોપીની ઊલટતપાસ લેવી પડી. ઊલટતપાસ પૂરી થતાં વેંત સ્મિથે કહ્યું કે વધુ પૂછપરછ માટે અમારે આ બધાને મુંબઈ લઈ જવા પડશે. ઇન્દોરના પોલિસ કમિશનર હા-ના કરે એ પહેલાં તો મુંબઈ પોલિસના બીજા અધીકારીઓ આવી પહોંચ્યા. ઊલટતપાસ ચાલતી હતી એ જ વખતે તેમણે દરેક આરોપીના ઘરની ઝડતી લીધી હતી. અને દરેકને ત્યાંથી એક યા બીજી વાંધાજનક વસ્તુ મળી આવી હતી. તેમાં ઇન્દોરથી મુંબઈની ટ્રેન ટિકિટોથી માંડીને બંદૂકની કારતૂસો સુધીની વસ્તુઓનો સમાવેશ થતો હતો. બીજી બાજુ સ્મિથે પોતે દરબારી કચેરી જઈને દસ્તાવેજી પુરાવા એકઠા કર્યા. બધા આરોપીઓએ ૧૨મી જાન્યુઆરીની આસપાસના દિવસોએ નોકરી પરથી રજા લીધી હતી, અલબત્ત, જુદાં જુદાં અને ખોટાં કારણો આપીને. જપ્ત કરેલી બધી વસ્તુઓનું પંચનામું કર્યું. 

પણ હજી એક મહત્ત્વની વિધિ બાકી હતી: ઓળખ પરેડ. ૧૨મી જાન્યુઆરીની ઘટના વખતે જે જે ઇસમો હાજર હતા અને જેમણે હુમલાખોરોને નજરોનજર જોયા હતા તેવી અગિયાર  વ્યક્તિઓને ‘ચશ્મદિદ ગવાહ’ તરીકે ટ્રેન દ્વારા મુંબઈથી ઇન્દોર લાવવામાં આવી. ઇન્દોર પોલિસની હાજરીમાં ૨૨ જાન્યુઆરીએ ઓળખ પરેડ કરવામાં આવી જેમાં બધા જ સાક્ષીઓએ બધા જ ગુનેગારોને ઓળખી બતાવ્યા. હવે ઇન્દોર પોલિસના હાથ હેઠા પડ્યા. 

સ્મિથ અને તેના સાથીઓ બધા આરોપીઓને લઈને ઇન્દોરથી મુંબઈ જવા રવાના થયા – અલબત્ત, તેમની ‘વધુ પૂછપરછ’ કરવા માટે. સાતે આરોપીને મુંબઈના મેટ્રોપોલિટન મેજિસ્ટ્રેટ એસ.એસ. રાંગણેકર સમક્ષ ઊભા કરી, વોરંટ મેળવી, તેમને ૧૪ દિવસ માટે રિમાન્ડ પર લીધા. પણ આ બધા તો કાવતરાના હાથ-પગ હતા. તેમને ચલાવનાર ‘ભેજું’ હજી ઇન્દોરમાં જ હતું. એ ભેજાનો ભેદ કઈ રીતે ખૂલ્યો એની વાત હવે પછી.

e.mail : deepakbmehta@gmail.com

XXX XXX XXX

પ્રગટ : “ગુજરાતી મિડ-ડે”; 19 એપ્રિલ 2025

પોતાની ઓળખ મેળવવાનો માર્ગ મોટેભાગે અઘરો હોય છે, પણ ઓળખ પ્રાપ્ત થાય ત્યારે સમજાય છે કે એને મેળવવા માટે જે કરીએ, જે સહીએ તેનો એક અર્થ હોય છે, એક અનિવાર્યતા હોય છે. કોઈપણ સંબંધ બંધનરૂપ ન હોય ત્યારે જ તેનું સાચું સૌંદર્ય, સાચું સાર્થક્ય પ્રગટે છે …  

આંતરરાષ્ટ્રીય મહિલા દિન થોડા દિવસ પહેલા ગયો. આ વર્ષનો મહિલા દિન પચાસમો હતો. શું છે અડધી સદીની પ્રાપ્તિ? સ્ત્રીઓ આગળ આવી રહી છે એમાં શંકા નથી, પણ આજે પણ ભારત જેવા દેશમાં કૌટુંબિક વાતાવરણ, દીકરા-દીકરી વચ્ચેનો ભેદભાવ, બોજારૂપ લાગતું સ્ત્રીનું અસ્તિત્વ અને સ્ત્રીને જોવાનું આપણું દૃષ્ટિબિંદુ ખાસ બદલાયું નથી. દેશ સ્વતંત્ર છે, લોકશાહી પદ્ધતિ પ્રમાણે ચાલે છે, પણ સ્ત્રી પોતાના માટે ખૂલીને શ્વાસ લઈ શકે તેવું હવામાન હજી સાર્વત્રિક બન્યું નથી એ સ્વીકારવું પડે. 

20 માર્ચે આંતરરાષ્ટ્રીય ‘હેપીનેસ ડે’ છે. હેપીનેસ એટલે કે સુખ અને આનંદની વ્યાખ્યા શી? આમ તો કોઈ પણ વ્યક્તિ સંદર્ભે – પણ આજે જે પુસ્તકની, જે નવલકથાની વાત કરવી છે એના અનુસંધાનમાં સ્ત્રી સંદર્ભે – હેપીનેસનો અર્થ સ્વેચ્છાએ જીવન વિતાવવાની મોકળાશ એવો ચોક્કસ કરી શકાય. આ નવલકથાનું નામ જ ‘સ્વેચ્છા’ છે. તેલુગુ લેખિકા પી. લલિતાકુમારી એનાં લેખિકા છે. જાણીતાં લેખિકા અને વક્તા મીનળ દવેએ તેનો સુંદર ગુજરાતી અનુવાદ કર્યો છે. અરુણોદય પ્રકાશને એ પ્રગટ કર્યો છે અને ચાર વર્ષમાં તેની ત્રણ આવૃત્તિ થઈ છે. 

74 વર્ષનાં તેલુગુ લેખિકા પી. લલિતાકુમારી ‘વોલ્ગા’ તખલ્લુસથી લખે છે. સુંદર કારકિર્દી ધરાવે છે અને પુસ્તકો અને સન્માનોની ખાસ્સી મોટી યાદી એમના નામે બોલે છે. જેમાં ‘સ્વેચ્છા’ને મળેલા બે ઍવોર્ડ અને ‘વિમુકતા’ને મળેલો સાહિત્ય અકાદમી ઍવોર્ડ સામેલ છે. તેલુગુ ભાષાના વાચકોને પશ્ચિમી નારીવાદીઓ, તેમનું આંદોલન અને નારીવાદના પહેલા-બીજા મોજાનો નો પહેલો પરિચય વોલ્ગા દ્વારા મળ્યો છે. તેઓ પોતાના નારીવાદી લખાણોથી પ્રસિદ્ધ છે જેમાં સ્ત્રીને એક મુક્ત આત્મા તરીકેની વાસ્તવિક ઓળખ મળે તેવો આગ્રહ દેખાય છે. ‘સ્વેચ્છા’ 1987માં લખાયેલી તેમની બીજી નવલકથા છે, જેમાં લગ્ન સ્ત્રીને માટે કેવું બંધનરૂપ બની જાય છે તેની વાત છે. 

‘સ્વેચ્છા’ની નાયિકા અરુણા ઘણા બધા પારિવારિક બંધનો વચ્ચે મોટી થઈ છે અને એમ.એ. સુધી માત્ર એ કારણે ભણી શકી છે કે તેના પિતા પાસે તેનાં લગ્ન કરાવવાના પૈસા નથી. અરુણા પ્રકાશમ્‌ને ચાહે છે. તેની સાથે લગ્ન કરે છે ત્યારે પોતાને સ્વતંત્રતા મળશે એવો તેને વિશ્વાસ છે. જો કે તેની સખી ઉમા કહે છે કે લગ્ન પછી પ્રકાશમ્‌ એકલો જ એટલાં બંધન મૂકશે જે તારો આખો પરિવાર અત્યારે મૂકી રહ્યો છે. 

અરુણાને નોકરી મળે છે, બંને લગ્ન કરે છે. પાંચેક વર્ષ સુધી માતૃત્વ ન ઇચ્છતી અરુણા ત્રીજા મહિને જ સગર્ભા બને છે ત્યારે એને સમજાઈ જાય છે કે દેહ ભલે પોતાનો હોય, એની માલિકી પ્રકાશમ્‌ની છે. સ્વેચ્છા પર પ્રહાર થવાની શરૂઆત અહીંથી જ થઈ જાય છે. પોતાનાથી સ્વતંત્ર એવી કોઈ ઈચ્છા કે કોઈ પ્રવૃત્તિ અરુણાને હોય તે પ્રકાશમ્‌ને પસંદ નથી. પણ પુસ્તકો વાંચતી, આસપાસની દુનિયા જોતી અને સામાયિક માટે કામ કરતી અરુણાનો પ્રાણ એવાં સાંકડા વર્તુળમાં રૂંધાય છે. આર્થિક શોષણનો ભોગ બનતી સ્ત્રી-કામદારો, બળાત્કારનો ભોગ બનેલી સ્ત્રીઓ, શરીર વેચતી સ્ત્રીઓ, બંધનોમાં જીવતી વિદ્યાર્થિનીઓ, પુત્ર દ્વારા જાકારો પામતી વૃદ્ધાઓ – આ બધાને જોઈને તેને પ્રતીતિ થતી જાય છે કે કોઈપણ સ્ત્રી, કોઈપણ ઉંમરે પોતાની મરજી મુજબ જીવવાની સ્વતંત્રતા ધરાવતી નથી. સમાજની સમસ્યાઓ માટે સામયિક કાઢતા પુરુષો પણ તેમની પત્નીની સંવેદનાની ઉપેક્ષા કરે છે. આ પુરુષો અરુણાનો પણ એમના સાધન તરીકે ઉપયોગ કરે છે એ સમજાતાં અરુણ સામયિક છોડી દે છે. 

અરુણા પોતાને ગાંઠતી નથી એ જોઈ પ્રકાશમ્‌ તેને પત્નીધર્મ અથવા બહારનું કામ એ બેમાંથી એક પસંદ કરી લેવાનું કહે છે. અરુણા ઘર છોડે છે, પણ માત્ર સ્વેચ્છાએ જીવન જીવી શકાય એટલા માટે નહીં. તેને સમજાયું છે કે સ્વેચ્છાએ જીવવાનો કોઈ હેતુ હોવો જોઈએ, તો જ અસ્તિત્વનું સાર્થક્ય અનુભવાય. માર્ગ કપરો છે પણ સાચો છે એવી પ્રતીતિ સાથે નવલકથા પૂરી થાય છે. 

નવલકથા નાની છે, પણ એમાં લગ્નમાં શારીરિક બળજબરીથી માંડીને લગ્ન વગરના સહજીવનની અંગત સમસ્યાઓ અને સાથે સ્ત્રીને થતાં સામાજિક અન્યાયો અને બેવડાં ધોરણો સુધીની સ્ત્રીજીવનની ઘણીબધી સમસ્યાઓ ઘટનાઓનો ભાર ન લાગે એવી રીતે, નજાકતથી વણાઈ ગઈ છે. પાત્રો વિલન કહેવાય એવાં નહીં, પણ પરંપરા અને સંકીર્ણતાઓથી ઘેરાયેલાં હોય તેવાં વધારે છે. 

નવલકથા લખાયાને પોણાચાર દાયકા જેટલો સમય થયો છે. કદાચ આજે આ વિષય એટલો નવો ન લાગે, પણ સ્થિતિ તો હજી બદલાઈ નથી. સ્વતંત્ર નાગરિક તરીકે સહજ મોકળાશથી જીવી શકાય, વિકસી શકાય એવું વાતાવરણ આજે પણ સ્ત્રીને મળ્યું નથી.  

વોલ્ગાની ‘વિમુક્તા’ નામની નવલકથાને 2015નો સાહિત્ય અકાદમી ઍવોર્ડ મળ્યો હતો. આ નવલકથાનો ‘લિબરેશન ઓફ સીતા’ નામથી અનુવાદ, એમણે પોતે જ કર્યો છે. તેમાં રામાયણનાં જાણીતાં પાત્રો સુર્પણખા, અહલ્યા, ઊર્મિલા અને રેણુકા પોતપોતાનાં વીતકો અને એને લીધે લાધેલી સમજણ લઈને સીતાને મળે છે. વિશ્રવા મુનિ અને કૈકસી રાક્ષસીની દીકરી સુર્પણખા એટલે રાવણની સગી બહેન. એ વિદ્યુતજિહ્વા નામના દાનવને પરણી એથી રાવણ બંનેને મારવા તૈયાર થયો. દાનવને તો તેણે મારી નાખ્યો, પણ મંદોદરીના કહેવાથી સુર્પણખાને છોડી દીધી. રામ અને લક્ષ્મણે એને એકબીજા તરફ ધકેલી અને રૂપ છીનવી લીધું. અહલ્યા ગૌતમ ઋષિની પત્ની. ખૂબ સુંદર. ઇન્દ્ર ગૌતમનું રૂપ લઈને આવ્યો અને સંબંધ બાંધ્યો. ગૌતમે અહલ્યાને પત્થર બની જવાનો શાપ આપ્યો. રામના ચરણસ્પર્શ કર્યા પછી તે પોતાનું માનવસ્વરૂપ પાછું મેળવે છે. નાગલક્ષ્મીનો અવતાર ઊર્મિલા લક્ષ્મણની પત્ની હતી. કોઈ અપરાધ વગર, પતિના આદર્શને કારણે તેને  જીવનના 14 શ્રેષ્ઠ વર્ષો પતિની પ્રતીક્ષામાં એકલા ગાળવા પડે છે. અને રેણુકા જમદગ્નિની પત્ની. એક વાર નદીએ નહાવા ગઈ અને ઘેર આવતાં મોડું થયું તો ઋષિએ ક્રોધમાં પુત્રોને એનું માથું કાપી નાખવા આજ્ઞા આપી. બીજા પુત્રો ખંચાયા પણ પરશુરામે ભાઈઓનાં માથાં સહિત માતાનું માથું કાપી નાખ્યું. પિતાએ પ્રસન્ન થઈ વરદાન આપ્યું, ત્યારે તેણે ભાઈઓ અને માતાને સજીવન કરવાનું માગ્યું. 

આ સ્ત્રીઓ સાથેની વાતો, રામ દ્વારા પરિત્યક્ત થયેલી સીતાને સ્વ-ઓળખની પ્રક્રિયામાં મદદરૂપ થાય છે. હવે વારો રામનો છે. આદર્શ રાજા અને પ્રેમી પતિ વચ્ચે એમણે પણ પોતાની ભૂમિકા શોધવાની છે. 

‘સ્વેચ્છા’નો પ્રાણ અરુણાનું પાત્ર છે. અરુણાને પહેલા તો ઈચ્છા પ્રમાણે હરવુંફરવું એટલું જ જોઈતું હતું. પણ એનાં વ્યક્તિત્વની પરતો ધીરે ધીરે ખૂલતી ગઈ. તે ફક્ત ગૃહિણી કે અધ્યાપક રહેવાને બદલે બીજાની વેદનામાં ભાગીદાર બની અને એ દ્વારા પોતાની ઓળખને પામી. આ રૂપાંતરને વોલ્ગાએ જેટલી સહજતાથી અને વાચાળ બન્યા વિના દર્શાવ્યું છે, મીનળબહેને એ જ સહજતા, એ જ શાંત મક્કમતા અનુવાદમાં દર્શાવી છે. બંને સ્ત્રીઓ છે, સર્જક છે, અરુણાને થયા તેવા અનુભવોથી પરિચિત છે. કથાવસ્તુ એવી રીતે ઊઘડતું આવે છે કે વાચકો પણ પોતાના જીવનના કોઈ ને કોઈ પાસાનો પરિચય પામે. અનુભૂતિનું આ સ્તર જ તો સર્જનાત્મક સાહિત્યની કસોટી છે. અઘરી બાબતને સ્તર સાથે કોઈ સમાધાન કર્યા વિના સરળ બનાવી શકે એ સર્જનાત્મકતા સાચી. પોતાની ઓળખ મેળવવાનો માર્ગ મોટેભાગે અઘરો હોય છે, પણ ઓળખ પ્રાપ્ત થાય ત્યારે સમજાય છે કે એને મેળવવા માટે જે કરીએ, જે સહીએ તેનો એક અર્થ હોય છે, એક અનિવાર્યતા હોય છે. સ્ત્રીને પતિ સિવાયનું પણ એક વિશ્વ ન હોઈ શકે? માતૃત્વ સિવાયનો પણ જીવનનો ઉચ્ચ અર્થ હોઈ ન શકે? આ પ્રશ્ન દરેક સ્ત્રીએ પોતાને પૂછી લેવા જેવો છે, કેમ કે કોઈપણ સંબંધ બંધનરૂપ ન હોય ત્યારે જ તેનું સાચું સૌંદર્ય, સાચું સાર્થક્ય પ્રગટે છે.

e.mail : sonalparikh1000@gmail.com

પ્રગટ : ‘રિફ્લેક્શન’ નામે લેખિકાની સાપ્તાહિક કોલમ, “જન્મભૂમિ પ્રવાસી”, 16 માર્ચ  2025