ભૂમિકા

દીપક બારડોલીકર (૨૩ નવેમ્બર, ૧૯૨૫ • ૧૨ ડિસેમ્બર, ૨૦૧૯) જન્મ બારડોલી, જિલ્લો સુરત. વતન પાકિસ્તાન અને બ્રિટિશ નાગરિક. સિંધ યુનિવર્સિટીમાંથી મૅટ્રિક. ૧૯૪૯થી ૧૯પ૩ સુધીમાં શાળાના શિક્ષક. ૧૯૬૪થી ૧૯૯૦ સુધી પાકિસ્તાનના દૈનિક ‘ડોન-ગુજરાતી’ના સિનિયર સબ-એડિટર તરીકે પત્રકારત્વક્ષેત્રે મહત્ત્વની કામગીરી. પાકિસ્તાનના ‘હેરલ્ડ વર્કર્સ યુનિયન’ના મંત્રીપદે પાંચ વર્ષ. ત્રણ વર્ષ ‘ઓલ પાકિસ્તાન ન્યૂઝ પેપર્સ એમ્પ્લોઈઝ કોન્ફડ્રેશન’ની મધ્યસ્થ કાર્યવાહક સમિતિના સભ્ય. ‘સુરતી અન્જુમને ઇસ્લામ’ કરાંચીના મહામંત્રી. કરાંચીની ‘રંગકલા ગુજરાતી કલ્ચરલ સોસાયટી’ તરફથી ગઝલસર્જક વલી મુહમ્મદ ફકીરની યાદમાં અપાતો ‘ફકીર સુવર્ણ ચંદ્રક’ (૧૯૯૦) પણ ગુજરાતી ગઝલમાં પ્રદાન બદલ એમને એનાયત થયો છે. વડોદરાની પ્રેમાનંદ સાહિત્યસભા તથા બુધ કવિસભાના સંયુક્ત ઉપક્રમે ર૦૦૩ વેળા તેમ જ યુનાઇટેડ કિંગ્ડમમાં ‘ગુજરાતી રાઇટર્સ સર્કલ’ના ઉપક્રમે ૧૯૯૬માં એમનું જાહેર સન્માન થયું છે. યુનાઇટેડ કિંગ્ડમસ્થિત ‘ગુજરાતી સાહિત્ય અકાદમી’એ એમને ‘અધ્યેતા’ પદની નવાજેશ કરેલી છે.

સ્મરણને પટે વિચારું છું તો સમજાય છે કે એ ૧૯૮૦ના દાયકાની વાત છે. પાકિસ્તાનથી, અહીં યુનાઇટેડ કિંગ્ડમના પ્રવાસે, દીપક બારડોલીકર આવ્યા હશે અને પહેલે સંપર્કે એ ‘ગુજરાતી સાહિત્ય અકાદમી’ના એક માસિકી કાર્યક્રમમાં મહેમાન વક્તા તરીકે આવ્યા હતા. એમણે પાકિસ્તાનમાંની ગુજરાતી ભાષાશિક્ષણની વિગતમાહિતી તો આપી, અને સાથે સાથે, ત્યાંની ગુજરાતી સાહિત્યની ય ઝાંખી કરાવેલી. તેમાં મુશાયરા પ્રવૃત્તિ અગ્રેસર દેખાતી હતી.

અને પછી, હળુહળુ એમને મળવાનું, હળવાનું બનતું રહ્યું, વિસ્તરતું ય રહ્યું. એ વૉલસોલ હતા, અને પછી માન્ચેસ્ટર પણ. એમને મળવા જવાના અવસરો થયા. એમને ત્યાં રાતવાસો ય કરવાના ય પ્રસંગો બન્યા. અમે બંને ખૂબ નજીક આવ્યા. અરે, દિલોજાન દોસ્તો બનીને રહ્યા.

એમનું પ્રગતિશીલ માનસ, ગુજરાતી સાહિત્ય અને ભાષા માટેની એમની અસીમ પ્રીતિ, હિંદના સ્વાતંત્ર્ય સંગ્રામ માટેની તેમની કથનીઓ, બારડોલી અને સ્વરાજ આશ્રમની વાતો, દેશ નેતાઓને જોવા-મળવાની એમની ઘટનાઓ મને પોરસાવતી, ઉત્કંઠિત કરતી. પાકિસ્તાનના જાહેરજીવનમાંની એમની સામેલગીરી, એમનું ગુજરાતી પત્રકારત્વ, માનવઅધિકારો માટેની એમની સક્રિયતા, તેમ જ બારડોલી અને ગુજરાત માટેનો એમનો સતત ઉછળતો લગાવ મને જકડી રાખતો.

બ્રિટન આવ્યા પછી ‘ઓપિનયન’ને પાને એમણે ફેર કલમ ઉપાડી, અને દીપક બારડોલીકરે ગુજરાતી સાહિત્યને તરબતર કરતો ફાલ ધર્યો. ગઝલો, કવિતાઓ, વિવરણો, પત્રસાહિત્ય, નવલકથાઓ, વાર્તા, રેખાચિત્રો અને ઘણુંબધું તેમાં સામેલ. તેમાંથી જ જાણે કે આ પાંચ પાંચ પુસ્તકો^[1]નું એક સાથે એમની જન્મ શતાબ્દી નિમિત્તે અવતરણ થયું છે.

બારડોલીકર મુખ્યત્વે ગઝલકાર. એમના આરંભિક સર્જનની વાત કરીએ તો તેમણે ‘પરિવેશ’ (૧૯૬ર), ‘મોસમ’ (૧૯૮૮), ‘વિશ્વાસ’ (૧૯૯૦), ‘આમંત્રણ’ (૧૯૯ર), ‘તલબ’ (૧૯૯૪), ‘એની શેરીમાં’ (૧૯૯૯), ‘ગુલમોરના ઘૂંટ’ (ર૦૦૦), ‘ચંપો અને ચમેલી’ (ર૦૦૩), ‘રેલો અષાઢનો’ (ર૦૦૩), ‘તડકો તારો પ્યાર’ (ર૦૦૬), ‘હવાનાં પગલાં’ (ર૦૦૬), ‘કુલ્લિયાતે દીપક’ (ર૦૦૭) જેવા અન્ય પણ કેટલાક સંગ્રહો આપેલા છે.

પ્રણય, વતનઝુરાપો, અસ્મિતા, ખુમારી, સંઘર્ષ, માનવપ્રેમ અને સમસામયિક ઘટનાઓનું આલેખન એમની ગઝલોના વિષયો છે. તેમના ગઝલસર્જનનો આરંભ ૧૯પ૦ના ગાળામાં ‘મહાગુજરાત ગઝલ મંડળ’ના શાયરોની સંગતમાં થયો.

તે પછી પાકિસ્તાન નિવાસ (૧૯૪૮થી ૧૯પપ) અને (૧૯૬૧થી ૧૯૯૦) દરમિયાન કરાંચીના ગુજરાતી શાયરોના સહયોગથી દીપક બારડોલીકરની સાહિત્યિક પ્રવૃત્તિઓ ચાલતી રહી. ૧૯૯૦માં બ્રિટનમાં વસવાટ કર્યો. એ પછી ગઝલની સાથે નઝમ, અછાંદસ, મુક્તક, હાઈકુ જેવા કાવ્યપ્રકારોમાં ખેડાણ કર્યું તો પંજાબી કાવ્યપ્રકાર ‘માહિયા’ અને સિંધી કાવ્યસ્વરૂપ ‘હો-જમાલો’ને પણ અજમાવ્યા. યુનાઇટેડ કિંગ્ડમસ્થિત ‘ગુજરાતી સાહિત્ય અકાદમી’ને ઉપક્રમે, સને ૨૦૦૫માં ‘નારાયણ હેમચંદ્ર નગર’ [લંડનનો ફિન્ચલી વિસ્તાર] ખાતે યોજાયેલી સાતમી ‘ભાષા-સાહિત્ય પરિષદ’ના અધ્યક્ષ પદે પણ દીપક બારડોલીકરની વરણી કરવામાં આવી હતી.

ગઝલસ્વરૂપની એમની સમજ તલસ્પર્શી અને ભારે ઊંડી હતી. ગઝલની પરંપરાને જાણે તેમણે સુપેરે આત્મસાત્‌ કરી હતી. સાથે સાથે તેઓ પ્રયોગાભિમુખ પણ રહ્યા. ગઝલની અસલિયતને અનુરૂપ ભાવસંવેદનને પોતાની સર્ગશક્તિ અને ભાષાકર્મ દ્વારા અરૂઢ રીતે અભિવ્યક્ત કરવાનાં અનેક ઉદાહરણો એમની ગઝલમાં જોવા મળે છે. સ્વરૂપના આંતર-બાહ્ય સુગ્રથિત માળખાની સાથે કથનશૈલીની અનેકવિધ તરેહોને કારણે એમની ગઝલો આસ્વાદ્ય બને છે. ગઝલસર્જન તેમને માટે ‘સ્વ’ની ખોજ બને છે અને પરિણામસ્વરૂપ કવિ પોતે જ પોતાની કાવ્યપંક્તિમાં ઓતપ્રોત થઈ વ્યક્ત થાય છે :

કોઈનો દીપક છે એમાં ક્યાં કસૂર

હું જ ઉપવન, હું જ રણ થૈ જાઉં છું.

કે પછી

ભેદના પરદા હટાવું છું કદી

ને કદી ખુદ આવરણ થૈ જાઉં છું.

જેવી પંક્તિઓમાં અંગત સંવેદન પ્રગટે છે.

વતનની માટીનો મહિમા આ રીતે આલેખાયો છે :

અદબપૂર્વક ઉપાડું છું અમારા દેશની માટી

ને નાખી શિરમાં નાચું છું, અમારા દેશની માટી.

આ ઉપરાંત કચ્છનો ભૂકંપ, કોમી હુલ્લડો, લંડનનો બૉમ્બવિસ્ફોટ, પાકિસ્તાનના માર્શલ લો, સત્તાની સાઠમારી જેવા વિષયોમાં એમનું વ્યાપક સંવેદન વસુધૈવ કુટુંબકમ્‌ની ભાવનાનો પરિચાયક બને છે. આગવો મિજાજ, નિરાળી અભિવ્યક્તિ અને સોંસરવી ઊતરી જતી સાદગીભરી ભાષા આ કવિની નિજી મુદ્રા પ્રગટાવે છે. એમણે જેવું લખ્યું, એવું જીવ્યા છે. લખવા અને જીવવામાં અંતર શોધ્યું જડતું નથી.

‘સાંકળોનો સિતમ’ (૧૯૯૯, ઉત્તરાર્ધ), અને ‘ઉછાળા ખાય છે પાણી’ (ર૦૦૪, પૂર્વાર્ધ) એવા બે ખંડોમાં એમણે આત્મકથા આપી છે. પૂર્વાર્ધમાં બારડોલીમાંથી નીકળવાની ક્ષણને અને પાકિસ્તાનની કડવી વાસ્તવિકતાને એમણે નિર્ભીકતાથી નિરૂપી છે. સાથે એક પ્રામાણિક, કુટુંબપ્રેમી વ્યક્તિત્વનો આલેખ પણ મળે છે. તો ઉત્તરાર્ધમાં પાકિસ્તાનમાં એમની પત્રકાર તરીકેની “લડત તથા જેલવાસની કથા છે.” બળકટ સ્વાનુભવને વ્યક્ત કરતાં ટૂંકાં સચોટ વાક્યોને કારણે આત્મકથાનું ગદ્ય વધુ પારદર્શી બને છે.

આ ઉપરાંત, પ્રસંગકથાઓનો સંગ્રહ ‘વાટના દીવા’ અને અનુવાદો ‘આ બે કવસર’ (૧૯૭૪), ‘સિરાતે હરજા’ (૧૯૯પ) પણ આપ્યા છે.

એમની પાસેથી ત્રણ સંશોધનગ્રંથો મળે છે ‘સુન્ની વ્હોરાઓનો ઇતિહાસ’ સુન્ની વ્હોરાઓના સમાજનો પરિચય કરાવતો પ્રમાણભૂત ગ્રંથ છે. જેમાં સુન્ની વ્હોરાઓનાં ધર્મમૂલક વલણોનો ઇતિહાસ આલેખાયો છે. ‘વ્હોરા મહાજનો’(૧૯૯૬)માં વ્હોરા સમાજની વિભૂતિમૂલક વ્યક્તિમત્તાઓનો પરિચય મળે છે અને ત્રીજો ગ્રંથ ‘કુરઆન પરિચય’ (ર૦૦૦) આપ્યો છે. આ ત્રણેય ગ્રંથોમાં એક પાક મુસ્લિમની સમાજાભિમુખતા અને ધર્માભિમુખતા જોવા મળે છે. અંગત જીવનમાં ‘રિલિજિયસ’ અને જાહેરજીવનમાં ‘સેક્યુલર’ની સમાંતર અને સંતુલિત ભૂમિકા એમના જીવનમાં જોવા મળે છે.

એમણે પત્રકારત્વની સેવા નિમિત્તે અનેક પૂર્તિઓ, સમાચારોનું સંકલન-સંપાદન કર્યું છે. પાકિસ્તાનમાં રચાતી ગુજરાતી શાયરોની ગઝલોનું સંપાદન ‘વિદેશી ગઝલો’ (ર૦૦૦) તેમના અભ્યાસી વ્યક્તિત્વનું પરિચાયક છે. તેમાં ૩ર પાકિસ્તાની ગુજરાતી ગઝલ કવિઓની ગઝલો સંપાદિત કરી છે. તો ‘માવડી મીઠી છાંય’(ર૦૧૦)માં માતા વિષયક કાવ્યોને સંપાદિત કર્યાં છે. અંગ્રેજી, તૂર્કી, પંજાબી, સિંધી અને ઉર્દૂના વિશ્વભરના જાણીતા શાયરોમાંથી પસંદગીના સર્જકોની ગઝલ-નઝમને ગુજરાતીમાં ‘સૌગાત’(ર૦૧૯) નામે ઉતારી છે.

નવલકથા ‘ધૂળિયું તોફાન’ (૨૦૦૩-૦૫) અને ‘બખ્તાવર’ (૨૦૧૨-૧૩) ‘ઓપિનિયન’ના પાને હપ્તાવાર પ્રકાશિત થઈ હતી, એને વાચકો થકી બેસૂમાર મહોબત સાંપડી હતી. ‘પરવાઝ’ની પણ ઘણી ગઝલ-નઝમ ‘ઓપિનિયન’ અને અન્યત્ર પ્રકાશિત થયેલી છે. ‘… અને કવિએ છેલ્લે કહ્યું’ – એમનાં ત્રણ કાવ્યસંગ્રહો અને અન્ય કેટલીક રચનાઓનો સંચય છે. ‘બુલંદીના વારસ’ એ તેમણે પત્રકારત્વકાળ દરમિયાન પ્રસંગોપાત લખેલા અને એમના શબ્દોમાં કેટલાક ‘આપલટે’ લખેલા લેખોમાંથી ચૂંટેલા લેખોનો સંપાદિત સંચય છે. તેનું સંપાદન કેતનભાઈ રૂપેરાએ કર્યું છે.

બારડોલીકરના ગયા પછીના પાંચ વર્ષે અને એમની જન્મ શતાબ્દી નિમિત્તે હરિવલ્લભ ચૂનીલાલ ભાયાણી સ્વાધ્યાયપીઠ (ગુજરાતી સાહિત્ય અકાદમી, યુ.કે.) દ્વારા પાંચ પુસ્તકો એક સાથે પ્રકાશિત કરવાનો હૈયે હરખ છે. આપ સૌ વાચકોને પણ તે કંઈક જીવનઊર્જા સંપડાવશે એવો આશાવાદ છે.

૧૨ ડિસેમ્બર, ૨૦૨૪

***

^{[1] (1) ‘ધૂળિયું તોફાન’ નામે નવલકથા, (2) ‘બખ્તાવર‘ નામે નવલકથા, (3) ‘પરવાઝ’ નામે કાવ્યસંગ્રહ, (4) ‘… અને કવિએ છેલ્લે કહ્યું’ નામે કાવ્યસંગ્રહ તેમ જ (5) ‘બુલંદીના વારસ’ નામે લેખસંગ્રહ}

પન્નાબહેન મારા ચાર દાયકા જૂના એક અઝીઝ દોસ્ત છે. અહીં વિલાયતમાં અનેકવાર અને ત્યાં અમેરિકે ય એમને મળવાહળવાનાં ઝાઝેરા અવસરો મળ્યા છે. એમની કનેથી ખૂબ પામ્યો છું. આરાધના ભટ્ટે લખ્યું છે તેમ, ફિલાડેલ્ફિયા કદાચ એમને જ કારણે ગુજરાતીઓમાં સુપ્રસિદ્ધ થયું છે. અને આથી જ એ આપણાં એક ‘આઇકોનિક ફિગર’ છે.

ગુજરાતી સાહિત્ય જગતમાં પન્નાબહેન એમની કવિતોઓને કારણે વિશેષે જાણીતાં છે. પન્નાબહેને જ લખ્યું છે, વિશ્વભરમાં વસતા મારા સહૃદય ભાવકો સાથેનો મારો સેતુ, મારો સંબંધ એટલે મારી કવિતા. ભાવકો સાથેનું આ સખ્ય, ભાવકો સાથેનો આ નાતો મને ગમે છે. એમણે લંબાવેલો ઉષ્માસભર હાથ મને લખતી રાખે છે.

અમેરિકામાં રહું છું અને ભારત છોડ્યું નથી. અવારનવાર ભારત આવું છું છતાં અમેરિકા છૂટતું નથી. કવિતા લખતી ન હોત તો અમેરિકામાં ટકી શકી ન હોત. કવિતાએ મારું ભારતીયપણું અને મારું ગુજરાતીપણું જાળવી રાખ્યું છે. અને છતાં ય મને ક્યારેક એમ લાગે છે કે હું પૂરેપૂરી ભારતની નથી. તો આટલાં વર્ષને અંતે એમ પણ લાગે છે કે હું પૂરેપૂરી અમેરિકાની પણ નથી. સ્વદેશ અને પરદેશની કરવતથી વહેરાયા કરું છું. એટલે ‘વિદેશિની’. એવું પણ મને મારે વિશે થાય છે કે ‘I am wandering between two worlds, one already dead and the other powerless to be born.’

પ્રાધ્યાપક મધુસૂદન કાપડિયા લખે છે, ‘ …. પણ અહીં અમેરિકામાં, જ્યાં ગુજરાતીઓ પોતાની માતૃભાષા ગુજરાતીને ભૂલી જવામાં અભિમાન અનુભવે છે ત્યાં એની કાવ્યસરવાણી ફૂટી. પન્નાબહેને જ ‘અબ તો બાત ફેલ ગઈ …’ કહ્યું છે તે સાંભરે છે : ‘ભારતમાં હતી ત્યારે તીવ્ર ઇચ્છા હોવા છતાં કવિતાનો ક ત્યાં ને ત્યારે ન ઘૂંટાયો તે ન  જ ઘૂંટાયો.’ અને માનશો ? પન્ના નાયકે અમેરિકામાં વસીને કાવ્યોનું, ઉત્તમ કાવ્યોનું સર્જન કર્યું.

જેની જન્મ શતાબ્દી હાલ ચાલે છે, એ દોસ્ત દીપક બારડોલીકરે નેવુંમે વરસે એક દીર્ઘ કાવ્ય આપ્યું છે. તેનો આદર આમ છે :

નેવું થયાં
હા, નેવું થયાં છે.
અને
આ જીવનસેતુ તળેથી
વહી ગયાં છે પુષ્કળ પાણી.
ઊછળતાં પાણી
કાંઠા ફલંગતાં પાણી.

આ ઊછળતાં પાણી, કાંઠા ફલંગતાં પાણીનો સથવારો, સતત હૂંફાળો સથવારો તમને નિરામય હજો. આ એકાણુંમે પડાવે આ પેરેથી અમારી દરેકની અનેકાનેક શુભ કામનાઓ તમને હજો, પન્નાબહેન.

‘ગુજરાતી લિટરરી અકાદમી ઑવ્‌ નોર્થ અમેરિકા’ આયોજિત અને ‘આપણું આંગણું’ સંયોજિત નેટ કાર્યક્રમમાંની રજૂઆત; 29 ડિસેમ્બર 2024

E.mail : vipoolkalyani.opinion@btinternet.com

તમિળનાડુના પાટનગર ચેન્નઈમાં જિંદગી પસાર કરનાર ગુજરાતીના આપણા પ્રખ્યાત સાહિત્યકાર અરદેશર ફરામજી ખબરદારે ગાયું છે :

ગુર્જર વાણી, ગુર્જર લહાણી, ગુર્જર શાણી રીત;

જંગલમાં પણ મંગલ કરતી ગુર્જર ઉદ્યમપ્રીત:

જેને ઉર ગુજરાત હુલાતી, તેની સુરવન તુલ્ય મિરાત;

જ્યાં જ્યાં વસે એક ગુજરાતી, ત્યાં ત્યાં સદાકાળ ગુજરાત!

તો ‘ગુર્જર વાણી, ગુર્જર લહાણી, ગુર્જર શાણી રીત; / જંગલમાં પણ મંગલ કરતી ગુર્જર ઉદ્યમપ્રીત :’ ધરાવતી આ જમાતને વળી કોઈ પ્રશ્નો અડતા નડતા હોય ખરા કે ?

સૌથી મોટો પ્રશ્ન તો ઓળખપાળખનો છે, અસ્મિતાનો છે. 

‘આ અસ્મિતા શબ્દ 1913 – 14માં હું ‘યોગસૂત્ર’માંથી આપણા ઉપયોગમાં ખેંચી લાવ્યો, ત્યારથી હું તેના પર વિચાર કરું છું, અને તેને પોષે એવી સામગ્રી એકઠી કરું છું. અમે જન્મે ગુજરાતી છીએ, અમે ગુજરાતી બોલીએ છીએ, અમારા સંસ્કાર ગુજરાતી છે એમ કહ્યે આપણામાં ગુજરાતી અસ્મિતા આવતી નથી. અસ્મિતા જે મનોદશા સૂચવે છે તેના બે અંગ છે : ‘હું છું’ અને ‘હું હું જ રહેવા માગું છું’, એમાં એક વ્યક્તિત્વની સુરેખ કલ્પના અને એ વ્યક્તિત્વને હસ્તીમાં રાખવાનો સંકલ્પ બન્ને રહ્યાં છે. જ્યારે આપણે ‘ગુજરાતની અસ્મિતા’ શબ્દો ઉચ્ચારીએ છીએ ત્યારે કયા અને કેવા ગુજરાતની કલ્પના સેવીએ છીએ ? ને કયા ગુજરાતને હસ્તીમાં આણવાનો સંકલ્પ કરીએ છીએ ?’

સન 1937માં કરાંચી મુકામે મળેલા ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદના તેરમા અધિવેશન પ્રસંગે પ્રમુખસ્થાનેથી આપેલાં વ્યાખ્યાનમાં કનૈયાલાલ માણેકલાલ મુનશીએ આમ કહેલું.

આ વ્યાખ્યાન અંગે આચાર્ય આનન્દશંકર બાપુભાઈ ધ્રુવે ‘સાહિત્યવિચાર’માં વિષદ છણાવટ કરી છે. “વસંત” સામયિકના વર્ષ 36ના (શ્રાવણ-આશ્વિન, સં. 1993) ત્રીજા અંકમાં આનન્દશંકરભાઈ લખતા હતા : ‘અમે નિખાલસપણે કહીશું કે વર્તમાન સમયમાં પ્રાન્તિક સ્વરાજ્યને લીધે પ્રાન્તિક ‘અસ્મિતા’ ભારતના અભેદદર્શનમાં વિઘ્નકર થવાનો ભય છે.’ આગળ વધતાં એ કહેતા હતા : ‘… પ્રાન્તીય સ્વરાજ્યના આ દિવસોમાં હિન્દસમસ્તની એકતાની ભાવના લક્ષ્ય બહાર જતી રહેવાનો અમને ભય છે. અમે તો એક ગૂજરાતી તરીકેની આપણી અસ્મિતા વધારે ઉત્કટ ન બની જાય તેટલા માટે વ્યક્તિત્વવાદી વાચકોને વિચારવા વીનવશું કે રા. મુનશી જેને ગૂજરાતનું ‘સાંસ્કારિક વ્યક્તિત્વ’ કહે છે એના ઘટક અવયવો શા છે, કે જે ભારતની સામાન્ય સંસ્કૃતિમાં નથી અને જે ગૂજરાતની વિશિષ્ટતા બતાવે છે ? અમને તો ભાગ્યે કોઈ જડે છે.’

તળ ગુજરાતથી વળોટી એક મોટો સમૂહ દરિયાપાર જઈ વસ્યો છે અને આશરે સવાસો જેટલા દેશોમાં આ જમાત સ્થાયી બની છે. તેથી મુનશી સૂચવી અસ્મિતાની વ્યાખ્યા આજે કેટલે અંશે આ નવોદિત સંદર્ભે કારગત નીવડે ? આનન્દશંકરભાઈ તો ભારતના અભેદદર્શનમાં આ વિઘ્નકર થાય તેમ જણાવતા હતા. જાગતિક પરિપ્રેક્ષ્યે જોઈએ, વિચારીએ તો ય આજે આ વિચાર મુદ્દે વિશેષ ગાબડાં પડે તેમ સહજ દેખાઈ આવે.

રહી વાત ઓળખપાળખની. અને તેથી સ્તો, ઈશ્વર પેટલીકર સહસા સ્મરે છે. વિલાયત માંહેના એક અવ્વલ વિચારક મિત્ર ડાહ્યાભાઈ નાનુભાઈ મિસ્ત્રી “ઓપિનિયન”ના જુલાઈ 1995ના અંકમાં લખતા હતા : “ગુજરાતી સમાજમાં ખળભળાટ મચાવવામાં આપનો ત્રીજા અંકના અગ્રલેખનો વિષય ગુજરાતીઓની સંઘશક્તિ, કાજે મોખરે રહે છે. અને વ્યક્તિગત રીતે આ અગ્રલેખ મને એક (ઘટનાની) યાદ અપાવી જાય છે. ૧૯૬૦ના અરસામાં સ્વ. ઈશ્વર પેટલીકર પૂર્વ આફ્રિકાના પ્રવાસે આવ્યા હતા. મોમ્બાસા(કિન્યા)ના પટેલ સમાજના ખંડમાં ભાષણ કરતાં મર્મ-સ્પર્શી વાક્યો એમણે ઉચાર્યાં હતા, તેની યાદ આવી જાય છે : ‘મારા પૂર્વ આફ્રિકાના પ્રવાસમાં પટેલને મળાયું; વણિકો(શાહ)ને મળ્યો; બાહ્મણોને મળ્યો; કાઠિયાવાડીઓને મળ્યો; પણ ન મળ્યો કોઈ ગુજરાતીને. પટેલ સમાજોમાં ભાષણો કર્યાં; બ્રહ્મસમાજમાં ભોજનો લીધાં; કાઠિયાવાડી સમાજની ધાર્મિક પ્રવૃત્તિઓમાં ભાગ લીધો પણ એક ગુજરાતી સમાજનો સમાગમ ન થયો.’

આટઆટલા દાયકાઓ બાદ, આજે, આ વાસ્તવિક પરિસ્થિતિમાં કોઈ જ ફેરફાર આપણને જોવા મળતો નથી ! ‘આપણાં ગુજરાતીઓમાં પ્રજાપણું નથી.’ એમ બળવંતરાય કલ્યાણરાય ઠાકોરે કહેલું છે. એમનો એ નિબંધ ક્યારેક હાથવગો કરી વાંચવો જરૂરી થઈ પડે.

ટૂંકમાં, કેટકેટલી ઓળખોમાં આપણો સમૂહ વહેંચાયેલો એ દરેકને જોવા મળ્યો હશે ! અને આવી વહેંચણી અહીં વિલાયતમાં, પણે અમેરિકાના કે આફ્રિકામાંના મુલકોમાં ય આપણે ભાળીએ છીએને ! આપણા અગ્રિમ પત્રકાર – વિચારક પ્રકાશભાઈ ન. શાહે, કદાચ તેથીસ્તો, ક્યાંક લખ્યું છે ને: ‘ગુજરાતીઓ હજી પ્રજાપણાની ભાવનાએ પહોંચ્યા નથી અને એક પ્રજા તરીકે આપણામાં જે સંઘશક્તિ હોવી જોઈએ એમાં કેવળ બાળક છીએ.’ Nine Lives: In Search of the Sacred in Modern Indiaના લેખક વિલિયમ ડેલરિમ્પલે પણ કહ્યું છે કે ભારતની મોક્ષાર્થી પ્રજા મૂળ અને કુળ જોવાનું ચૂકતી નથી.

વળી, જે તે મુલકના વસવાટી હોવાને લીધે જે તે મુલકની અધિકૃત ભાષાની જાણકારી, સમજદારી તેમ જ સહજ સ્વાભવિકપણે તે માધ્યમ વાટે આપ-લેની ઊણપ પણ બહુધા વર્તાય છે. પ્રત્યાયનની આવી કચાશને કારણે આથી લઘુતાગ્રંથિ ચોંટે છે. રોજગારી મેળવવામાં આંચ અનુભવાય છે અને સમૂહમાં, સમાજમાં હળવાભળવાનું મુશ્કેલ બની બેસે છે.

અમુક પ્રકારની પાબંધી, લક્ષમણરેખા શા વાતાવરણમાંથી ખૂલા સમાજમાં આવી પડતાં, કેટલાક સાંસ્કૃતિક સવાલો ખડકાય છે. પારંપરિક માન્યતાઓ પણ ટકરાય છે. ખાવાપીવાની રીતરસમમાં અટવાવાનું થાય છે. આવું લલિત કળાઓ, સંગીત, નાટક, સિનેમા સરીખા ક્ષેત્રે ય પણ જોવા પામીએ. ક્યારેક આથી મન ચકરાવે ચડે અને ઊતરે ય ખરું.

ગઈ સદીની ચાળીસીને આરંભે મણિલાલ ગાંધીએ ‘ઇન્ડિયન ઓપીનિયન”માં લખેલું, ‘જે દહાડે દક્ષિણ આફ્રિકાના હિન્દીઓમાં કોમવાદનો રોગ ફાટી નીકળશે, તે વેળા એમણે જાણી લેવું કે તેમનો સર્વનાશ આવી પહોંચ્યો. આપણે અહીં હિન્દુ નથી, કે નથી મુસલમાન, નથી પારસી કે નથી ઈસાઈ; આપણે હિન્દી જ છીએ. હિન્દુસ્તાનના કયા પ્રાન્તમાંથી આપણે મૂળે આવ્યા છીએ તે મુદ્દો ય પછી અગત્યનો રહેતો નથી, કેમ પછી તે પ્રાન્ત મદ્રાસ હોય, મુંબઈ હોય કે બંગાળ હોય.’ મહાત્મા ગાંધી સ્થાપિત આ અઠવાડિકના તંત્રી તરીકે લખતા, મણિલાલભાઈ કહેતા હતા આ મુલકે હિન્દુ મહાસભા વગેરે જેવી કોમી સંસ્થાઓ કાર્યપ્રવૃત્ત હોય તે એમને સમજાતું નથી. ‘કેમ કે થોડાઘણા સમયથી આ મુલકે કોમવાદી વલણવૃત્તિનું ચલણ વધી રહ્યું છે. … સમગ્ર રાષ્ટૃને કેન્દ્રમાં રાખીને આપણે શા સારુ વિચારતા નથી અને આપણી સમગ્ર કોમના ભલા માટે તેમ કાર્યપ્રવૃત્ત રહેતા નથી.’ આવું નિરીક્ષણ એમનું હતું.

આજે આ પરિસ્થિતિ વિશેષપણે વકરેલી છે. તળ ગુજરાત, કે પછી, તળ ભારતના પ્રવાહોની ખેંચમાં તણાતા રહ્યા હોઈએ તેવું વર્તાય છે. અને તેની આડઅસર અહીં સર્વત્ર પહોંચે છે.

પ્રાધ્યાપક ભીખુ પારેખનું એક પુસ્તક છે : The Future of Multi-Ethnic Britain. આમ તો રનિમીડ ટૃસ્ટ હેઠળ, જાન્યુઆરી 1998 દરમિયાન, યોજાયેલી ‘કમિશન ઑન ધ ફ્યુચર ઑવ્‌ મલ્ટી-એથ્નિક બ્રિટન’નો એ હેવાલ છે. ભીખુભાઈ આ પંચના અધ્યક્ષ હતા તેથી તે The Parekh Report તરીકે ય જાણીતું પુસ્તક છે. આ પંચે લઘુમતી બાબત, વર્ણીય સંબંધક વિવિધ બાબતોને આવરી લઈને વિષદ ચર્ચા છેડી હતી. આ અભ્યાસુ ચર્ચાને આધારે આ હેવાલ તૈયાર કરાયો છે. આ પુસ્તક જ એક અલાયદા વિષદ વિશ્લેષણનો વિષય બની શકે. 

‘વિશ્વગુરુ થવાના અભરખા આજકાલ બહુ ચગ્યા છે’, એમ જાણીતા અર્થશાસ્ત્રી અને વિચારક હેમન્તકુમાર શાહ કહે છે. ને વળી, ઉમેરણમાં લખે છે, ‘કોઈના ય ગુરુ થવાની જરૂર છે જ નહિ. અમે જ સારા અને બાકીના બધા નકામા, એવી ભ્રામક આત્મશ્લાઘામાંથી બહાર આવીએ તો પણ આપણી પોતાની માણસ તરીકેની આઝાદી સિદ્ધ થઈ કહેવાય.’ તાજેતરના દાયકામાં, પરદેશે વસેલી ગુજરાતી પ્રજામાં ય આ રોગ ઠીક ઠીક પ્રસરેલો જેવા મળે છે. અને તેથી તેની સારીમાઠી અસર અનુભવવા પામીએ છીએ.  

જાણીતા વિચારક અને કટારચી રમેશ ઓઝા તાજેતરે લખતા હતા, કોમી અથડામણો જ્યાં થતી હોય છે, ત્યાં લઘુમતી કોમ સાથે સતાવવા બાબત ઘટનાઓ બનતી આવી છે. ‘ઘણીવાર તો કોમી અથડામણો લઘુમતી કોમને આર્થિક નુકસાન પહોંચાડીને આર્થિક લાભ લેવા માટે જ કરવામાં આવે છે. … આવું જગત આખામાં થાય છે, આ મહિનાના પ્રારંભમાં બ્રિટનમાં પણ આવું બન્યું હતું. બ્રિટનમાં અંગ્રેજોની વાંશિક સર્વોપરિતામાં માનનારા કેટલાક બહુમતી રાષ્ટ્રવાદી અંગ્રેજોએ, ખાસ કરીને મુસલમાનો અને અન્ય વસાહતીઓ સામે ખોટી અફવા ઉડાડીને ન્યાય માટેના આંદોલનનાં નામે તેમનાં ઘર-બાર લૂંટ્યા હતાં. … જ્યાં કાયદો અને વ્યવસ્થાની સ્થિતિ સારી હોય ત્યાં જલદી આવી પ્રવૃત્તિ રોકવામાં આવે છે અને જ્યાં કાયદો અને વ્યવસ્થાની સ્થિતિ કંગાળ હોય ત્યાં સ્થિતિ અંકુશમાં આવતા સમય લાગે છે.’

બે’ક સાલ પહેલાં, વિલાયતના મિડલૅન્ડ્ઝ વિસ્તારના લેસ્ટરમાં જે કોમી તોફાનો થયા, તેમાં ગુજરાતીઓ પણ સંડોવાયા હતા, તેમ જાણવા મળે છે. ગુજરાતી જમાતમાંના વિવિધ જૂથો વચ્ચેની એ અથડામણ હતી તેમ સંભળાય છે. કાયદો અને વ્યવસ્થાની સ્થિતિમાં કોઈક રીતનાં ગાબડાં પાડવાની રમત હોય તેમ તારવવાનું મન કરે છે.

આવી ઘટના બનતી હોય છે ત્યારે ગુજરાતી સમાજ સમૂળગો ઊંચક રહેતો હોય છે અને પછી બધા પ્રકારે ચિંતીત પણ. પ્રસાર માધ્યમોમાં આ વિષયક વિશ્લેષણો પ્રગટ થાય છે. અધિકૃત પંચની નિમણૂંકો થયા કરે છે. તેમના હેવાલો ય જવાબ નિમિત્ત આવે છે. પરંતુ આ અને આવા ઉત્તરો સામે જે અનેકાનેક પ્રશ્નો જાગે છે, તેનું, ભલા, શું કરીશું ? 

ટૂંકમાં, ઓળખપાળખની ભુલભૂલામણી ચોમેર પાયાગત રહ્યા કરી છે.   

અશટાર નામે ફિલિસ્તાની થિયેટરમાં, દાયકા પહેલા, ગાઝા મોનોલોગ્ઝની રજૂઆત કરનાર ટામેર નિજૅમ સવાલતા હતા : સમય મને ફ્લૅશબૅકમાં એ અંધારી, ક્રૂર છાવણીમાં લઈ ગયો. તમામ રાષ્ટ્રીયતાના લોકોની ભીડ વચ્ચે હું એકલો હતો. મેં નજર કરી, તાકતો રહ્યો અને મારી અંદરનો અવાજ ચીસ પાડી ઊઠ્યો, “હું ક્યાં છું? હું કોણ છું? હું અહીં કેવી રીતે પહોંચ્યો?!”

જગત સાતેક સાલ પહેલાં જેની જન્મ-દ્વિશતાબ્દી ઉજવી રહ્યું હતું તે વિદ્વાન ચિંતક અને ફિલસૂફ કાર્લ માર્ક્સને નામે એક વાક્ય બોલે છે : ‘It is not the consciousness of men that determines their being, but, on the contrary, their social being that determines their consciousness.’ [માનવીની અસ્મિતા તેનું અસ્તિત્વ નિશ્ચિત કરતું નથી, બલકે તેનું સામાજિક અસ્તિત્વ તેની અસ્મિતાને નિશ્ચિત કરતું હોય છે.]

પાનબીડું :

એ તે કેવો ગુજરાતી
જે હો કેવળ ગુજરાતી ?

હિંદભૂમિના નામે જેની ઊછળે ના છાતી ?
મહારાષ્ટ્ર દ્રવિડ બંગાળ બિહાર – બધે અનુકૂલ.
જ્યાં પગ મૂકે ત્યાંનો થઈને રોપાયે દૃઢમૂલ.
સેવાસુવાસ જેની ખ્યાતિ;
તે જ બસ નખશિખ ગુજરાતી.

ના, ના, તે નહિ ગુજરાતી,
જે હો કેવળ ગુજરાતી.
એ તે કેવો ગુજરાતી,
જે હો કેવળ ગુજરાતી,
ભારતભક્તિ દેશવિદેશ ન જેની ઊભરાતી ?

સાગરપાર આફ્રિકા એડન લંકા સિંગાપુર
મોરિશ્યસ ફિજી ન્યૂઝીલૅન્ડ જાપાન બ્રિટન અતિ દૂર.
કાર્યકૌશલ-આતિથ્ય સુહાતી
બધે ઉર-મઢૂલીઓ ગુજરાતી.

તે નહિ નહીં જ ગુજરાતી,
જે હો કેવળ ગુજરાતી.

એ તે કેવો ગુજરાતી,
હિંદભૂમિના નામે જેની ઊછળે ના છાતી ?
ભારતભક્તિ દેશવિદેશ ન જેની ઊભરાતી,
એ તે કેવો ગુજરાતી ?

                                                       – ઉમાશંકર જોશી
(૨૯-૦૪-૧૯૬૦)

(1,451 શબ્દો)

12-14 ઑગસ્ટ 2024, હેરૉ.

E.mail : vipoolkalyani.opinon@btinternet.com

પ્રગટ : “નવનીત સમર્પણ”, દીપોત્સવી વિશેષાંક; ઑક્ટોબર 2024; પૃ. 197-201