પ્રાદ્યાપક મધુસૂદન કાપડિયાને મન પ્રદ્યુમ્ન તન્ના ‘અનગળ અચરજનો કવિ’ છે, અને તેથી સ્વાભાવિપણે ‘એકત્ર’ના પોર્ટલમાં એ લખે છે :

“પ્રદ્યુમ્નનો એક કાવ્યસંગ્રહ ‘છોળ’, પણ એકે હજારાં. પ્રદ્યુમ્ન સર્વાંશે ઊર્મિકવિ છે. એણે માત્ર ગીતો જ લખ્યાં છે. સમ ખાવા છએક છાંદસ-અછાંદસ કૃતિઓ એની પાસેથી મળી છે. પ્રદ્યુમ્નની કવિતાનો પ્રદેશ છે પ્રકૃતિ, પ્રણય, ગ્રામજીવન, વનવગડો અને વ્રજ. પ્રકૃતિસૌન્દર્ય તો અહીં મહોરી ઊઠ્યું છે. પ્રદ્યુમ્નના જ કાવ્યાત્મક શબ્દોમાં : ‘આ સૂરજ, ચાંદો ને અગણિત તારા. આ તેજ-છાયાની આવજા અને રંગ-સુગંધ-રસની છાકમછોળ. પોણી પૃથ્વી આવરતાં ને ભીતર વડવાનળ ભરી બેઠાં આ જીવતાં-જાગતાં જળ … આ ગગનચુંબી હિમશિખરો, ઊંડાં કરાડ-કોતરો ને ધીખતાં રણ. આ તળાવ-સરોવરો ને કોટિ કોટિ સરિત સરવાણીઓ થકી સિંચાતી અને ફૂલે-ફળે અને ધાને છલકાતી ધરા. આ ગાઢ અરણ્યો ને પણે સીમ, ખેતર અને પાદરે કોળતી વનરાજિ … આ સ્ફુરતા સૂડા-કુવેલ ને પણે ગ્હેંકતા મોર. આ ભાંભરતી ધેનુ ને પણે હણહણતા અશ્વ. આ ગુંજરતાં મધપૂડા ને પણે ઊભરાતાં કીડિયારાં …’”

•••

આવા ભાતીગળ કવિ, ચિત્રકાર, ફોટોગ્રાફર પ્રદ્યુમ્ન તન્નાને, ગઈ સદીના છઠ્ઠા દાયકામાં મુંબઈમાં, ભારતીય વિદ્યા ભવનના કોઈક કવિતાલક્ષી અવસરે, જોયા સાંભળ્યા હોય તેમ આછેરું સાંભળે છે. 

એ તો મારો પ્રભાવક વિદ્યાર્થી કાળ. અને છતાં આ જણ સાથે ન થયું ઝાઝું આદાનપ્રદાન; અને સ્વાભાવિકપણે સંપર્ક, સંસર્ગનો તો સવાલ નહોતો. 

એ મેળાપ થયો દાયકાઓ કેડે અહીં યુરોપમાં. 

પ્રદ્યુમ્નભાઈ રોઝાલ્બાબહેન અને પરિવાર સંગે વસે ઈટલીના નયનરમ્ય નગર કૉમોમાં. એમને પ્રવાસનો શોખ. સરસ ચિત્રકાર. ફોટોગ્રાફીનો અવ્વલ કસબ હાથવગો. પતિ-પત્ની બને મજાના કળાકારો. એટલે દેશપરદેશે જોડાજોડ જ હોય. વિલાયત આવ્યાં હોય, અમેરિકે ગયાં હોય; ભારત પણ હર્યાંફર્યાં હોય. યુનાઇટેડ સ્ટેટ્સ ઑવ્‌ અમેરિકાના ફિલાડેલ્ફિયા શહેરના વસવાટી તેમ જ “ગુર્જરી ડાયજેસ્ટ” સામિયકના તંત્રી-સંપાદક કિશોરભાઈ દેસાઈ મારા મિત્ર. અને એમના જ સૌજન્યે આ દંપતી જોડે ઘનિષ્ટતાનો તંતુ બંધાયો. અને પછી તે ઘટ્ટ બનતો ગયો.

પ્રદ્યુમ્નભાઈ આ મુલકે ઘણી વાર આવ્યા હશે; પરંતુ છેલ્લા ત્રણેક વારના પ્રવાસમાં એમનો સંપર્ક વધ્યો, અમે નજીક આવ્યા.

સન 2000માં બેડફર્ડશરના મુખ્ય શહેર બેડફર્ડ ખાતે ‘ગુજરાતી સાહિત્ય અકાદમી’ની છઠ્ઠી ભાષા-સાહિત્ય પરિષદ મળતી હતી. લૉર્ડ મેઘનાદ દેસાઈ વરાયેલા અધ્યક્ષ હતા. ગુણવંતરાય આચાર્યની શતાબ્દીને ધ્યાનમાં લઈને આ પરિષદસ્થળને ‘ગુણવંતરાય આચાર્ય નગર’ નામ અપાયું હતું. ભારતથી જાણીતાં માનીતાં સાહિત્યકારો ભોળાભાઈ પટેલ, જયન્ત મ. પંડ્યા, ઇલા આરબ મહેતા, વર્ષા અડાલજા તેમ જ મનહર મોદી અતિથિ તરીકે ઉપસ્થિત હતાં. ઇટલીથી રોઝાલ્બાબહેન અને પ્રદ્યુમ્નભાઈ તન્ના પણ સામેલ હતાં. અમેરિકાથી પુરુષોત્તમ મિસ્ત્રી પણ હતા. 

આ પરિષદ ત્રણ દિવસ બેસવાની હતી. બીજા દિવસના રાત્રીકાર્યક્રમમાં ફોટોગ્રાફર પ્રદ્યુમ્નભાઈ તન્નાએ સ્લાઇડ શો દ્વારા કુદરતનાં જૂજવાં રૂપો, સાગરકાંઠાનાં દૃશ્યો અને કેમેરાનો કસબ દર્શાવ્યાં હતાં. ભોળાભાઈએ આ પ્રસંગે કવિ પ્રદ્યુમ્નભાઈના ‘પ્રસાર’ દ્વારા પ્રકાશિત કાવ્યસંગ્રહ ‘છોળ’નું જાહેર લોકાર્પણ કર્યું હતું.     

અને પછી યોજાયો પાણીદાર મુશાયરાનો અવસર. દેશવિદેશનાં કવિશાયરો જોડાજોડ ઇટલીથી પધારેલા કવિ પ્રદ્યુમ્ન તન્ના ય મુશાયરામાં સરિક હતા.

વિદેશથી પધારેલાં અન્ય મહેમાનોની પેઠે તન્ના દંપતીએ પણ થોડુંક વધારે રોકાણ અહીં કરેલું. એમના યજમાન હતા જ્ઞાનદેવ શેઠ. વેમ્બલીના ઇલિંગ રોડ પરે જ એમનું રહેઠાણ. પરિણામે આ ઇલિંગ રોડ પરની લાઇબ્રેરીમાં, તેમ જ પડખેના સડબરી વિસ્તારની લાઇબ્રેરીમાં રોઝાલ્બાબહેન અને પ્રદ્યુમ્નભાઈનાં કળાકસબ વિશે જાહેર કાર્યક્રમોની ગોઠવણ થઈ હતી. અને એક સાંજે યજમાન શેઠ દંપતીએ તન્ના દંપતીને હળવામળા સારુ જાહેર મિલનનો અવસર ગોઠવી પણ કાઢેલો.

આજે કેટલાને સાંભરતો હશે “ઓપિનિયન” માંહેનો પ્રદ્યુમ્નભાઈનો એ પ્રતિસંવાદ ખડો કરતો લેખ ?− “‘ઈ તો સાંયડી રોપી છે, ભલા !’ : માતૃભાષાનું સ્વરૂપ, સૌષ્ઠવ અને સાતત્ય”. આ લેખનો ઉત્તરાર્ધ મહેન્દ્રભાઈ મેઘાણીને પસંદ આવ્યો હશે અને એમણે એમની કળા-કસબ-સૂઝે ‘અડધી સદીની વાચનયાત્રા ભાગ – 1’માં 21મે પાને તેને લીધો છે. અને પછી તો એ ચોમેરે ફરી વળ્યો છે.

પ્રદ્યુમ્નભાઈ લખતા હતા તેમ, આ માર્ચ 2000ના અંક પહેલાંના દસ-પંદર અંકોમાં ‘માતૃભાષાના વિવિધ પાસાંઓને સ્પર્શતાં, તજ્જ્ઞો, સાહિત્યકારો અને રસિક વાચકોનાં મંતવ્યો અને પ્રતિભાવો’ છપાતા હતા તેના પ્રતિસંવાદે આ લેખ આપણને મળ્યો છે.

આમ એમની હયાતી દરમિયાન, “ઓપિનિયન’માં એમના સરસ મજાનાં ગદ્ય લખાણો લેખરૂપે અને કાગળરૂપે આવ્યા કર્યા છે. ક્યારેક કોઈક તેનું સંપાદન કરે અને પુસ્તકાકારે પ્રગટ કરે તો એમની બળૂકી તળપદી ભાષાની મહેક સર્વત્ર પ્રસરતી અનુભવાશે, તેની ખાતરી. 

કવિ પ્રદ્યુમ્ન તન્નાનાં કેટકેટલાં કાવ્યો, ઇટાલિયન કવિઓની કૃતિઓના કાવ્યમય અનુવાદો પણ અહીં “ઓપિનયન”ને પાને જડેલાં જોવાં મળે છે.

પ્રદ્યુમ્નભાઈએ 30 ઑગસ્ટ 2009ના વિદાય લીધી, તેના પહેલાના બે’ક અઠવાડિયા જેવો સમય હશે. એ સાજામાંદા રહેતા હતા. એમનો ફોન આવ્યો. કહે, મારી પાસે એમનું ગદ્ય લખાણ છે; ‘ઓપિનિયન’માં ય પ્રગટ થયું છે. તે સઘળું, ફોટોનકલ કરીને મારે સત્વરે ‘પ્રસાર’ને – જયન્તભાઈ મેઘાણીને – મોકલી આપવું. મોકલી અપાયું. એમની ઈચ્છા એને આધારે પુસ્તક પ્રગટ કરવાની હતી, તે દેખીતું સ્પષ્ટ હતું. … ખેર ! પરંતુ આજ લગી તેમ થઈ શક્યું નથી, તે એક નોખી વાત બને છે. આ લખાણોનું સંપાદન કરીને એક સોજ્જું પુસ્તક કરી શકાય તેવાં બળુકાં એ લખાણો છે.

પ્રદ્યુમ્નભાઈ તથા રોઝાલ્બાબહેનનાં અત્યન્ત આગ્રહે, એકદા, ભારત પ્રવાસે જતાં કૉમો જઈ ચડ્યો. મિલાનોથી કૉમો રેલગાડીથી પહોંચ્યો. સ્ટેશને પ્રદ્યુમ્નભાઈ તેડવા જાતે આવ્યા હતા. તોમ્માસો જરોસ્સી [Tomaso Grossi] વિસ્તારે આવેલાં એમના નિવાસસ્થાને મને હંકારી ગયા. ઈટલીની ઉત્તર સરહદે આલ્પસ ગિરિમાળા. આ પર્વતના ખીણપ્રદેશમાં નયનરમ્ય કૉમો સરોવર. અને તેને કાંઠે આપણું આ કૉમો નગર વસેલું છે. આ કૉમો સરોવરને કાંઠે, વળી, બેલાનો નામે ગામ. ત્યાં ઓગણીસમી સદીમાં તોમ્માસો જરોસ્સી નામે જાણીતા ઇટાલિયન કવિ જન્મેલા. આ વિખ્યાત કવિની સ્મૃતિમાં નામાંકરણ થયું છે તેવા કૉમો નગરના આ વિસ્તારમાં ગુજરાતીના એક અવ્વલ કવિનો આવાસ. પોરસાઈ જવાય તેવી હકીકત. 

બે દિવસ રોકાયો હોઈશ. વળી સવારે પરવારીને કવિ-ફોટોગ્રાફર મને કૉમો નગર, કૉમો સરોવરની ઝલક માણવા પગપાળા લઈ ગયા. ખૂબ હેરવ્યો, ફેરવ્યો. સ્થાનિક ચીઝ અને બ્રેડની બનાવટોની ઝાંખી કરાવવાનું ય આ મુઠ્ઠી ઊંચેરા શહેરી ચૂક્યા નહોતા.

આશરે અડધી સદી જેવડો સમય તે ઈટલીમાં વસવાટ કરતા હતા અને છતાં, એમણે ઈટલીનું નાગરિકત્વ લીધું નહોતું. અંત લગી એમણે ભારતીય નાગરિકત્વ જાળવી રાખેલું, એવી એમની હિંદ માટેની ગૌરવભરી ચાહના. આને પરિણામે માંદગી ટાણે દવાદારૂનો જે લાભ નાગરિકને સાંપડે તે પણ એ ય તે જતો કરેલો ! આને કારણે આર્થિક મોંઘારતનું પલ્લું નીચે ઢળતું રહેલું. પરિવારને આની ચિંતા રહેતી; પણ પ્રદ્યુમ્નભાઈ પોતાના વિચારોમાંથી લગીર પણ પાછા ખસ્યા નહોતા.

•••   

વારુ, આ લખાણને આરંભે, મિત્ર મધુસૂદન કાપડિયાનું એક અવતરણ ઉછીનું લીધું છે.  મધુસૂદનભાઈની એ કલમ જાણે કે બે કાંઠે સભર સભર વહેણ શી નદીની જેમ વણથંભી વહ્યાં કરે છે. એમાંનું આ લખાણ આવર્યાં વિના ગમ નથી પડવાની; લો ત્યારે :

પ્રદ્યુમ્ન ચિત્રકાર છે તેની પ્રતીતિ તો એક જ કાવ્યમાં થઈ જશે :

અડકી ગઈ
નેણ અચિંતી રંગની છાકમછોળ!

આ એક જ કાવ્યમાં રંગરંગનો બહુરંગી ફુવારો ઊછળે છે. ભૂરાં આભ, સોનલવરણાં ખેત, રૂપેરી વ્હેણ, જાંબલી ડુંગરા, રાનસૂડાનું લીલું ઝૂમખું, ખડમોરની કાબરી ડોક, પીળચટી થોરવાડ, એમાં વળી જળે-થળે પોતાની આભા ફેલાવતી રાતીચોળ, હીરાગળ ચૂંદડી.

ઋતુઓમાં પ્રદ્યુમ્નને પ્રિય છે ઉનાળો. ‘તાપ’, ‘બપોરે’, ‘ધોમ’, ‘ભાદરવી બપોર’ વગેરે કાવ્યોમાં ઝળાંહળાં તડકાનાં તેજ અને ઝાંઝવાંનાં છલ નિરૂપાયાં છે. છતાં ઋતુકાવ્યોમાં સૌથી ઉત્તમ કૃતિ છે વર્ષાનું ગીત ‘ઘટા’ — ‘માથે ઝભુંબ ઝળુંબ લળુંબ ઝળુંબ સરતી સાવનઘટા’. પ્રણયકાવ્યોમાં ઊર્મિનો ઉદ્વેક હૃદયની તંત્રીઓને રણઝણાવે છે — ‘અરી ઝટપટ કોરા કેશ મહીં સઈ ચંદણ-કાંગસી ફેરવો / કંઈ કેટલે કાળ ફરીથી મનમાન્યાને હેરવો!’ પ્રણયકાવ્યની આત્મલક્ષિતા, બલકે અંગતતા આહ્લાદક છે:

રમતું’તું રાત્ય દંન જીભે જેનું નામ
ઈ જીવતો ને જાગતો જો આવી મળ્યો આમ
તો ઝબ્બ લીધો ઝાલી, હવે છોડે ઇ બીજાં
સઈ! અમી નહીં! અમી નહીં!

અને

‘કોણ કહે વ્રજ વિસરાયું વ્રજ વિલસે રે કણકણમાં!’

વ્રજનાં ગીતો પ્રિયકાન્તની યાદ આપે તેવાં ઉત્કૃષ્ટ કક્ષાનાં છે. મોરલીનાં ગીતો તો બેમિસાલ છે. કવિની કલ્પના આપણને વૈકુંઠ સુધી લઈ જાય છે:

તમીં પાછાં તે વાંસ થઈ વાધો હો વાંસળી! પાછાં તે વાંસ થઈ વાધો,
વાધી વાધીને ઠેઠ ઊંચે અંકાશ વસ્યા વૈકુંઠની ભાળ જઈ લાધો હો વાંસળી!

વ્રજગીતોમાં ‘જાવ જાવ જાદવજી જૂઠા!’ અમર રહેવા સર્જાયું છે.

પ્રદ્યુમ્નનાં ગીતોની પદાવલિ તળપદી ગ્રામજીવનની બોલી, તેના લહેકા, તેના સંવાદો, તેના લયમધુર રણકાની સમૃદ્ધિથી સભર છે. ક્યારેક તો જાણે લોકગીત જ જોઈ લો:

ભૂરી ડુંગર ઓળ્ય રે — ધ્રાંગડ! સૂડાં લીલાં લોલ્ય રે — ધ્રાંગડ!
 ચાંચે રાતી ચોળ્ય રે — ધ્રાંગડ! ચૂગે ઊભાં મોલ્ય રે — ધ્રાંગડ!
 ઉગમણાંની કોર્ય રે — ધ્રાંગડ! વાગતાં ઢમક ઢોલ્ય રે — ધ્રાંગડ!

•••

‘ગુજરાતી સાહિત્યનો ઇતિહાસ ગ્રંથ : 7’માં ડૉ. રમેશ ર. દવે, પોતાના અધિકરણમાં, લખે છે :

‘સૌરાષ્ટૃના ભાવનગર પાસેના અધેવાડા અને અઠવાડાના મૂળ વતની પણ ઓગણીસમી સદીના અંત ભાગે વ્યવસાય અર્થે ગુજરાત-મહારાષ્ટૃના સરહદી ગામ દહાણુમાં વસેલા પરિવારમાં જન્મ-ઉછેર પામેલા આ કવિને, નવલકથાકાર પિતા અરવિંદભાઈ અને પગવાજું વગાડતાં-વગાડતાં હાલરડાં, લોકગીતો, રંગભૂમિનાં ગીતો અને સમકાલીન સુખ્યાત કવિઓનાં ગીત ગાતાં માતાની છાયામાં સાહિત્યસંસ્કાર મળ્યા છે. સંગીતનો વ્યવસાય કરનારા નાના ભાઈ અનિરુદ્ધ તન્નાની સાથે યુવાન વયે કવિતા-સંગીતનો કરેલો સથવારો પણ એમને કાવ્યસર્જન સંદર્ભે, ખાસ કરીને લયસાધના અંગે ખપ લાગ્યો છે.’ 

ગુજરાતના છેક દક્ષિણ ભાગમાં આવેલા દહાણુમાં 07 જુલાઈ 1929ના જન્મ થયો. મધુસૂદનભાઈ કાપડિયા લખતા હતા, ‘૧૯૩૮માં તન્ના કુટુંબે મુંબઈને વતન બનાવ્યું. એ જ પ્રદ્યુમ્નનું પણ ભારતમાંનું થાનક. કારકિર્દીનો આરંભ મુંબઈનીકાપડની મીલોમાં ડીઝાઈન બનાવવાથી થયો હતો. અવનવી ડિઝાઈનોના સર્જનમાંથી ચિત્રકળા ખીલી. ચિત્રકળાના અભ્યાસ માટે શિષ્યવૃત્તિ મેળવીને ઈટાલી ગયા. ત્યાં ચિત્રકળા ઉપરાંત ફોટોગ્રાફીની કળા પણ વિકસાવી. મુંબઈમાં અને અમદાવાદમાં કાવ્યસર્જન માટે પ્રદ્યુમ્નને ઉમદા વાતાવરણ મળ્યું. અનેક ઉત્તમ સમકાલીન કવિઓ અને કળાકારો સાથે માત્ર પરિચય નહીં પણ સ્નેહસંબંધ અને આત્મીયતા સુધ્ધાં સ્થપાઈ. રાજેન્દ્ર, નિરંજન, પ્રિયકાન્ત, હરીન્દ્ર, સુરેશ દલાલ, મકરંદ દવે, દિલીપ ઝવેરી જેવા કવિઓ; સુરેશ જોશી, જયંત પારેખ, રસિક શાહ, અને ‘કુમાર’ના તંત્રી બચુભાઈ રાવત જેવા વિદ્વાનો; ભૂપેન ખખ્ખર, જ્યોતિ ભટ્ટ અને ગુલામ મોહમ્મદ શેખ જેવા ચિત્રકારો, ગુલામ મોહમ્મદ તો કવિ પણ; વળી અજિત અને નિરૂપમા શેઠ જેવા સંગીતકારો/ગાયકો; સુનીલ કોઠારી જેવા નૃત્યવિશારદ — આ સૌનો અપાર સ્નેહ પ્રદ્યુમ્ને ઝીલ્યો. આ સૌની સાથે કાવ્યપઠન અને કાવ્યતત્ત્વની ચર્ચાવિચારણા વર્ષો સુધી ચાલી. આ પ્રેરક અને પોષક વાતાવરણમાં પ્રદ્યુમ્નની કાવ્યસર્જનની સરવાણી સમૃદ્ધ થઈ.’

•••

પ્રદ્યુમ્નભાઈએ ખુદ લખ્યું છે, ‘1965ના સપ્ટેમ્બર દરમિયાન હું અને રોઝાલ્બા નેપલ્સમાં પરણ્યાં. ઝાઝા અંતર અને ખર્ચની સમજી શકાય એવી બાધાને લઇ એકેય કુટુંબી એ ટાણે હાજર રહી શક્યું નહોતું. પત્નિ સંગ ભારત પાછા ફરતાં સંજોગવશાત્, ત્રણેક વર્ષો નીકળી ગયાં. પહેલી જ વાર ઘેર આવતી પરદેશી વહુને જોવા કુટુંબ આખુયભેળુ મળ્યું. રોઝાલ્બાને ત્યારે અંગ્રેજીઆવડતું નહોતું. આમ થતી રહેતી પૂછા હું એને ઇટાલીયનમાં કહી સંભળાવતો અને એણે દીધો ઉત્તર ગુજરાતીમાં. બાપુએ રમૂજમાં સવાલ કર્યો ‘દીકરી ! તારે ગામ કોઇ ન જડ્યો તે મારા દીકરાનો હાથ ઝાલ્યો?!’ સવાલને સમજતાની સાથે જ બાપુ સંગ આંખ પરોવતી એ બોલી, ‘બાપુજી ! ભાગ જાતું’તું મારે રસ્તે થઇ, ઓળખ્યું ને ઝબ્બ લીધું ઝાલી. હવે છોડે ઇ બીજા !’ સ્થળ-કાળ, દેશ-વિદેશ, રહેણી-કરણી, ધર્મ અને ભાષાની ભિન્નતાને સાંકળતા પ્રેમોદ્ ગાર થકી નીપજ્યું છે આ વ્રજ ગીત.’

અમીં નહીં !અમીં નહીં !

          રમતું’તું રાત્ય દંન જીભે જિનું નામ

ઇ જીવતો ને જાગતો જો આવી મળ્યો આમ

          તો ઝબ્બ લીધો ઝાલી, હવે છોડે ઇ બીજાં

                    સઇ ! અમીં નહીં ! અમીં નહીં !

જેટલું સુગાળવી નજર નિહાળી રિયાં

           આવતાં ને જાતાં સહુ લોક

એટલું હસીને અમીં જૂઠી મરજાદનાં

           ઓઢણ ઉતાર્યાં છડેચોક !

એ જી ઊભી બજાર બીચ વીંટ્યો કાળો કામળો

             કે ઓર કો’ મલીર હવે ઓઢે ઇ બીજાં

                       સઇ ! અમીં નહીં ! અમીં નહીં !

ઘેર ઘેર થાય ભલે વાત્યું વગોવણીની

              જીવને ના છોભ જરી થાતો,

જગના વે’વારથી વેગળો તે વ્હાલપનો

           જોઇ બૂઝી બાંધ્યો છે નાતો !

એ જી ભવભવના ભાગ લીધાં આંકી લેલાડ

           કે ચાંદલો ગમે તે હવે ચોડે ઇ બીજાં

                  સઇ ! અમીં નહીં ! અમીં નહીં !

૧૯૮૭

[‘છોળ’ પાનું 105]

હેરૉ; સપ્ટેમ્બર /ઑક્ટોબર 2022

E.mail : vipoolkalyani.opinion@btinternet.com

પ્રગટ : ‘ચિત્રકળા અને સાહિત્યના સંગમ પ્રદ્યુમ્ન તન્ના : સંપાદક – અભિજિત વ્યાસ : પહેલી આવૃત્તિ – 14/02/2024 : પૃ. 89 – 94 

પંચતંત્રની એક વાર્તા સાંભરે છે. પોપટભાઈ અને કાગડાભાઈ કમાવાધમાવા જાય છે, તેની દાસ્તાઁ તેમાં વણાઈ છે. પોપટભાઈ એની સમજણ અનુસાર કમાયધમાય છે; કાગડાભાઈ તેની મતિ અનુસાર. આવું તો સત્યનારાયણની કથામાં આવતા સાધુ વાણિયાની વાતને પણ આપણે સંભારી શકીએ. ‘જાવે જે કો નર ગયો, ના’વે મંદિર માંય, જો આવે પાછો ફરી, તો પરિયા પરિયા ખાય.’

આળસુ કાગડો અને ઉદ્યમી પોપટની વાર્તા વાટે વાર્તાકાર વાચકને મજબૂત ઓઠા સાથે નીતિમત્તાના પાઠ ભણાવે છે અને વાચકના ઘડતર ચણતરનું કામ સુપેરે પાર પાડે છે. જ્યારે સાધુ વાણિયાની આ કથા દ્વારા કથાકાર આપણને સાચું બોલવાના લાભ શીખવી જાય છે અને ખોટું બોલ્યા કરવાથી જે તે નુકસાન થાય છે તે ભણી ઈશારાઓ માંડે છે.

આવી ‘પરિયા પરિયા ખાય’ની બીજી વાત માંડીએ તે પહેલાં, જાણીતા વિચારક લેખક-પત્રકાર રમેશ ઓઝાના તાજેતરના એક લેખનું આ લખાણ પણ જોઈ લઈએ :

રમેશભાઈ સવાલે છે, ‘વતનને છોડવું કે એક સ્થળેથી બીજા સ્થળે સ્થળાંતર કરવું એ ગુનો છે? બેવફાઈ છે?’ અને પછી ખુદ જવાબ આલે છે : ‘જરા ય નહીં. આ જગતમાં કોઈ એવો માણસ નહીં મળે જે માનવજીવ જે જગ્યાએ અસ્તિત્વમાં આવ્યો ત્યારથી એનાં એ સ્થળે રહેતો હોય. આપણે બધા જ આપણે જ્યાં રહીએ છીએ ત્યાં આગંતુક છીએ. આદિવાસીઓ એક જ સ્થળે રહેનારા કેટલા આદિમ છે એ કહેવું મુશ્કેલ છે. તેમણે પણ સો બસો કિલોમિટરનું સ્થળાંતર કર્યું હશે. કાર્લ માર્ક્સે કહ્યું છે કે જગતનો ઇતિહાસ વર્ગસંઘર્ષનો ઇતિહાસ છે. જુદા જુદા વર્ગોનાં હિતસંબંધો અથડાય છે અને અથડાયા જ કરે છે. આનાથી વધાર મોટું સત્ય એ છે કે જગતનો ઇતિહાસ માનવીય સ્થળાંતરનો ઇતિહાસ છે. માણસ ચાર પાંચ પેઢીથી વઘારે એક જ સ્થળે રહેતો નથી અને હવે તો તેમાં ઝડપ વધી છે.’

અને આગળ વધતાં, રમેશભાઈ પૂછી પાડે છે : ‘પણ માણસ પોતાનાં પ્યારા અને પરિચિત વતનને છોડે છે શા માટે? શા માટે પરાયા અને અપરિચિત લોકોની વચ્ચે રહેવા જાય છે? શા માટે જોખમ વહોરે છે?’

‘એકથી બીજી જગ્યાએ સ્થળાંરિત થવા માટે અનેક કારણો છે અને તેમાંના મોટા ભાગનાં કારણો માણસના જ પેદા કરેલાં હોય છે. કુદરત રૂઠે અને સ્થાળાંતર કરવું પડે એવી પણ ઘટનાઓ બને છે પણ આજકાલ એમાં પણ મોટાભાગે તો માનવી જ જવાબદાર હોય છે. માનવી કુદરત સાથે ચેડાં કરે છે અને કુદરત રૂઠે છે.’

•••

પૂર્વ ઇંગ્લૅન્ડના એસેક્સ પરગણામાં આવ્યા બેઝિલડન બરૉના એક નાના અમથા ગામ ‘રામ્સડેન બેલહાઉસ’ નામના એક ગામની આ વાત છે. પાટનગર લંડનથી આશરે 43 કિલોમિટર દૂરને અંતરે આવેલા, હાલ આશરે નવસો જણની વસ્તીવાળા, આ ગામ અંગે ‘ડૂમ્સડે બૂક’માં તો સને 1086થી નોંધ જોવા મળી છે.

ક્રાઉચ નામનો રળિયામણો એક વોંકળો ય ગામ વચ્ચેથી વહ્યા કરે છે. વળી, ગામ વચ્ચાળે, પાઘડી પને ચર્ચ રોડ છે અને તેની પર એક પા ‘વિલેજ હૉલ’ છે અને સામેની તરફે પબ્લિક હાઉસ છે. વિલેજ હૉલની બીજી બાજુ, Hemmings Too નામે એક મોટી દુકાન છે. જીવન જરૂરિયાતની, ખાધાખોરાકીની સામગ્રીનો ધંધોધાપો કરતી આ દુકાનમાં સબ-પૉસ્ટ ઑફિસ પણ છે. આશરે ત્રણેક દાયકાથી તો કિશોરી અને જય રાવલ સુપેરે આ દુકાન ચલાવે છે. આ દંપતીની દાસ્તાઁની વાત અહીં માંડવી છે.

જય રાવલનાં દાદાદાદી કેન્યાના નકુરુ શહેરે એક વેળા દુકાન ચલાવતાં. જ્યારે કિશોરીનાં દાદાદાદી તો મૂળગત ટૅન્ઝાનિયામાં સ્થાયી થયેલાં. મોશી, અરુશા, મ્બુલુ, મ્ટોવામ્બુ જેવાં નાનાંમોટાં ગામોમાં એમને ધંધાધાપાનો અનુભવ. એ અનુભવ તેનાં માવતરની રગોમાં પણ ઊતરેલો ભળાતો. કિશોરીના દાદા, કેશવજીભાઈના મોટાભાઈ, મગનલાલભાઈ અને નાનાભાઈ, ભગવાનજીભાઈને પણ આવા ધંધાનો નખશીખ અનુભવ. આમ કિશોરી અને જયની નસોમાં લોહી જોડે ધંધાધાપાનો વારસો વહેતો ભળાય.

ગઈ સદીના નવમા દાયકામાં, કિશોરી અને જય પૂર્વ ઇંગ્લેન્ડના પરગણા એસેક્સની મુલાકાતે ગયેલાં. બેઝિડલ નામે ગામની પડખે, ક્રેય્ઝ હિલ નામે નાનકું અને તરત ગમી જાય તેવું નાનું ગામ. રળિયામણો વિસ્તાર. તેમાં જયના મોટાભાઈ દિલીપ કને ‘હેમિંગ્સ’ નામે મોટી દુકાનનો માલિકી હક. પોસ્ટ ઑફિસની સગવડ સમેતનો મોટો ભંડાર જ જાણે જોઈ લો. દુકાન, વેપારવણજ, ચોપાસનો વિસ્તાર દંપતીને મનમાં ખૂબ જ વસી ગયો. ત્રણ દાયકા પહેલાની જ આ વાત. અને એમણે આવા કોઈક વિસ્તારમાં, પલોંઠ લગાવીને મચી રહેવાનો મનસૂબો કર્યો. અને 1993ના અરસામાં, બાજુના રામ્સડેન બેલહાઉસ ગામે એક દુકાન ભાડાપેટે ખરીદી સારુ બજારમાં આવતાં, ખરીદવાનું ગોઠવી કાઢ્યું.

ત્રણ દાયકાને ઓવારે, કિશોરી – જય હવે તો બન્ને એ દુકાનના, ઈમારતના માલિક પણ છે.

રામ્સડેન બેલહાઉસ. નાનું ગામ. રળિયામણું. મોટા મોટા બગીચાવાળા છૂટા પટમાં મકાનોની બાંધણી. આ મકાનોના વસવાટીઓને પરોઢિયે તાજાં છાપાં પહોંચતાં કરવાનું કામ કિશોરીએ હાથમાં લીધું. મીઠી જીભાન અને ઘરાકને સાંચવી લેવાની સમજણ કેળવી. બન્ને યુવાન અંગ્રેજીનાં જાણકાર. કુનેહે ઘરોબો વધારતાં ગયાં. દુકાન ચલાવવા કર્મચારીઓની ગોઠવણ પણ કરી અને દરેક જોડે માનવતાભર્યો એખલાસવાળો વર્તાવ. દરેક ઘરાક સાથે અંગત ઘરોબો જોડાતો ગયો અને મીઠાશ વધતી ગઈ. નિર્વ્યાજ સ્મિત સાથે ઘરાકને આવકારે, નામથી બોલાવે અને ખબરઅંતર પણ પૂછે. આમ જાણે કે ઓરસિયે ચંદન ઘસાતું રહ્યું અને ચોમેર સુગંધી પ્રસરતી ચાલી.

ચોમેર મોંધાદાટ મકાનો હોય અને એકમેકથી ચડિયાતાં વાહનોની દોટમ્‌દોટ હોય તેવા આ ગામની બીજી ખાસિયત સીધી નજરે ન પડે છતાં, રામ્સડેન બેલહાઉસમાં નકરી બિરાદરી જ નીતરતી જોવાની સાંપડે. અને તેનો પૂરો જશ જૈફ વયના લોકોને વરે છે. જેમ જેમ ગામ વિકસતું જાય છે તેમ તેમ આવા મનમેળ અને ભાઈચારાને પણ મજબૂતાઈનાં મૂળ જોર પકડતાં જાય છે.

‘એસેક્સલાઈવ’ સમાચારસંસ્થા જોડે વાત કરતાં, કિશોરી રાવલે, ફેબ્રુઆરી 2022માં, આ જ વાત જોશપૂર્વક મૂકી આપેલી. જૈફ વયની આ ખેલદિલી, આ સમજણને કારણે આ ભાઈચારો એવો જામ્યો છે કે તે હવે નવાં આગંતુકોમાં ય તે ફરી વળ્યો છે. કિશોરી કહેતાં હતાં, આ બધું મને પોરસાવે છે કેમ કે આ સમાજ કેવો સરસ તેમ જ સમરસ છે તેની સુગંધ ચોમેર પ્રસરતી જ આપણે અનુભવીએ છીએ ને.

અમને દરેકને સાથમાં રાખવા જાણે કે વડીલ જૂથે હામ ભીડી હોય, અને દરેકને જોડતાં જોડતાં સામાજિક પ્રસંગો ઊભા કરાતા હોય, તેવો જાત અનુભવ રહ્યા કર્યો છે. તેથીસ્તો, પરિણામે, અમે જુવાનિયા પણ તેમાં પૂરેવચ્ચ ને સક્રિયપણે સામેલ રહીએ છીએ. 

•  

કમભાગ્યે, છેલ્લાં પાંચેક વર્ષ દરમિયાન, જયની તબિયત લથડતી ચાલી. એક પા કોવીડનો કેર; બીજી પા, જય ઇસ્પિતાલમાં. મોટે ભાગે તો એ બેભાનાવસ્થામાં જ સરકી પડ્યા. ઘરની, વરની, દુકાનની સઘળી જવાબદારીઓ કિશોરીને માથે આવી પડી. આ હિંમતવાન મહિલાએ દરેક વેળા મગરૂરીથી મારગ કાઢવાનો રાખ્યો. અને આવી વિપરીત પરિસ્થિતિ વચ્ચાળે જયે, 63 વર્ષની ઉમ્મરે, માયા સંકેલી લીધી. એ દિવસ હતો 11 નવેમ્બર 2022.

અને પારાવાર વેદના છતાં, કિશોરી એકલાં નહોતાં, સારું ગામ એની અડખેપડખે હતું. ગ્રામજનોએ કિશોરીને સાંચવી લીધાં. અને બીજી પાસ, જાણે કે સમગ્ર ગામ, તેમ જ ચોપાસનો અડોશપડોશ જયની અંતિમક્રિયા વેળા હાજરાહજૂર. અંતિમક્રિયા પછી, ગામના વિલેજ હૉલમાં, જાણે કે ગ્રામજન ખડે પગે હાજર ને હાજર. સૌએ જયને વિદાય આપી અને સમાજની રીતિનીતિ અનુસાર, ગ્રામજનોએ જયનાં માનમાં અંગત સ્નેહીજનોની જોડાજોડ, રોટલા/રોટલી, ખીચડી અને શાક આરોગી કિશોરી અને પરિવારને શાતા આપતાં હતાં.

આટલં ઓછું હોય તેમ, વળી, ગ્રામજનોએ સાર્વજનિકરૂપે જયની સ્મૃતિમાં, ‘હેમિંમ્ગ સ્ટોર ટૂ’ની તદ્દન બાજુમાં, કાયમી ધોરણે, એક બાંકડો નિયત કર્યો તેમ જ એ બાંકડા પર તકતી જડી આપી : “Enjoy the sunshine here in memory of Jay. Sit for a while and watch the world go by.”

•

સાડાછસ્સો વરસ પહેલાં ગુજરાતના સંજાણ બંદરે બનેલી ઐતિહાસિક ઘટના સાંભરી આવી. ઈરાનથી આવેલી આ જમાતને તત્કાલીન હિન્દુ રાજા જદી રાણાએ દૂધનો પ્યાલો પાઠવ્યો. તેમાં આગંતુકોએ સાકર ઊમેરી રાજાને પરત કર્યો. કહે છે, રાજા ભારે પ્રસન્ન હતા અને એમણે પારસીઓને રહેવાની પરવાનગી આપી. નજીકના ગામ ઉદવાડામાં આ જમાતે પોતાનું મથક ઊભું કરી કાઢ્યું. આજે ય સમાજના દરેક સ્તરે આ પારસીઓ દૂધમાં સાકર ભળે તેમ ભળીને જ રહ્યાં છે ને. બસ, કદાચ, એમ જ, કિશોરી – જય, અને એમનાં જેવાં બીજાં અનેકો આ ભૂમિમાં ઓતપ્રોત થઈને રહ્યાં છે અને પોતાનું વતન જાણી જીવન વ્યતીત કરતાં આવ્યાં છે. 

પાનબીડું : 

હું માણસ છું કે?

આમ જગતમાં જીવું છું ને આમ જીવમાં ફફડું છું હું માણસ છું કે?
આમ સ્પંદનો ફાટફાટ ને આમ સાવ હું ખખડું છું હું માણસ છું કે ?

દરિયા જેવો કાયમ થાવા મર્ત્યલોકમાં નીકળ્યો, નીકળ્યો એક જનમથી બીજે
વાદળઘેલા કોઈ જનમની હજી કનડતી ઇચ્છાઓથી જીવતર લથબથ ભીંજે,
વર્તમાનમાં માણસનો હું વેશ ધરીને ભૂતકાળમાં રઝળું છું હું માણસ છું કે?

આમ ઊર્મિઓ ફાટફાટ ને આમ સાવ હું ખખડું છું હું માણસ છું કે ?

છાતી અંદર શ્વાસ થઈને કરે ઠકાઠક રોજ રોજનો લાંબો તીણો ખીલ્લો
હું પણ સહુની માફક ચણતો મારી ફરતે એકલતાનો રોજ નવો એક કિલ્લો
ફિલસૂફોનાં ટોળાં વચ્ચે એકલવાયો અવાજ લઈને રખડું છું હું માણસ છું કે?

ભાવભીનો હું ફાટફાટ ને આમ સાવ હું ખખડું છું હું માણસ છું કે ?
આમ જગતમાં જીવું છું ને આમ જીવમાં ફફડું છું હું માણસ છું કે ?

                                                                  – ચંદ્રકાન્ત શાહ

[1,287 શબ્દો]

હેરૉ, 11/2 માર્ચ 2024

e.mail : vipoolkalyani.opinion@btinternet.com

‘મુકામ લંડન’ −

હવે આ સાપ્તાહિક કર્મને ય પાંચ દાયકા થવામાં. રૉબિન ડેના વારાથી, નિયમિતપણે દર રવિવારે, સવારે નવને ટકોરે, સાંપ્રત પ્રવાહોને આવરી લેતો રાજકીય વિશ્લેષક કાર્યક્રમ બી.બી.સી. ટેલિવિઝન પરે દાયકાથી માણતો રહેતો હોઉં છું. રૉબિન ડે નિવૃત્ત થયા પછી, સંચાલનપદે ડેવિડ ફ્રૉસ્ટ આવ્યા. એમના પછી, નીક રૉબિન્સન આવ્યા, અને એમના પછી આવ્યા એન્ડ્રુ માર. હવે સંચાલકપદે છે, લૉરા કુન્સબર્ગ. સામાન્યપણે બી.બી.સી.ના રાજકીય બાબતો માટેનાં તંત્રી આ કાર્યક્રમના સંચાલકપદે રહેતાં આવ્યાં છે.

લયલા મોરૅન, ‘હાઉસ ઑવ્‌ કૉમન્સ’માં, યુનાઈટેડ કિંગ્ડમના લિબરલ ડેમોક્રેટિક પક્ષનાં સાંસદ છે. ગયા રવિવારે, બી.બી.સી.ના ‘સન્નડે વીથ લૉરા કુન્સબર્ગ’ નામક આ કાર્યક્રમમાં, ઉદ્દઘોષક વિક્ટોરિયા ડાર્બીશરને કહેતાં હતાં : હવે લોકો એમ કહેતાં નથી, અમે ક્યાં સલામત હોઈશું ? એ લોકો હવે સવાલ કરે છે, આપણે જ્યાં મરવાનું છે, તે જગ્યા આપણને મળશે જ કે ?” (“No longer are people saying, where do we go to be safe? The question they are now asking is, where do we want to be when we die?”)

આ સાંસદની માતા ફિલિસ્તાની ઈસાઈ છે અને પિતા બ્રિટિશ. લયલા મોરૅનનાં માવતર ગાઝા નગરના એકાદ ફિલિસ્તાની દેવળમાં અત્યારે શરણાર્થી છે.

આ આઘાતજનક ખુલાસો સાંભળી, ઊંડી હમદર્દી વ્યકત કરતાં કરતાં વિક્ટોરિયા ડાર્બીશર શ્રોતાઓને બસ્સામ આરામીન અને રામી એલહનાનની વાતમાં લઈ ગયાં.

રામી એલહનાન  – વિક્ટોરિયા ડાર્બીશર – બસ્સામ આરામીન 

પૂર્વ જેરુસલામના કોઈક ઉપનગરમાં આ બન્નેનો વસવાટ. બસ્સામ ફિલિસ્તાની આરબ અને રામી ફિલિસ્તાની યહૂદી. બન્નેની અકેકી દીકરી આરબ-યહૂદી હિંસક ઘમસાણમાં જ હણાયેલી. અબીર આરામીનનું દશની વયે 1997માં ખૂન થયું. સ્મેદર એલહનાનનું પણ એ જ સાલે ચૌદની વયે ખૂન થયેલું.

ફિલિસ્તાની લડતમાં કિશોરાવસ્થાથી બસ્સામ સામેલ હતા. એ દિવસોમાં પ્રાચીન નગર હેબ્રૉનમાં એ રહેતા હતા. એમનું વય હશે માંડ સત્તરનું ને ઇઝરાયલી સેના ઉપર પથ્થરમારો કરવાના કોઈક આરોપસર તે ઝડપાયેલા અને તે પછી ઈઝરાયેલી કેદમાં સાત વરસ ગાળવાના તેને આવે છે. બસ્સામ કહેતા હતા, એ દિવસો દરમિયાન, ફિલિસ્તાની પરચમ હાથમાં ફરકાવતા રહી તે ઇઝરાયલી કબજા સામે હુંકાર કરતા રહેતા. બાકી બીજા કેદીઓ અમને વીરલા લેખતા. પરંતુ જેલરો અમને એકાબીજાને ધીક્કારવાનું તેમ જ પ્રતિકાર જ કરવાનું કહેતા હતા. એવામાં એક દહાડે સૈનિકોનું ધાડું આવી પૂગ્યું. અમને દરેકને નિ:વસ્ત્ર થઈ જવાનું કહેવામાં આવ્યું અને પછી અકેકને પકડીને કોરડે કોરડે વીંઝવા લાગ્યા.

મેં જોયું, બસ્સમ કહેતા હતા, સૈનિકોના મોં પર સ્મિત હતું અને કોઈ પણ જાતના ધીક્કાર વિના અમને ફટકારતા હતા. એમને માટે તો એ કદાચ તાલીમ હતી; અને અમે એ તાલીમ સારુ જીવતાં જાગતાં ઓજાર ! અને લાગલા મને વરસો પહેલાં હોલોકોસ્ટ બાબતની જે ફિલ્મ જોયેલી તેનું સ્મરણ થઈ આવ્યું. એ ફિલ્મ જોતાં જોતાં હું ડૂસકે ચડેલો. યહૂદીઓને ગેસ ચેમ્બરમાં ધકેલવામાં આવી રહ્યાં હતાં તે મારાથી દેખી શકાતું જ નહોતું. અને હું તાદાત્મ્ય અનુભવતો રહ્યો.

આમાંથી જ તો સંવાદ પેદા થયો. એકદા હું કેદખાનાના એક રખેવાળ જોડે વાતે વળગ્યો. મારે તો યહૂદીઓને સમજવા હતા, પામવા હતા. એ રખેવાળ મને પૂછી બેઠો, ‘તારા જેવો માણસ આમ આતંકવાદી કેમ બની શકે ?’ મેં લાગલા કહ્યું, ‘ના, હું નથી; આતંકવાદી તો તું છો. હું તો આઝાદી માટે લડતો સૈનિક છું.’ અમે ફિલિસ્તાનીઓ અહીં વસવાટી જ માત્ર છે તેમ એ માનતો હતો. મેં તેને પડકાર્યો અને અમે વસવાટી જ છીએ તે પુરવાર કરવા કહ્યું. અને આમ અમારો સંવાદ વિકસતો રહ્યો. એ રખેવાળને ય પરિણામે સમજાયું કે ખરા વસવાટી તો એ લોકો છે ! અને પછી અમે એકબીજાને સમજતા ગયા. સંવાદ જોડાજોડ અમે ભાઈબંધી બાંધી. ફિલિસ્તાની આંદોલનનો તે ટેકેદાર પણ બની બેઠો. આ સંવાદ, આ સજદારીમાંથી અમને દેખાતું ગયું કે અહિંસક માર્ગે અને શાંતિના પથ પર રહીને જ આ જટિલ કોયડો ઉકલવો જોઈએ. બીજો કોઈ જ ચારો નથી. જોયું ને, એક વારનો સંવાદ અને સામા પક્ષે હૃદયની ખરાઈ તેમ જ પાક્કી લગની મજબૂત બનતી રહી.

અને પછી ‘ઓસલો સમજૂતિ’ થઈ અને દ્વિ-રાષ્ટૃની વાત કેન્દ્રસ્થ બની. સન 2005 પછી તો અમે આવી માન્યતા ધરાવતા લોકો ખાનગીમાં ભૂતપૂર્વ યહૂદી સૈનિકો જોડે સંવાદ પણ કરતા ગયા. અમે ઉભય પક્ષની જવાબદારીઓ જેમ જેમ સમજતા ગયા, તેમ તેમ અમારો સલુકાઈવાળો વહેવાર પણ કરતા રહ્યા. અને પછી 2007ની ઘટના ઘટી. વેળાએ મારી દીકરી અબીરને બંદૂકની ગોળીએ વીંધી નંખાઈ. એ બીચારી દુકાને કેન્ડી લેવા નીકળેલી અને તેમાં તે હણાઈ. હું હતપ્રભ થઈ ગયો; સાડાચાર વરસ સુધી એક પછી એક અદાલતે લડતો રહ્યો. અબીર હમાસમાં સામેલ નહોતી; વળી તે અલ ફતહમાં ય નહોતી. ફિલિસ્તાની આરબ અને ફિલિસ્તાની યહૂદીઓ વચ્ચે જો ભાઈચારો કેળવવો હોય તો સુલેહ આધારિત સમજૂતિ બનવી જ રહી. ઈઝરાયલ આવા ગુનાઓનો સ્વીકાર કરે તેમાંથી ક્ષમાપનાનો ભાવ જાગશે ને. છેવટ, વેરથી વેર સમતું નથી.

વેર વસૂલવાને પંથે હું જઈ શક્યો હોત; એ સરળ માર્ગ હતો. પણ સંવાદિતામાંથી પાછા ફરવાને કોઈ જ કારણ નહોતું. એક સૈનિકે મારી દીકરીને હણી નાંખી, ત્યારે આશરે સોએક પૂર્વ ઇઝરાયલી સૈનિકોએ જ અબીર જે જગ્યાએ હણાઈ તે નિશાળના પટાંગણમાં અબીરની સ્મૃતિમાં એક બાગની રચના કરી.

સન 2005માં બસ્સામે ‘Combatants of Peace’ (શાંતિના સિપાહી) નામક રચનામાં એક સ્થાપક સભ્ય નાતે જોડાવાનું રાખ્યું. ભૂતપૂર્વ ફિલિસ્તાની યહૂદી સૈનિકો તેમ જ ભૂતપૂર્વ ફિલિસ્તાની આરબ સ્વાતંત્ર્ય સૈનિકો આ સંસ્થામાં અહિંસાનો માર્ગ તેમ જ સંવાદ એક માત્ર નીતિ રહેવા પામી છે.

બીજી પાસ, રામી એલહનાન ઇઝરાયલી ગ્રાફિક ડિઝાઇનર છે અને જોડાજોડ શાન્તિ માટે કામ કરનાર એક કર્મઠ કર્મશીલ પણ. એમના પિતા હોલોકોસ્ટમાંથી બચનાર યહૂદી હતા અને 1946 વેળા ઇઝરાયલ આવી વસવાટી બન્યા હતા. જુવાનીમાં રામી ઇઝરાયલી સેનામાં દાખલ થયા હતા અને 1973ના યોમ કિપુર યુદ્ધમાં સૈનિક પણ રહ્યા હતા.

જેરુસલામની એક શેરીમાં ચોપડીઓની એક દુકાનમાં તેમની દીકરી સ્મેદર પુસ્તક ખરીદીએ ગયેલી તે સમયે, સન 1997 દરમિયાન, ત્યાં કોઈક આત્મવિલોપન કરતા બોંબ ધડાકામાં મારી ગઈ. ઉભય પક્ષે ઇઝરાયલી – ફિલિસ્તાની સંઘર્ષમાં માર્યાં ગયેલાં બાળકોનાં સમવિચારી માતાપિતા જોડે ‘Parents’ Circle – Families Forum’ રચના કરાઈ. રામી તેમાં સક્રિય રહ્યા. વળી, ‘Combatants of Peace’માં ય જોડાયા અને સક્રિયપણે ભાગ લેતા રહ્યા. અહીં આ જૂથોમાં રામી અને બસ્સામ નજીક આવ્યા અને ભાઈબંધ બની ગયા. આ બન્નેની ભાઈબંધી તેમ જ સક્રિયતાને કારણે 2012માં ‘વિધિન ધ આઇ ઑવ્ ધ સ્ટોર્મ’ નામક એક દસ્તાવેજી ફિલ્મ તૈયાર કરાઈ છે. શેલી હેરમોને તેનું નિયમન (ડિરેકશન) કર્યું છે.  વળી, અલહનાન અને આરામીનની ભાઈબંધીને પરિણામે એક આયરીશ લેખક, કોલમ મેકકાને 2020માં, ‘અપિરોગાન’ (Apeirogon) નામે એક મજેદાર નવલકથા ય આપી છે. આ નવલકથાને પુરસ્કાર પણ પ્રાપ્ત થયો છે.

વારુ, વિક્ટોરિયા ડાર્બીશર સાથેની વાતચીતમાં, ગયા રવિવારે, આ બન્ને ભાઈબંધો કહેતા હતા, અમે ફિલિસ્તાનીઓ બન્ને ભાઈઓ છીએ અને અમારા આંદોલનમાં સાતસો ઉપરાંત માતાપિતાનું સક્રિય યોગદાન રહ્યું છે. જગતના વિવિધ ભાગોમાં અમને બોલાવવામાં આવે છે ત્યાં પરિસંવાદોમાં, સભાઓમાં જોડિયા ભાગીદાર પણ બનીએ છીએ. ફિલિસ્તાનીઓમાં સુમેળનું વાતાવરણ ગોઠવી શકાય અને આ બે કોમોનો આ મુલક બને તેવી અમારી ખ્વાયેશ છે.

રામી કહેતા હતા, એક બાજુ આરબોના મૃતદેહો અને બીજી પાસ યહૂદીઓના મૃતદેહોના ઢેર જોઈએ છીએ અને અરેરાટી થાય છે કે શું આ મુલક માત્ર મોટું કબ્રસ્તાન તો નહીં થઈ બેસે ને ? અમને શાન્તિ અને અહિંસાને મારગે એખલાસ ભર્યા બે કોમોના મુલકો થાય તેવી શ્રદ્ધા છે. આ સિવાય અમને બીજો કોઈ રસ્તો સૂજતો જ નથી. કોઈ જ ચારો નથી.

આ સંદેશ લઈને અમે સાથે ઘૂમીએ છીએ. બાળકોને, કિશોરોને, યુવકોને ય વાત કરીએ છીએ. અમારી વાત બહૂધા કાને પડે છે. એકાદને પણ તેની અસર પહોંચે તો અમને સંતોષ વળે છે.

બસ્સામ તો માનતા હતા કે એમના જીવનકાળમાં આ શક્ય થાય તેમ છે, કેમ કે તેમનાં સંતાનો અને સંતાનોનાં સંતાનો પહેલાં એ અને એમની ખુદ પેઢી જ આવા આશાવાદના જોરમાં સલુકાઈએ જીવન ગુજારે તેવા એ સૌને ઓરતા છે.

પાનબીડું :

કચ્છના આદિપુરના વસવાટી સિંધી સાહિત્યકાર હૂંદરાજ દુખયાલ [16 જાન્યુઆરી 1910 – 21 નવેમ્બર 2003] આચાર્ય વિનોબાજીની પદયાત્રામાં લાંબા અરસા સુધી સામલે હતા.. પદયાત્રા સારુ એ  કૂચગીતો લખતાં અને પછી પદયાત્રીઓને ય ગવડાવતાં. એમની આ રચના ખૂબ પ્રસિદ્ધિ પામી છે. અને અહીં લેખને અનુરૂપ પણ છે.

शांति के सिपाही चले ….

शांति के सिपाही चले, क्रांति के सिपाही चले

लेके खैरख्वाही चले, रोकने तबाही चले

बैर भाव तोड़ने, दिल को दिल से जोड़ने

कौम को संवारने जान अपनी वारने। रोकने तबाही….

विश्व के ये पासवां, लेके सेवा का निसां

भिरुता से सावधान, चल पड़े हैं बेगुमां। रोकने तबाही…

सत्य की संभाल ढाल, अहिंसा की ले मशाल

धरती मां के नौनिहाल, निकल पड़े सुचाल। रोकने तबाही…

जय जगत पुकार के, बढ़ रहे बिना रुके

लेके दिल के वलवले, अपने ध्येय को चले। रोकने तबाही…

                                                                                  − हूंदराज दुखायाल जी

[1,260 શબ્દો]

હેરૉ, યુનાઇટેડ કિંગ્ડમ, 01 નવેમ્બર 2023

E.mail : vipoolkalyani.opinion@btinternet.com

બે વીડિયો લિંક :

https://www.bbc.co.uk/news/av/uk-politics-67254147

 https://www.youtube.com/watch?v=ppGSDVKO2iM

[પ્રગટ : “અખંડ આનંદ”; મે 2024; પૃ. 67-70]