જૂની મૂડી : ૨  

ખાસ નોંધ :- 

૧. જહાંગીરજીનો ફોટો આ પુસ્તકમાં નથી. બીજેથી મેળવીને અહીં મૂક્યો છે. બાકીનાં ચિત્રો લેખકે પોતે દોરેલાં છે અને આ પુસ્તકમાંથી જ લીધેલાં છે.

૨. ‘બુદ્ધિપ્રકાશ’માં લેખ સાથે આ ચિત્રો છપાયાં નથી. અહીં લેખ મૂકતી વખતે ઉમેર્યાં છે.

પારસી ગુજરાતી સાહિત્યના માર્ક ટ્વેન તરીકે ઓળખાતા જહાંગીર બેહરામજી મર્ઝબાન (૧૮૪૮-૧૯૨૮)ની કલમે લખાયેલા પ્રવાસ વર્ણનના પુસ્તક ‘મુંબઈથી કાશ્મીર’ને એક હાસ્યપ્રધાન પ્રવાસ વર્ણન તરીકે ઓળખાવી શકાય. આ હાસ્યપ્રધાનતાને કારણે આ પુસ્તક ૧૯મી સદીનાં જ નહિ, આજ સુધીનાં બધાં પ્રવાસ વર્ણનનાં પુસ્તકોમાં અલાયદી ભાત પાડે છે.

ઓગણીસમી સદીમાં મુંબઈ ઇલાકામાં અંગ્રેજી પદ્ધતિનું શિક્ષણ શરૂ થયું. તેને પરિણામે શાળા-કોલેજના વિદ્યાર્થીઓ અંગ્રેજી સાહિત્યના પરિચયમાં આવ્યા. તેમાંના કેટલાકે અંગ્રેજી સાહિત્યની કૃતિઓને મોડેલ તરીકે નજર સામે રાખીને ગુજરાતીમાં લખવાનું શરૂ કર્યું. ગદ્યમાં આવી પહેલ કરનાર મોટે ભાગે પારસીઓ હતા. અર્વાચીન ગુજરાતી સાહિત્યના ઘણાખરા ગદ્ય પ્રકારો અંગ્રેજી સાહિત્યમાંથી પ્રેરણા લઈને ૧૯મી સદીમાં લખાતા થયા. આવો એક પ્રકાર તે પ્રવાસ વર્ણન. આજે જે પ્રવાસમૂલક પુસ્તકો લખાય છે તેના કરતાં ૧૯મી સદીનાં પુસ્તકો થોડાં જૂદાં પડે છે. વીસમી સદીમાં પ્રવાસકથા અને પ્રવાસ નિબંધના પ્રકાર લલિત સાહિત્યના એક પ્રકાર તરીકે વિકસ્યા. પ્રવાસ વર્ણનના જહાજનો આ રીતે મોરો ફેરવવાનું કામ કર્યું કાકાસાહેબ કાલેલકરે.

ઓગણીસમી સદીનાં પ્રવાસ વર્ણનનાં પુસ્તકો વાંચતી વખતે આપણે કેટલીક વાત યાદ રાખવી જોઈએ. ઉજળિયાત હિંદુઓમાં સાગર-ઉલ્લંઘનનો જેવો નિષેધ હતો તેવો પારસીઓમાં નહોતો. એટલે પરદેશની મુસાફરી કરવામાં તેમણે પહેલ કરી, અને તે અંગે લખવામાં પણ તેઓ પહેલા હતા. બીજું, એ વખતે આપણા દેશમાંથી ઘણા ઓછાને પરદેશ જવાની તક મળતી. એટલે ૧૯મી સદીના ઘણાખરા લેખકોનો હેતુ પોતે વિદેશમાં જે જોયું, જાણ્યું, તે અહીંના લોકોને જણાવવાનો હતો. એટલે ઘણી વાર તેઓ અંગ્રેજી પુસ્તકોનો માહિતી માટે આધાર લેતા કે સીધે સીધા તેમાંથી ઉતારા પણ આપતા. લલિત ગદ્યનું લેખન એ તેમનો ઉદ્દેશ જ નહોતો. એટલે આજના ધોરણે તેમનાં પુસ્તકોને મૂલવવાં યોગ્ય ન ગણાય.

કાવસજી સોરાબજી પટેલનું ‘ચીનનો અહેવાલ’ એ આપણી ભાષાનું પ્રવાસ વર્ણનનું પહેલું પુસ્તક. લગભગ ૯૦૦ પાનાંનું આ પુસ્તક બે ભાગમાં પ્રગટ થયેલું. પહેલો ભાગ ૧૮૪૪માં અને બીજો ભાગ ૧૮૪૮માં. ધ્યાનપાત્ર વાત એ કે નર્મદ અને દલપતરામનાં ગદ્યનાં પુસ્તકો પ્રગટ થયાં તે પહેલાં આ પુસ્તક પ્રગટ થયેલું. આ ઉપરાંત ૧૯મી સદીમાં પ્રગટ થયેલાં પુસ્તકોમાંનાં કેટલાંક મહત્ત્વનાં પુસ્તકો : ગરેટ બરીટન ખાતેની મુસાફરી, ડોસાભાઈ ફરામજી કરાકા (૧૮૬૧), અમેરિકાની મુસાફરી, એક પારસી ઘરહસ્થ (૧૮૬૨), ઈંગ્લાન્ડની મુસાફરીનું વર્ણન, મહીપતરામ રૂપરામ નીલકંઠ (૧૮૬૪), ઇન્ગ્લન્ડમાં પ્રવાસ, કરસનદાસ મુલજી (૧૮૬૬), દક્ષિણ હિન્દુસ્તાનમાં મુસાફરી, દીનશાહ અરદેશર તાલેયારખાં (૧૮૭૦), ઈરાનમાં મુસાફરી, ફરામજી દીનશાજી પીટીટ (૧૮૮૨), કાશ્મીરનો પ્રવાસ અને સંવાદો, સુરસિંહજી ગોહિલ ‘કલાપી’ (૧૮૯૨), પૃથ્વીની પ્રદક્ષિણા ભાગ ૧, હાજી સુલેમાન શાહમહમ્મદ (૧૮૯૫) અને ભરતખંડનો પ્રવાસ, શેઠ શમ્ભુપ્રસાદ બેચરદાસ લશ્કરીની નોંધ પરથી રચનાર કવિ ગિરધરલાલ હરકિસનદાસ (૧૮૯૭).

જહાંગીર બહેરામજી મર્ઝબાન

આ પુસ્તકના લેખક જહાંગીરજી એટલે ગુજરાતી પત્રકારત્વનો પાયો નાખનાર ફરદુનજી બહેરામજી મર્ઝબાનના બેટાના બેટા. વ્યવસાયે પત્રકાર. વધુ જાણીતા હાસ્ય લેખક તરીકે. ૧૮૬૯માં મેટ્રિક થયા પછી થોડો વખત મુંબઈની એલ્ફિન્સ્ટન કોલેજમાં ભણ્યા. ૨૫ વરસની ઉંમરે ‘રાસ્તગોફતાર’ અઠવાડિકના સબએડિટર. ત્યાર બાદ આઠ વરસ ‘ટાઈમ્સ ઓફ ઇન્ડિયા’ના મદદનીશ મેનેજર. ૧૮૮૭થી ‘જામે જમશેદ’ અખબારના માલિક અને તંત્રી. તેમણે આ અખબાર ખરીદ્યું ત્યારે તેનો ફેલાવો ૨૦૦ નકલનો હતો. પોતાના અનુભવ અને કુશળતાથી થોડા જ વખતમાં તેમણે એ આંકડો ૧,૫૦૦ નકલ સુધી પહોંચાડ્યો. તેમનાં ૩૦ જેટલાં પ્રગટ થયેલાં પુસ્તકોમાં મુખ્યત્વે હાસ્ય-રમૂજનાં પુસ્તકોનો અને પારસી કુટુંબજીવનને લગતી હાસ્યપ્રધાન નવલકથાઓનો સમાવેશ થાય છે. 

આ પુસ્તકમાં પણ તેમનો ઈરાદો પ્રવાસ વર્ણનને બને તેટલી હળવી શૈલીમાં રજૂ કરવાનો છે. પ્રસ્તાવનામાં તેઓ લખે છે : (ભાષા-જોડણી મૂળ પ્રમાણે) “મારી મકસદ આ કીતાબ કાઈ મુસાફરીના અહેવાલ દાખલ લખવાની નથી. કેમ જે એવા અહેવાલના પુસ્તકો તો ઘણા મળે છે. પણ અડધું ખારું, અડધું મીઠું, અડધું ખાટું વગેરે પચરંગ મેળવણી કરી મારા મિત્ર વાચનારને હસાવતાં રમાડતાં કાશ્મીર લઈ જવાની મારી ઇચ્છા છે.” આ પુસ્તક આજે પણ હસતાં-રમતાં વાંચી શકાય એવું છે.

e.mail : deepakbmehta@gmail.com

પ્રગટ : “બુદ્ધિપ્રકાશ”; નવેમ્બર 2023 

હાંફતે યુદ્ધવિરામે

બંને મુલક પરસ્પરના રાષ્ટ્રીય અસ્તિત્વનો ખરા દિલથી સ્વીકાર અને પુરસ્કાર કરે અને રાષ્ટ્રવાદના અતિકારણથી કિનારો કરે ત્યારે વાત બને તો બને

પ્રકાશ ન. શાહ

સહેજસાજ લંબાયેલ અને ગમે તે ક્ષણે નકો નકો થઈ શકતા ઇઝરાયલ – હમાસ યુદ્ધવિરામના કલાકોમાં લખી રહ્યો છું, ત્યારે જોઉં છું કે અમેરિકી વિદેશમંત્રી બ્લિન્કન વળી આ દિવસોમાં એમની ત્રીજી પશ્ચિમ એશિયાઈ મુલાકાતે પહોંચવામાં છે. દેખીતી રીતે જ, કશાક ચાલચલાઉ પણ સમાધાન સારુ આ ખેપ હશે. ઇઝરાયલી ગુપ્તચર તંત્ર મોસાદના તેમ અમેરિકી સી.આઈ.એ.ના વડાઓ દોહામાં કતાર સરકારની સત્તાવાર મધ્યસ્થીમાં આ જ મુદ્દે મળી ચૂક્યા છે.

મુદ્દે, ઇઝરાયલ-પેલેસ્ટાઇલ વચ્ચે અત્યાર સુધીમાં જે સમજૂતી કે સમાધાન યદ્દાતદ્દા પણ થયાં છે તે લગભગ કામચલાઉ જેવાં જ રહ્યાં છે, કેમ કે, સુવાંગ અરબ મુલકમાં યહૂદી ઇલાકો કોતરી કઢાયો તે ન્યાય-અન્યાયની એક આંતરરાષ્ટ્રીય રમણા હતી. મહાસત્તાઓને જેમ યહૂદીઓને ન્યાય અપાવવાની ઇચ્છા હશે તેમ એથી સહેજે ઓછી નહીં બલકે કદાચ વધુ જ ગણતરી પશ્ચિમ એશિયામાં રાજકીય ભિલ્લુ ઊભો કરવાની હતી.

ન્યાય-અન્યાયની આ રમણામાં અરબ બહુમતી સાથેનો અન્યાય યહૂદીઓને મળેલ ન્યાયને મુકાબલે મુદ્દલ ઓછો નહોતો. પણ સાધારણપણે પેલેસ્ટાઇને જે રીતે દ્વિરાષ્ટ્રીય વાસ્તવિકતાનો સ્વીકાર કરી લીધો જણાય છે એવો સ્વીકાર એકંદર ઇઝરાયલી નેતૃત્વને પક્ષે જણાતો નથી એ દુર્દૈવ વાસ્તવ છે. અમેરિકી પ્રમુખ બાઇડને તાજેતરમાં આ મુદ્દો કર્યો જરૂર છે, પણ ઇઝરાયલી નેતૃત્વ એમને બદે એવાં ચિહ્ન ઓછાં છે.

ઊલટ પક્ષે, બાઇડન જેનું વર્તમાન પ્રતિનિધિત્વ કરે છે તે એકંદર અમેરિકી નેતૃત્વ પણ એક હદથી વધુ આગ્રહ કદાચ કરી શકે તેમ નથી, કેમ કે ઇઝરાયલ જેમ એમના વિદેશવ્યૂહની અનિવાર્યતા છે તેમ ઇઝરાયલ-પેલેસ્ટાઇન સંઘર્ષ (હમાસથી કે અન્યથા) એમના ગૃહકારણની કંઈક ખંધી લાચારી છે. વાત એમ છે કે અમેરિકી અર્થકારણ (ખરું જોતાં જો કે અનર્થકારણ) શસ્ત્રનિર્માણ ને શસ્ત્રસોદાગરી પર હદ સે જ્યાદા નિર્ભર છે. થોડા દિવસ પર અમેરિકાની બે મોટી શસ્ત્રસોદાગરી અને કંત્રાટી પેઢીઓ, કોર્પ અને જનરલ ડાઇનેમિક્સના બડેખાંઓના ખરી દૂંટીના ઓડકાર બહાર આવ્યા હતા કે હાલની ગાઝા ઘટના આપણે સારુ સારા સમાચાર લઈને આવી છે. હમાસની આતંકી કારવાઈ સામે ઇઝરાયલે ગાઝાપટ્ટીમાં તેરથી ચૌદ હજાર જેટલા લોકોના જીવ લીધા છે અને એ પંથકના લાખો રહેવાસીઓને અમાનવીય યંત્રણામાં મૂકી દીધા છે, પણ કોર્પ-ડાઇનેમિક્સ જુગલબંધી એમાંથી વાજીકરણ શી લિજ્જત લે છે, અને એમના અર્થકારણ પર આધારિત અમેરિકી રાજકારણ વચ્ચે વચ્ચે વિરામખેલ પાડી સરવાળે એક કન્ટ્રોલ્ડ ‘વૉર થિયેટર’ને ધોરણે ચાલે છે એવું લાગ્યા વગર રહેતું નથી.

બે અભિન્નસખા, કેલનબેક અને ગાંધી અહીં સાંભરે છે. જર્મન પૃષ્ઠભૂ ધરાવતા યહૂદી કેલનબેક અને ગાંધી વચ્ચે દક્ષિણ આફ્રિકામાં પાંગરેલી જીવનશોધલક્ષી કર્મબાંધવી એક અનેરું પ્રકરણ છે. કેલનબેકને 1914-15માં જ ગાંધી સાથે હિંદ આવવાની હોંશ હતી. પણ પ્રથમ વિશ્વયુદ્ધને કારણે એક જર્મન સારુ એ શક્ય નહોતું. દાયકાઓ પછી કેલનબેક હિંદ આવ્યા ત્યારે ઇઝરાયલ માટેની ચળવળનો યે મુદ્દો લેતા આવ્યા હતા. અભિન્નસખાનો અનન્ય મૈત્રીમિલાપ છતાં ગાંધી એમાં સમ્મત થયા નહોતા, કેમ કે, મૂળ વતનના ખયાલે અને ન્યાયના ખયાલે અરબ વસ્તીને જફા પહોંચાડવું એમને દુરસ્ત નહોતું લાગતું. યહૂદીઓને જે પણ વેઠવું પડ્યું એને વિશે એમને સમસંવેદના અવશ્ય હતી. પણ યહૂદીઓને ન્યાય અપાવવા ઇચ્છતાં પશ્ચિમી રાષ્ટ્રોએ, પોતપોતાને ત્યાં વસી ગયેલા યહૂદીઓની સંભાળ લેવી જોઈએ, અને યહૂદીઓએ પણ નવાં વતનોને દિલથી અપનાવવાં જોઈએ એવી એમની લાગણી હતી.

અલબત્ત, આ એક જુદી જ વાત થઈ. અત્યારે તો યુદ્ધવિરામ કાયમી બને એ માટે વહેવારુ સમાધાનનો સવાલ છે, અને બેઉ પક્ષે દ્વિરાષ્ટ્રી વાસ્તવિકતાના તહેદિલ સ્વીકારને ધોરણે જ આવું કોઈ પણ સમાધાન આખરે સ્થાયી બની શકે. બેશક, આ સ્વીકારની પૂંઠે રાષ્ટ્રવાદના ‘અતિ’ નીચે એક ભૂમિકા અનિવાર્યપણે હોવી જોઈશે, અને નૉનસ્ટેટ એક્ટર્સ વિશે ય સાફ ભૂમિકા જોઈશે. 

e.mail : prakash.nireekshak@gmail.com

પ્રગટ : ‘પરિપ્રેક્ષ્ય’, “દિવ્ય ભાસ્કર”; 29 નવેમ્બર 2023

રમેશ ઓઝા

બિહારની જ્ઞાતિકીય વસ્તી ગણતરીએ બી.જે.પી. સામે મુશ્કેલી ઊભી કરી છે. આઝાદીનાં ૭૫ વર્ષ પછી પણ ભારતમાં સવર્ણોનું સર્વત્ર પ્રભુત્વ છે, પછાત જાતિઓને હજુ પણ અન્યાય થઈ રહ્યો છે અથવા ન્યાય નથી મળી રહ્યો એ જો સ્વીકારવામાં આવે તો આખી હિંદુ રાષ્ટ્રની કલ્પના સામે પ્રશ્ન ઉપસ્થિત થાય કે એનું સ્વરૂપ કેવું હશે અને તેમાં પરંપરાગત પછાત જાતિઓનું શું સ્થાન હશે? અનુભવ તો એવો છે કે હિંદુ સામાજિક પરંપરાએ વંચિતોને, સ્ત્રીઓને અને કેટલીક જ્ઞાતિઓને બહાર રાખ્યા હતા. તેમને સમાન દરજ્જા સાથે અંદર લેવાની સુવર્ણ તક ભારતનાં બંધારણે આપી છે.

પણ તક આપી એનો અર્થ એવો નથી કે તેઓ તક ઝડપવા જેટલા સક્ષમ છે. ઉપલબ્ધતા અને સક્ષમતા એ બે જુદી વસ્તુ છે. બજારમાં ઘણી વસ્તુ ઉપલબ્ધ છે, પણ તે ખરીદવા જેટલી ક્ષમતા ન હોય તો એ વસ્તુ હોવા છતાં ય તેને માટે તે નથી. બંધારણે ઉપલબ્ધ કરાવી આપેલી જોગવાઈ હજુ આજે પણ લોકો સુધી પહોંચી નથી એ એક હકીકત છે. પણ સવાલ એ છે કે એની જાણકારી કેવી રીતે મેળવવી? એનો સૌથી સચોટ ઉપાય છે; જ્ઞાતિકીય સર્વેક્ષણ. માત્ર માથાંની ગણતરી નહીં; આર્થિક, સામાજિક, શૈક્ષણિક સર્વેક્ષણ પણ કરવામાં આવે. પછાતપણાને અને વંચિતપણાને સંબંધ છે. બિહારમાં કરવામાં આવેલી જ્ઞાતિકીય ગણતરીએ એ સિદ્ધ કરી આપ્યું છે. બિહારમાં અતિ પછાત જ્ઞાતિઓ અતિ વંચિત છે એ સાબિત થઈ ગયું છે.

બી.જે.પી.ની સમસ્યા એ છે કે જો હિંદુઓ વચ્ચે તક અને તકથી વંચિતપણા વચ્ચેના અંતરનો સ્વીકાર કરવામાં આવે તો આખી હિંદુ રાષ્ટ્રની કલ્પના સામાજિક ન્યાય તરફ કેન્દ્રિત થાય. હિંદુ હિંદુ ભાઈભાઈની વાત પોકળ સાબિત થાય. હિંદુઓને માંડ મુસલમાનોનાં પાપ યાદ કરાવી કરાવીને રડતા અને ડરતા કર્યા છે એ ભૂલીને હિંદુ સમાજમાંના પછાત વંચિતો બ્રાહ્મણોનાં પાપ યાદ કરીને રડતા અને ડરતા થાય. સામાજિક અન્યાયના અને વંચિતપણાના ડામ સહન કરી લો પણ મુસલમાનોનાં પાપ નહીં ભૂલતા એમ તો જાહેરમાં કહેવાય નહીં. પણ એમ તો જરૂર કહી શકાય કે હિંદુ રાષ્ટ્રમાં કોઈને ય અન્યાય નહીં થાય, તે સાચા અર્થમાં રામરાજ્ય હશે વગેરે વગેરે. આવું કહેવામાં પણ આવે છે.

આવું તો ગાંધીજીએ પણ કહ્યું હતું અને કાઁગ્રેસે આઝાદીની લડત વખતે ઠરાવો (ઠરાવ નહીં ઠરાવો) કરીને કહ્યું હતું કે ભારતીય રાષ્ટ્રમાં કોઈને ય અન્યાય નહીં થાય. સામાજિક એકત્વ અને સામાજિક ન્યાય માટે ગાંધીજીએ પોતાની રીતે પ્રયત્નો કર્યા હતા (ડૉ આંબેડકરને એ અધૂરાં કે અપ્રામાણિક લાગ્યાં હતાં એ જુદી વાત છે) એ એક હકીકત છે. તેમને અને કાઁગ્રેસના નેતાઓને જાણ હતી કે હિંદુ સમાજ આદર્શ સમાજ નથી. જે સમાજ કોઈ ખાસ કોમને કે સ્ત્રીઓને સમાજિક વ્યવસ્થામાંથી બહાર રાખતો હોય એ આદર્શ ન હોઈ શકે. ગાંધીજીએ અને કાઁગ્રેસે આનો સ્વીકાર કર્યો હતો, શરમ અનુભવી હતી, પ્રાયશ્ચિત કર્યું હતું, સંવાદ સાધ્યો હતો, સેતુ રચવાનો પ્રયાસ કર્યો હતો અને સૌથી શિરમોર બંધારણમાં કોઈની પણ સાથે અન્યાય ન થાય એની પાકી જોગવાઈ કરી હતી. આ બાજુ રાષ્ટ્રીય સ્વયંસેવક સંઘે ચોક્કસ કોમ અને સ્ત્રીઓ સાથેના અન્યાયનો નથી ખુલ્લો સ્વીકાર કર્યો, નથી શરમ અનુભવી, નથી પ્રાયશ્ચિત કર્યું. માત્ર આદર્શ હિંદુ રાષ્ટ્રની વાત કરવામાં આવે છે. જો આની ખાતરી કરવી હોય તો ભંવર મેઘવંશીનું ‘મેં એક કારસેવક થા’ નામનું પુસ્તક વાંચી જાવ. એ બિચારાને સંઘમાં દલિત હોવાનો કડવો અનુભવ થયો હતો.

વાત એમ છે કે આઝાદી પછી શિક્ષણનો વિસ્તાર થયો. ગામેગામ શાળાઓ અને ગામની નજીક કસ્બાઓમાં કોલેજો ઉઘડવા લાગી. જે પ્રજાને શિક્ષણ ઉપલબ્ધ નહોતું એ ભણતી થઇ. ધીરે ધીરે તેમની અંદર રાજકીય અને સામાજિક જાગૃતું આવી. તેમને ન્યાય-અન્યાયનો, હિંદુ સામાજિક વ્યવસ્થાના અસલી ચહેરાનો, સવર્ણોના ઢોંગનો અને તેમની સંખ્યાની તાકાતનો બોધ થવા લાગ્યો. ભારતમાં સામાજિક ન્યાયના નામે જ્ઞાતિકીય રાજકારણ વિકસ્યું અને સંસદીય રાજકારણમાં જ્ઞાતિઓની વોટ બેંક બનવા લાગી. સંઘને સમજાતું નહોતું કે આ પ્રબળ બનતી જતી જ્ઞાતિચેતનાનું શું કરવું? આ તો હિંદુ ચેતનાને મારક છે. પહેલાં જનસંઘ અને હવે ભારતીય જનતા પક્ષ સંઘના રાજકીય પક્ષો છે અને તેને સંસદીય રાજકારણમાં પછાત હિંદુઓના મત મેળવવા જરૂરી હતી. સંઘે પછાત જાતિઓમાં પ્રવેશ કરવાનું શરૂ કર્યું અથવા પ્રવેશ આપવાનું શરૂ કર્યું. પણ પેલો પ્રશ્ન તો તેની જગ્યાએ કાયમ હતો કે કહેવાતા હિંદુ રાષ્ટ્રમાં સામાજિક ન્યાયનું સ્વરૂપ શું હશે.

સંઘ અને બી.જે.પી.ના સદ્દનસીબે આ જાગૃત થયેલી જ્ઞાતિઓમાં મધ્યમવર્ગ અસ્તિત્વમાં આવ્યો અને તેનું કલ્યાણ થઈ ગયું હોવાથી તેમની જ જ્ઞાતિમાં જેમનું કલ્યાણ હજુ નહોતું થયું તેમના કલ્યાણમાં તેમને કોઈ રસ નહોતો. મધ્યમવર્ગનો આ સ્વભાવ છે. કાર્લ માર્કસે કહ્યું હતું કે મધ્યમવર્ગ વિશ્વાસઘાતી હોય છે. સંઘ પરિવારે મુસ્લિમ વિરોધી પ્રચાર કરીને તેમનાં કાન ભરવાનું શરૂ કર્યું અને તેઓ હિન્દુત્વવાદી રંગે રંગાવા લાગ્યા. બી.જે.પી. એકલે હાથે સત્તા સુધી પહોંચી શકી છે એ આ બહુજન સમાજના તેમ જ દલિત અને આદિવાસીઓમાંના મધ્યમ વર્ગના સહારે.

પણ હવે બી.જે.પી.નું દાયકાનું શાસન જોઇને પછાત જાતિઓના મધ્યમવર્ગને સમજમાં આવે કે ન આવે જેમને કોઈ લાભ મળ્યો નથી એવા પછાત જ્ઞાતિના લોકોને સમજમાં આવવા માંડ્યું છે કે હિંદુરાષ્ટ્રમાં તેનું સ્થાન ક્યાં હશે? એમાં વળી બિહાર સરકારે જ્ઞાતિકીય પણ સર્વાંગીણ સર્વેક્ષણ કરાવ્યું જેણે પછાત તેમ જ વંચિતોને હજુ વધુ ચોંકાવી દિશા. જ્યાં બી.જે.પી.નું શાસન નથી એવાં રાજ્યોએ પણ જ્ઞાતિકીય વસ્તી ગણતરી કરાવવાની જાહેરાત કરી છે અને કાઁગ્રેસે વચન આપ્યું છે કે જો ઇન્ડિયા ગઠબંધનની સરકાર આવશે તો રાષ્ટ્રીય સ્તરે વસ્તી ગણતરી કરવામાં આવશે.

ભારતમાં જ્ઞાતિ કોમવાદનું મારણ અને વારણ છે એ વાત સંઘપરિવાર સારી રીતે જાણે છે. કેન્દ્રમાં સ્પષ્ટ બહુમતી સાથે સત્તા સુધી પહોંચતા ૬૭ વરસ લાગ્યાં એ જ્ઞાતિઓના કારણે.

પ્રગટ : ‘વાત પાછળની વાત’, નામક લેખકની કટાર, “ગુજરાતમિત્ર”, 30 નવેમ્બર 2023