ગ્રંથયાત્રા : 7

અઢાર-ઓગણીસ વરસનો એક ટીનએજર છોકરો. નાશિકની જેલમાં પુરાયો છે. ના, હોં! કાળાધોળા કરીને જેલમાં નહોતો ગયો એ. ગાંધીજીની રાહબરી નીચેની દાંડી કૂચમાં ભાગ લીધેલો એટલે ત્રણ મહિનાની જેલની સજા થયેલી. જેલની દીવાલ ખાસ્સી ઊંચી. બહારની દુનિયા તો દેખાય જ નહિ. પણ જેલની બહાર એક વડનું ઝાડ. એ પણ કાંઈ આખું દેખાય નહિ. પણ એ હતું ખાસ્સું ઊંચું, એટલે તેની ડાળીઓનો જાણે કે એક ટુકડો પેલા યુવાન કેદીને જોવા મળતો. એ જોતાં એનું મન થોડાં વર્ષો પાછળ ચાલ્યું જાય. એનું વતન તો ભાવનગર, પણ એક-બે વરસ જૂનાગઢની સ્કૂલમાં ભણેલો. ત્યારે મજેવડી દરવાજે એક ખાસ્સો મોટો વડ. એની ડાળીઓ પર દોસ્તારો સાથે ઝૂલેલો, ધીંગામસ્તી કરેલા. એ બધું યાદ આવે. રાજકીય કેદી હતો એટલે લખવા-વાંચવાની છૂટ હતી. જેલર પાસે કલમ ને કાગળ માંગ્યા, અને જાણે ઝોડ વળગ્યું હોય તેમ માંડ્યો લખવા. લખ્યા પછી જેલમાંના સાથીઓ આગળ વાંચી ગયો. બધાને ગમ્યું. જેલમાંથી બહાર આવ્યો તે પછી ૧૯૩૧માં ચોપડી રૂપે છપાવ્યું એ લખાણ. 

એ ચોપડી હતી એક નાટકની. એનું નામ ‘વડલો.’ અને તેનો યુવાન લેખક તે કૃષ્ણલાલ શ્રીધરાણી. ૧૯૧૧ના સપ્ટેમ્બરની ૧૬મી તારીખે તેમનો જન્મ. આવતી કાલે એ વાતને ૧૦૨ વર્ષ પૂરાં થશે. જૂનાગઢના અભ્યાસનાં વર્ષ બાદ કરતાં ભાવનગરની દક્ષિણામૂર્તિમાં અને પછી ગુજરાત વિદ્યાપીઠમાં ભણેલા. આવો છોકરડો પહેલી વાર નાટક લખતો હોય ત્યારે ઘણુંખરું બીજા કોઈ મોટેરા નાટકકારનું અનુકરણ નહિ, તો ય અનુસરણ કરે. પણ ‘વડલો’ને થોડુંઘણું પણ મળતું આવે તેવું બીજું કોઈ નાટક આપણી ભાષામાં તો ત્યાં સુધીમાં લખાયું નહોતું, આજે પણ લખાયું નથી. ભારતની મરાઠી-બંગાળી જેવી બીજી ભાષાઓના સાહિત્યનો, અંગ્રેજી કે યુરોપીય સાહિત્યનો, એ વખતે શ્રીધરાણીને પરિચય હતો કે નહિ, હતો તો કેટલો, તે આપણે જાણતા નથી. પણ બીજી ભાષાઓમાં પણ એ વખતે આવું નાટક મળવું મુશ્કેલ. જેલમાં બેઠેલા કેદી માટે તો લગભગ અસંભવ. એટલે, લેખકે બીજા કોઈને નહિ, પણ પોતાની જાતને પૂછી પૂછીને આ નાટક લખ્યું છે. નાટકમાં પાત્રો તો ઘણાં છે, પણ માણસો તો ગણ્યાગાંઠ્યા જ છે. ભથવારી, એનો પતિ ગોવાળિયો, નિશાળના તોફાની છોકરાઓ અને એમને મારવા દોડતા આવતા માસ્તરને બાદ કરતાં આ નાટકની સૃષ્ટિમાં માણસો જોવા નથી મળતા. તો પછી નાટકમાં પાત્રો તરીકે આવે છે કોણ? પહેલવહેલો, નાટકનો નાયક વડલો. હા, વડનું ઝાડ. અને ખલનાયક કહી શકાય એવો ઝંઝાવાત. સૂત્રધાર છે કૂકડો. ધીરોદાત્ત નાયકનું ખલનાયકને હાથે મોત થાય છે. એટલે જ કદાચ લેખકે આ નાટકને ‘શોક પર્યવસાયી’ નાટક તરીકે ઓળખાવ્યું છે. ચંદ્રવદન મહેતાએ એમની લાક્ષણિક શૈલીમાં કહ્યું છે : “કહે. કવિ છે. એને ફાવે તેમ કહે. શેનો શોક – શેની ગ્લાનિ – વડલો વાયુએ વિંઝાઈ ગયો એનો? દરેક માણસ મરે છે. એથી આજના અર્થમાં દરેકની ટ્રેજેડી નથી થતી. વડલો લાંબુ જીવે છે, પણ આખરે તો ભલભલાનાં મૂળિયાં ઊખડી જવાનાં છે. પણ વડલો ધીરગંભીર સમભાવશાળી સંવેદનશીલ કૃતિનાયક છે.” નાટકનો અંત પણ નિરાશાપ્રેરક નથી. જુઓ ઝરણીના આ શબ્દો : “વડદાદાનો દેહ પડ્યો છે, પણ પ્રાણ તો હજી અણનમ છે. અને જે ઝંઝાવાતે વડદાદાના મહાન જીવનનો અંત આણ્યો છે તે જ ઝંઝાવાતે વડદાદાના અસંખ્ય ટેટાઓ ગાઉઓના ગાઉ સુધી પ્રસારી દીધા છે. એ ટેટાઓમાંથી વડદાદા જેવા બીજા અસંખ્ય વડલાઓ ફૂટી નીકળશે.” ‘પુનરપિ જનનમ્, પુનરપિ મરણમ્…’ એ શંકરાચાર્યના શબ્દો યાદ આવી જાય એમ છે.

અમાનવીય પાત્રોને આગવું વ્યક્તિત્ત્વ આપવું મુશ્કેલ. પણ અહીં લેખકે એ મુશ્કેલ કામ કરી બતાવ્યું છે. અહીં જે પાત્રો જોવા મળે છે તે છે કોયલ, પોપટ, કાગડો, કાબર, મેના, મોરલો, રાજહંસ, બપૈયો, સૂડો જેવાં પંખીઓ, કમલિની, સૂર્યમુખી, ચંપો, જેવાં ફૂલો, ભાદરવાનો ભીંડો, આકાશી શુક્ર, ચંદ્ર, દેવયાની, મંગળ, ગુરુ, શ્રવણ; અને કિરણ, ઝરણી, ઝાકળ, સમીર, વાદળાંઓ, વીજળી, જેવાં પ્રાકૃતિક તત્ત્વો. ભલે લાંબુ, પણ વડલો છે પાછું એકાંકી. અને કોઈ પણ એકાંકીમાં આટલાં બધાં પાત્રો હોય તો દરેકને આગવું વ્યક્તિત્ત્વ આપવું મુશ્કેલ. અહીં પણ નથી અપાયું. પણ વડ, ઝંઝાવાત, કમલિની, ભીંડો, ઝરણી, જેવાં કેટલાંક પાત્રોને પોતીકું કહી શકાય તેવું વ્યક્તિત્ત્વ લેખકે સફળતાપૂર્વક આપ્યું છે. અને બધાં પાત્રોમાં શિરમોર જેવું તો છે ભથવારીનું પાત્ર. ચંદ્રવદનભાઈએ સાચું જ કહ્યું છે : “આ કલ્પના નીતરની કૃતિમાં નાટ્યતત્ત્વથી ભર્યું ભર્યું પાત્ર તો એક જ છે, અને તે પણ હૃદયંગમ છે. કોણ એ વારુ, પારખી શકો છો? રસપ્રવાહમાં વણાયા-તણાયા હશો તો તરત અંતરથી હોઠે આવશે: ગોધણ ધણીની ભથવારી.” આ ભથવારી જે ગીત ગાય છે તેના પર ચંદ્રવદનભાઈ એટલા તો આફરીન થઇ ગયેલા કે પોતાનું નાટક ‘રમકડાંની દુકાન’ પોતે ભજવતા ત્યારે આ ગીત ઉછીનું લઈને બીજા અંકને છેડે તેનો રાસ જમાવતા. લખે છે: “રમકડાંની દુકાન કદીક ક્યાંક ભજવાય છે, પણ ભથવારીના એ ગીત વિના દુકાનની બરકત દીપી નીકળતી નથી.”

માત્ર એક આ ગીત જ નહિ, નાટકમાં આવતાં ઘણાં બધાં ગીતો તેનું આગવું આકર્ષણ અને આભૂષણ બની રહે છે. શ્રીધરાણીને કવિ તરીકે ભાવકોના મનમાં વસાવવા-ઠસાવવામાં પણ આ ગીતોનો ફાળો નાનોસૂનો નથી. આરંભે અને અંતે આવતું કૂકડાનું ‘અમે તો સુરજના છડીદાર,’ હંસગાન ‘દરિયાના બેટથી ઊડ્યા અમે તો, હિમાળા ડુંગર જાવાં જી!,’ તારાઓનું ગીત ‘સંધ્યા આવી પૂરે કોડિયાં, આભ અટારી શણગારે’, કેટલાં ગણાવવાં. અને પાછાં બધાં ગીતો એવાં છે કે નાટયગીત તરીકે એકદમ બંધ બેસતાં, અને સ્વતંત્ર ગીત તરીકે, કવિતા તરીકે પણ ઊભાં રહી શકે એવાં. ટોટલ થિયેટરની વિભાવનાથી એ વખતે લેખક પરિચિત હશે કે નહિ એની તો ખબર નથી, પણ ભજવાય ત્યારે આ નાટક ટોટલ થિયેટરનો અનુભવ કરાવે એવું છે. મરાઠીનાં કે બીજી ભાષાઓનાં સફળ નાટકોની પાંચમી કાર્બન કોપી જેવાં નાટકો પર નભતી આજની આપણી ધંધાદારી રંગભૂમિ પર આજે કોઈ ન ભજવે, પણ ‘પ્રયોગાત્મક’નો ફાંકો રાખનારાઓએ ભજવી જોવા જેવું છે. 

નાટક લખાયું ૧૯૩૦માં, પહેલી વાર છપાયું ૧૯૩૧માં. પણ આજે ય તાજું અને સોજ્જું લાગે છે. ૧૯૫૨માં ‘સંસ્કૃતિ’ માસિકમાં પ્રગટ થયેલ ‘હું અને કવિતા’ નામના લેખમાં ડૉ. શ્રીધરાણીએ કહ્યું છે: “આમ તો વડલો એક નાટક છે, પણ મારે મન એ એક સોનેટ સિક્વન્સ છે. ઉંમર વધતી જાય તેમ તેમ આપણે પહેલાં લખેલું સુધારવાનું મન થાય, પણ વડલો મારી એક એવી કૃતિ છે જેમાં એક કાનો ઉમેરવાનું મન નથી થતું. હું એને મારું એક ધન્ય ક્ષણનું દર્શન માનું છું. વડલોથી હું કૃતાર્થતા અનુભવું છું.”

XXX   XXX   XXX

03 જુલાઈ 2025

e.mail : deepakbmehta@gmail.com

સંગીતા પટેલ

“મારે તો ઘણી ભાષામાંથી ગુજરાતી પ્રજાને તરજુમા આપવા છે. તે કરવામાં હું શબ્દાર્થને નથી વળગતો. ભાવાર્થ આપું એટલે મને સંતોષ. મારા પછી બીજાઓ ભલે વધારે આપે. હું તો વગર વ્યાકરણે મરાઠી જાણું, હિન્દી જાણું અને હવે અંગ્રેજી જાણતો થવા લાગ્યો. મારે તો શબ્દભંડાર જોઇએ. અને તમે ન જાણતા કે એકલી અંગ્રેજીથી મને સંતોષ થવાનો છે. મારે તો ફ્રાન્સ જવું છે, અને ફ્રેન્ચ પણ શીખી લેવું છે. હું જાણું છું કે ફ્રેન્ચ સાહિત્ય બહોળું છે. બનશે તો જર્મની પણ જઇશે ને જર્મન પણ શીખી લઇશ.”

મહાત્મા ગાંધીએ તેમની આત્મકથા “સત્યના પ્રયોગોમાં” આ વાત મૂકીને જુદા જુદા આંચલિક પરિવેશનો અભ્યાસ કરવા માગતા નારાયણ હેમચંદ્રનો અનોખો પરિચય આપ્યો છે.  સાદી સરળ બાનીના હિમાયતી ગાંધીજી પર નારાયણ હેમચંદ્રનો ઘણો પ્રભાવ હતો. 

એ પછી તો યુગ શરૂ થયો ઝીલી શકાય તેટલી ગાંધી અસર ઝીલવાના ગાંધીયુગનો. પંડિત યુગ આથમ્યો અને આઝાદીના આંદોલન સાથે સાહિત્ય લખાતું ગયું અને યુગપ્રવર્તક ગાંધી અસર સાહિત્યમાં વરતાવા માંડી. આ પ્રવાહ લાંબો ચાલ્યો અને તેમાં ઘણાં નામ ઉમેરાતાં ગયા. 

દેશ આઝાદ થયો 1947માં, યોગાનુયોગ એ જ વર્ષે પન્નાલાલ પટેલ “માનવીની ભવાઇ” લઇને આવ્યા. એક ખાસ સ્થાનિક પ્રદેશનું યથાતથ જાનપદી નિરૂપણ કરતી આ બેનમૂન કૃતિ છે. 1899 થી 1900ના એ છપ્પનિયા દુકાળ સામે ઝઝૂમતા જોશીલા પાત્રો આપણા સ્વાતંત્ર્ય સેનાની જેટલા જ શૂરવીર છે. આંચલિક પરિવેશનું નિરૂપણ કરતા પન્ન્લાલે ખાસ શાળા અભ્યાસ કર્યો ન હતો પણ, જીવનના અભ્યાસમાં આગળ નીકળી ગયા. ધરતીના મનેખનું તેમણે જે નિરૂપણ કર્યું તેનું જ્ઞાન તો જિંદગીની નિશાળમાંથી જ મળે. જીવનને સંવેદનાથી ભરી દો તો કલમ આપોઆપ બોલતી થઈ જાય છે. ઉત્તર ગુજરાત અને રાજસ્થાનની ભૂમિ પર દુકાળ સામે આકરું તપ કરતાં એ હાડમાંસનાં ધબકતાં પાત્રો પન્નાલાલ પટેલની કલમે એવા તો અવતર્યાં કે તત્કાલીન કાળક્રમ યથાતથ આપણી સામે આવીને ઊભો. પુત્ર જન્મની આશ રાખતા સાઠ વર્ષના વાલજી ડોસાથી શરૂ થતી વાર્તામાં કાળુ-જીવીનો પ્રવેશ થયો અને એની આજુબાજુના પાત્રોની વણથંભી વણઝાર ચાલી. માલી, પરમો, નાથો, શંકર, ફૂલ ડોશી, ભગો, કોદર, રણછોડ, મનોર, પેથા પટેલ, ભલીથી આખો એક વિશિષ્ટ સમુદાય ઊભો થયો. 

ભવાઈનો અર્થ થાય છે મિલકત. એ મિલકતમાં આવે છે આસપાસનો પરિવેશ, જીવતા જાગતા માણસો અને સમગ્ર કાળક્રમ. એમાં ય નાત પંચાયતના મેળાવડા, લોકમેળા, મેળામાં હરખાતા માણસો, એમનાં મિલન, પહેરવેશ, યુવાનોનો તરવરાટ આ બધું મળીને આપણી સામે ખડું થતું ચિત્ર એની અમીટ છાપ છોડી જાય છે. અને આ બધાની વચ્ચે છે છપ્પનિયા દુકાળની વિપદા અને જીવનની એ સૌથી કરમી કહાણી. એ કારમા દિવસોમાં સ્ત્રી દેહવિક્રય, મૃત પશુનું માંસ ખાવું, પોતાના મૃત બાળકને ખાતી માતા અને એની સામે કાળુનો સખાવતી અનાજ લેવાનો ઇનકાર. આ તમામ ઘટનાઓમાંથી પન્નાલાલની કલમે અવતરતું વાક્ય “ભૂંડામાં ભૂંડી ભીખ નહિ પણ ભૂખથી યે ભૂંડી ભીખ છે” જીવનસૂચક બની ગયું. કાળુ અને રાજુની વસમી જુદાઇથી આગળ જતી આ વાર્તામાં તેમના સ્નેહ મિલનમાં સુખાન્ત એક મોરલ સ્ટોરી પણ બની જાય છે. 

લગભગ આ જ સમયકાળમાં કોશો દૂર કાકેસસની પહાડીમાં કાસ્પિયન સમુદ્ર તટે “દાઘેસ્તાનની” વાત આકાર પામે છે. માંડ પાંત્રીસ-ચાલીસ લાખની વસતી ધરાવતા આ મુલકમાં જુદી જુદી ચાળીસેક ભાષાઓ બોલાય છે, તેમાં સૌથી પ્રચલિત ભાષા છે “અવાર” . અવાર ભાષામાં દાઘનો અર્થ થાય છે પર્વત, સ્તાન અર્થાત સ્થળ, પહાડી મુલક, ગર્વીલો દેશ દાઘેસ્તાન. 

દાઘેસ્તાનના પર્વતોની તળેટીમાં વિસ્તૃત વનરાજીના એક છેડે ત્સાદા નામનું અવાર ગામ છે. ગામમાં એક ઘર છે. એ આજુબાજુના ઘરથી જુદું નથી, પણ આ પહાડી ઘરના બે કવિઓના નામે ઊડીને દુનિયામાં દૂરદૂર વિહાર કર્યો. પહેલું નામ છે દાઘેસ્તાનના જનકવિ હમજાત ત્સાદાનું અને એમની વિરાસત ઝીલતા બીજા કવિ રસૂલ હમજાતોવનું.

રસૂલ હમજાતોવની અવાર કલમે તેમના મલકની ભાષા, સંસ્કૃતિ, વેશ, પરિવેશની કોઇપણ વાત સ્પર્શયા વગર રહી નથી. પારણાં-બારણાં વિષેની કહેવતો, પહાડો, પવન, મ્યાન, કટાર, અવાર સ્ત્રીઓના ખાટાંમીઠાં ઝઘડાં, અવાર ટોપી, જડચેતન કશું જ રસૂલથી છાનું રહ્યું નથી. 8 સપ્ટેમ્બર 1923માં જન્મેલા રસૂલની કલમે અવતરેલું દાઘેસ્તાન તો માનવીય લાગણીઓથી ધબકતું હતું પણ, 3 નવેમ્બર 2003એ તેમનો દેહ વિલય થયો ત્યાં સુધીમાં તો હિંસાની ઝપેટમાં આવી ગયું. 

આત્મકથા લખતી વેળા લેખક ઘણી અસમંજસમાંથી પસાર થયા છે. એમને ખબર છે કે મારી આ કથા મારા જીવનની જ નથી પણ મારા માદરે વતનની, મારી માતૃભાષાની અસ્મિતાની છે. એક સુંદર રૂપક સાથે તે આગવી ઓળખની વાત કરે છે. “વિષય તો ભરી સંદૂક જેવા છે શબ્દ એ સંદૂકની ચાવી છે પણ, એ સંદૂકમાં દોલત પોતાની હોવી જોઇએ. કોઇની નહિ.” રસૂલ બે પક્ષીની પણ વાત કરે છે. “એક તો સાગર પક્ષી જેનો મનગમતો વિષય છે નીલસાગર અને બીજું છે કાગ, એનો વિષય છે યુદ્ધના મેદાને પડેલી લાશો. સાહિત્યને પણ પોતાનું પક્ષી છે જટાયું.”

લેખકે રવીન્દ્રનાથ ટાગોરના પક્ષીનો પણ વિહાર જોયો છે. તે કહે છે, રવીન્દ્રનાથના આત્મામાં પોતાનું એક પક્ષી હતું જે, બીજા પક્ષીઓથી જુદું હતું અને પહેલા તેનું ક્યારે ય અસ્તિત્વ ન હતું. તેમણે કલા ક્ષેત્રે તેને સ્વતંત્રપણે એવી ઉડાન ભરવા દીધી અને બધાયે જોયું કે આ ટાગોરનું પક્ષી છે. 

લેખક પહેલી વાર ઘર છોડી સફરે નીકળેલા. માએ બારીએ દીવો પ્રગટાવી રાખેલો. થોડું ચાલે અને પાછું વળી જુએ, પાછા આગળ વધે. ઝાકળની ધૂંધળાશમાં એમના ઘરના ચિરાગની નાની થતી ઝલક જોતા તેઓ પ્રવાસે આગળ વધ્યા. નાનકડી બારીમાં રાખેલો ચિરાગ વિશ્વસફરમાં એમની આંખ સામે ટમટમતો રહ્યો. ઘરે પહોંચી બારીએ જોયું તો એ ઘૂમી વળ્યા હતા એ દુનિયા બારીએ આવી ગઇ. ગુજરાતીમાં ઉમાશંકર જોશીએ  આ જ કહ્યું છે, “વ્યક્તિ મટી બનું વિશ્વમાનવી માથે ધરું ધૂળ વસુંધરાની”.

ગરૂડને લેખક પૂછે છે – ગરૂડ, તારું મનગમતું ગીત કયું ? તો ગરૂડનો જવાબ છે ઊંચા પહાડો. લેખક કહે છે પહાડી સ્ત્રી કે આંસુમાં પણ આગ છે. બંદૂકની નળી અને મ્યાનમાંથી કાઢેલા ખંજરમાં પણ આગ છે. માના હ્રદયમાં, દરેક ઘરના ચૂલામાં આગ છે. બે પહાડી સ્ત્રીઓ વચ્ચે કલહ થાય તો એકબીજાને બૂમો પાડીને કહે – તારા ચૂલામાં ક્યારે ય આગ ન રહે. તારા ચૂલામાં સળગતી આગ હોલવાઇ જાય. પહાડોની બર્ફીલી ઠંડીમાં ઉષ્માની આવશ્યકતાનું દ્યોતક છે, આ કહેવતો. ભાષા અને ભૂગોળનો નાતો જ અનેરો છે. કલમની શક્તિની વાત લેખક વેધક શબ્દોમાં કહેતા જણાવે છે કે, “શસ્ત્રની જરૂર એક જ વાર પડે પણ સાથે રાખવું પડે. કવિતાઓ જીવનભર ગવાતી રહે પણ લખાય એક જ વાર.” 

શબ્દશક્તિનો મહિમા તેમના આ વાક્યોમાં છે – “દુનિયામાં શબ્દ ન હોત તો, આજે છે એવી ન હોત. ભાષાજ્ઞાન વગર કવિતા કરતો કવિ એવો પાગલ છે કે જાણે તરતા આવડતું ન હોય તો પણ તોફાની નદીમાં કૂદી પડવું.” એકવાર પેરિસમાં દાઘેસ્તાનના ચિત્રકાર સાથે લેખકનો ભેટો થઇ ગયો. તે ચિત્રકારને ઇટાલીની છોકરી સાથે પ્રેમ થયેલો અને તેની સાથે લગ્ન કર્યા. ચિત્રકાર જ્યાં જતો ત્યાં એને ઘરની યાદ આવતી રહી. લેખકે એનું એક ચિત્ર જોયેલું. ચિત્રનું નામ હતું – માતૃભૂમિની યાદ. ચિત્રમાં હતી તેની ઇટાલિયન પત્ની. જૂના અવાર પોશાકમાં. કાંગરી વાળી ગાગર લઇને પહાડી ઝરણા પાસે ઊભી હતી. પાસે પહાડના ઢોળાવ પર પત્થરોનું ઉદાસ અવાર ગામ ચિતરેલું અને ગામ પરનો પહાડ તો એથી ય ઉદાસ હતો.

સ્થળકાળ બદલાય, ભૂપૃષ્ઠ બદલાય, ભાષા લખનાર બદલાય, પણ અચળ તો છે માનવ સંવેદના. વિવિધ ભાષાના તરજુમાઓથી ઐક્ય સાધવાનું કહેતા નારાયણ હેમચંદ્રથી પ્રેરિત થઇને ગાંધીજીએ કોશિયો સમજે તેવી ભાષા આત્મસાત કરીને સંવાદી સાહિત્ય આપ્યું. ગાંધીવાદી અસર હેઠળ ઉમાશંકર જોશીએ વિશ્વશાતિનું ગાન કર્યું. આ હતી ભારતીય ઉપખંડની વાત અને એ જ વાતનો પડઘો રસૂલ હમજાતોવના દાઘેસ્તાનમાં સંભળાયો. પન્નાલાલ પટેલે તેમના પાત્રો કાળુ અને રાજુમાં આવી જ નૈતિકતા ભાળી. આ તમામના સૂરોનો એક રાગ લોકજીભે ગુંજે તો, સર્વજન હિતાય, સર્વજન સુખાયની સ્થિતિ ખાસ દૂર નથી. 

આજે યુદ્ધોના ખપ્પરમાં હોમાતા વિશ્વને જોતાં આ આશા સાવ ઠગારી તો નહિ નિવડે ને?

e.mail : sanita2021patel1966@gmail.com

સુમન શાહ

આજે માણસ એકને નહીં પણ અનેકને એક રીતે નહીં પણ અનેકશ: અનુભવી રહ્યો છે. બહુમુખી અને બહુવચનીય સમયમાં જીવી રહ્યો છે. એ પ્રવર્તમાન યુગસ્પન્દન વિશે વિચારવું જરૂરી છે. 

જુઓ, માણસોને હવે બધી વસ્તુઓ સરખે સરખી લાગે છે. ગૉળ-ખૉળનો ભેદ નથી રહ્યો. સારું-નરસું લીલું-સૂકું નિરર્થક-સાર્થક સાચ-જૂઠ ધર્મ-અધર્મ, નીતિ-અનીતિ બધું બરાબર છે એ ભાવ વિકસી રહ્યો છે. એ ભાવ ભેદકતાનાશક હોત તો આવકાર્ય ગણાત, પણ આ તો વિશિષ્ટતાનાશક છે. નીવડેલા સાહિત્યકાર અને નવોદિત સાહિત્યકાર વચ્ચે ભેદ ન કરીએ, ન જ કરીએ, પણ નીવડેલાની સૃષ્ટિની સાહિત્યિક ગુણવત્તાને મામુલી લેખીએ એ સામાન્યીકરણ સારી વાત નથી. કોઈક સાહિત્યકાર રોજ સવારે ગુજરાતી ભાષા-સાહિત્યના પરિદૃશ્ય વિશે ચિન્તા વ્યક્ત કરતો હોય એને જગન્નાથની અવસ્થામાં પોઢેલા સાહિત્યકારની સુખનિદ્રા સાથે ન સરખાવાય.

વિશિષ્ટતાનાશ અને સૌ-સરખાવાદ બહુ ઝડપથી પ્રસરી રહ્યા છે. એ કશી નીરસતા નથી પણ દરેકને વિશિષ્ટ નહીં પણ બધાને સામાન્ય ગણનારો અવળા મોઢે વિકસી રહેલો આવિષ્કાર છે. એનાં અનેક કારણો છે : મોટું કારણ તો માહિતીની ભરપૂરતા. hiper-normalization. એ ભરપૂરતામાં ખરા-ખોટાની જાળવણી ન પણ થતી હોય, એમાં સમીક્ષાત્મક વિશ્લેષણ પણ ન થતું હોય – કોણ કરે? 

એટલે, વિજ્ઞાન જેને sensory overload કહે છે એ પ્રભવે છે. માહિતીએ જનમાવેલા વિવિધ ઇન્દ્રિયબોધોના – sensory inputsના – ચિત્ત અર્થ કરવા જાય, એને પ્રક્રિયામાં ઢાળવા મથે, પણ એક સાથે શી રીતે વૅંઢારી શકે? જુઓ ને, માણસ નિરાંતે 

શ્રેયા ઘોષાલને સાંભળતો હોય પણ વાહનોનું ભૉંભૉં-ચીચી, જોડે કૂતરાંનું ભસંભસા, વળી અમિતાભ બચ્ચન, વળી રાજકારણીઓ, અને વળી ભાડૂતી પત્રકારોએ મચાવેલો ઘૉંઘાટ! ભાષિક કે બિનભાષિક બધા જ સંકેતો અને પ્રકાશ ટોળાં ગન્ધ-દુર્ગન્ધ કે સામે ઘેર શેકાતો શીરો – એ સૌ, માણસના મગજને તાકીને બેઠાં હોય છે.

આ ફેસબુક ને ઇન્સ્ટાગ્રામ વગેરે સોશ્યલ મીડિયા અતિશયિત બહુવચનીય વાતાવરણ છે. દૃષ્ટિબિન્દુઓ કે માત્ર બિન્દુઓ, કાવતરાં કે કાવતરાંખોર વાતો, સુબોધીનાં કે અબુધનાં મન્તવ્યો, ચાલુ રાજકારણ વિશેના સાચા કે ખોટા બળાપા, વગેરે બધું જ સોશ્યલ ગણાય છે, એટલું જ નહીં, સાથે સાથે હોય છે. ડાહ્યા જનો કહેતા હોય છે કે વિવેક વાપરવાનો. એ ખરું પણ રજનીશની રીલ જોડે જાતીય પ્રદર્શન કરતી યુવતીની રીલ ડોકાય ત્યારે વિવેક બચારો ચૂપ થઈ જવાનો. કેટલા બધા લોકો સ્વસ્થ સુખી સમૃદ્ધ જીવન જીવવા વિશેના બોધ પીરસે છે – મને તો થાય, જાણે મને જીવન જીવતાં આવડતું જ નથી! તીવ્ર સમીક્ષા અર્પે એ નિપુણતાના ભરપૂર અભાવમાં આ દિશાહીન બહુવચનવાદ વકરી રહ્યો છે. 

સાહિત્યવિષયક કે જીવનવિષયક સાચો કે ખોટો વિચાર, ખરું કે ખોટું મન્તવ્ય કે કોઈપણ બાબત, એના નાણાકીય કે માનસિક ક્રયવિક્રય માટે ઊંચામાં ઊંચો અવાજ ઊભો કરી આપતાં સંખ્યાબંધ પ્લૅટફૉર્મ્સ, અને AI જેવી અતિ વિકસિત ટૅક્નોલૉજિનાં ઉપકરણોનો આ બહુવચનવાદના વિકાસમાં મોટો ફાળો છે. 

હવે નમ્બર્સનો મહિમા છે. મને મળેલા likesના Kથી હું ઊંચેરો બુદ્ધિવાન લાગું છું. મારા Facebook friends અને followersના આંકડાથી મારી મહાનતા નક્કી થાય છે. હું અનેક લોકોને એકઠા કરી શકું, મોટી મોટી સભાઓ ગજવી શકું, લોકને નચવી શકું, તો એ મારી રાજકીય કુનેહ ગણાય છે. રાજકારણે રાજનીતિનો અર્થ ભૂંસી નાખ્યો છે.

હવે રીયલનું સ્થાન વર્ચ્યુઅલે લીધું છે એમ ન કહો; એમ કહો કે વર્ચ્યુઅલ એના પ્રભાવે કરીને રીયલ લાગે છે. બૉદ્રિલાર્ડે simulacra વિભાવના વડે જણાવેલું કે મૂળ વિનાની નકલો થશે; પણ તેઓ હોત તો કહેત કે હવે તો નકલો જ મૂળ છે. AIએ સરજેલા personas, ચમકદમક સાથે રજૂ કરાતાં રાજનેતાઓનાં કે ઉદ્યોગપતિઓનાં વ્યક્તિ-ચિત્રો, સિનેમા ઍક્ટર્સ, અને રમતવીરોની યશગાથાઓને કારણે એક ચડિયાતા સમાજનું નિર્માણ થયું છે. પરિણામે, દેખીતી રીતે પણ અન્ય સામાજિક વર્ગો – અઢળક પ્રજાજનો – ડઘાયેલા અને રાંક દીસે છે.

એટલે વિચારણીય મુદ્દા ખૂણે હડસેલાઇ ગયા છે : લોકશાસન છે તો એ કયા વેશે છે, સર્વોચ્ચ છે તો એના નિર્ણયોની સમીક્ષા ક્યાં છે? ચાલુ યુદ્ધોમાં વિશ્વમાં રોજ મનુષ્યો મરે છે. દીવાળીની હવાઇઓની જેમ સામસામે જીવલેણ મિસાઇલો છોડાઇ રહી છે. એ તે કેવા પ્રકારની રાજનીતિનું ફળ છે? વગેરે વિશે બૌદ્ધિકો ભાગ્યે જ બોલે છે. 

કોઈપણ સિસ્ટમના સિદ્ધાન્તોનું મૂલ્ય ન જળવાતું હોય ત્યારે એ સિસ્ટમનું બીજું રૂપ પ્રગટી ચૂક્યું હોય છે, એ દેખાવું જોઇએ, પણ જવલ્લે જ દેખાય છે. હું એ કહેવા માગું છું કે લોકશાહીના ઝભ્ભા હેઠળ વિકસી રહેલી આપખુદશાહી દેખાય છે -? રાષ્ટ્રીયતા અને રાષ્ટ્રકલ્યાણને નામે યુદ્ધો લગી પ્હૉંચી ગયેલા geopoliticsની અમાનુષી ચાલ પરખાય છે?

પણ હવે યુદ્ધો આપણને સદવા માંડ્યાં છે. લોકો બોલતા હોય છે – એ તો ચાલ્યા કરે, આપણે શું! કુદરતી આફતો કોરોના પછી સામાન્ય લાગવા માંડી છે. રોજિંદા જીવનની આ નવ્ય ગતિ કોઈપણ કટોકટીનું સામાન્યીકરણ કરી આપશે. પણ એ સાથે નૉંધવું જોઈશે કે સંવેદનશીલતા પ્રેમ કે કરુણા જેવી મનુષ્યજીવનની ચાલકનિયામક ચીજોને જડતા વળગવા લાગી છે. એટલે પછી, આ પરિદૃશ્ય સામે પ્રકોપ અનુકમ્પા કે આમૂળ ક્રાન્તિ માટેનું બળ માણસ ક્યાંથી લાવવાનો’તો?  

આ નવ્ય ઉચ્ચાવચતાયુક્ત ઑર્ડર અને રીયલ પર વર્ચ્યુઅલની સરસાઈને બહુવચનવાદ નષ્ટ નહીં કરી શકે બલકે એનાં અવનવાં રૂપો સરજી આપશે.

ખરો સવાલ એ છે કે માણસના વાસ્તવિક અનુભવનું શું -? એક આશા છે, સાહિત્ય અને અન્ય કલાઓ. એ દિશાએથી એક વિધાયક બહુવચનવાદી સમાજનું તેમ જ યુગસ્પન્દનનું સર્જન કે એથી સંતુલન અશક્ય નથી. કેમ કે કલાઓ વર્ગો કે જૂથોને નહીં પરન્તુ ધરતી પરનાં સૌ મનુષ્યોને જોડે છે. એને સરહદો રાજકારણ કે પ્રગતિશીલ ટૅક્નોલૉજિ હરાવી શકતાં નથી.  

પણ સાહિત્યકારો અને કલાકારો જ હારી ગયા હશે, તો?

= = = 

(270625USA)

સૌજન્ય : સુમનભાઈ શાહની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર