આજે ગણેશ-ચતુર્થી છે.
ગણપતિ ચોથ એટલે ચોથના લાડુ. અને લાડુ એટલે બા. બા એટલે કે અમારાં દાદી. બાનું એ પ્રિય મિષ્ટાન્ન, એ પોતે બનવાતાં, દિલથી. એમના જીવનનું છેલ્લું ભોજન પણ એ જ, બરાબર ગણેશ ચતુર્થીના દિવસે. એ દિવસે બા બાળક જેવા લાગતાં હતાં, ખુરશીમાં એમને બેસાડી, આગળ નૅપ્કિન લગાડી મેં અને સાવિત્રીબાએ (નાના-નાની શબ્દો અમારા ઘરમાં નહોતા વપરાતા, અમે બંને તરફનાં વડીલોને દાદા-બા નામે સંબોધતાં, એટલે ઘરમાં એકીસાથે બે બા હોવાથી નાનીને નામથી સાવિત્રીબા બોલાવતાં) બાને અમારા હાથે ધીમેધીમે એમનું પ્રિય અને અંતિમ ભોજન જમાડેલું, એ બા, જેમણે અમને નાનપણમાં એવી જ ધીરજથી કોળિયા ભરાવ્યા હશે.
અમારા ઘરે દર વર્ષે ગણેશજીનો લાડુ બનતો. અને એ બનાવવાનો ઇજારો, કહો કે, બાનો હતો. એ દિવસે રજા હોય એટલે સવારથી અમારી એસેમ્બલી-લાઇન ગોઠવાઈ જાય. એ જ વાર્ષિક ક્રમ. મમ્મી પહેલાં સૂકા કોપરાની કાતરી કરી એને ઘીમાં સાંતળે પછી લોટના મૂઠિયાં વાળે અને એને તળે. હું તળેલાં મૂઠિયાંને ખાંડણી-દસ્તો લઈને ખાંડું અને ચાળણી વડે ચાળું, અને પછી બા એમાં ઘી-ગોળ-કોપરાની કાતરી વગેરેનું મિશ્રણ કરે અને લાડુ વાળે, એક સરખા કદના. બાએ વાળેલા દરેક ગોળ લાડુને એક તરફથી બેસાડવા લાડુને હળવા જોરથી ફેંકવાનું કામ એ એસેમ્બલી લાઇનમાં મારું. એ કરવામાં મને બાળસહજ મજા પડે – વાળેલા લાડુને પછાડવાનો કોઈક ક્રૂર આનંદ. એસેમ્બલી લાઇનમાં છેલ્લી ક્રિયા તે એ લાડુને ખસખસમાં રગદોળવાની. બાનું એકવડું શરીર અને આમ સામાન્યપણે નિસ્પૃહી લાગતું મન, એ દિવસે અજબની સ્ફૂર્તિથી કામ કરતું. લાડુ બને પછી એને ગણપતિને ધરાવવાના, બાની દીપ-ધૂપ-આરતી થાય પછી એને અડોશ-પડોશમાં આપવા જવાનું કામ પણ મારું. જે મિષ્ટાન્ન બનાવવામાં મારો એટલો મોટો ફાળો હોય એ આડોશ-પાડોશમાં વહેંચીને એના ગૌરવમાં ભાગ પડાવવાનું મને ગમતું. ગોળના લાડુ સાથે અમારે ત્યાં અચૂક કડવા વાલ બનતા. લાડુનું જમણ કરવા અમે સૌ સાથે બેસીએ ત્યારે બાના મોં પર અપાર સંતોષની આભા દેખાય. ક્યારેક એ પપ્પાને પૂછે, સારો બન્યો છે, ભાઈ? પપ્પાને અને અમને તો એ ભાવે જ, એટલે પોતાના લાડુ-કર્મની સફળતાથી બાનો ચહેરો સંતોષથી ચમકી ઊઠે.
એમના જીવનની એ છેલ્લી ગણેશ-ચતુર્થીએ ઘરમાં લાડુ બન્યા હતા. બધાને ખબર હતી કે હવે અંત સમય નજીક આવ્યો છે. કચવાતે મને મમ્મી અને નાનીએ લાડુ બનાવ્યા હતા. નાની બોલ્યાં હતાં, ‘હશે એમને છેલ્લીવાર લાડુ ખવરાવી તો જોઈએ’. લાડુ બનતા હતા, બા એમના રૂમમાં અર્ધ-જાગૃતાવસ્થામાં પથારીવશ હતાં. જમવાનો વખત થવા આવ્યો એટલે નાનીએ એમના કાનમાં મોટેથી કહ્યું ‘આજે ગણેશ ચતુર્થી છે, થોડો લાડુ પ્રસાદનો છે, લેશો?’ સૌના આશ્ચર્ય વચ્ચે પથારીમાંથી મારો હાથ પકડીને બા ઊઠ્યાં અને બાજુમાં ગોઠવેલી ખુરશીમાં ભયંકર અશક્તિ છતાં બેઠાં. બસ એ એમનું અંતિમ ભોજન. પછી થોડા જ દિવસમાં ઊગતી સવારે એમણે શ્વાસ છોડ્યો. એના આગલા દિવસે નાનીએ પૂછ્યું ‘બા બધાં અહીં છે, તમારે કંઈ કહેવું છે?’ ત્યારે મોં ઉપર એ જ પ્રસન્નતા અને સંતોષવાળું સ્મિત લાવી, અધખુલ્લી આંખ અમારી તરફ ફેરવી, જમણો હાથ ઊંચો કરી એ બોલ્યાં, ‘ભાઈ, તું બહુ ભણજે ને જલદી દાકતર થઇ તારા બાપનો બેલ થજે. અને મારી અન્નુને સારે ઘેર પરણાવજો.’ મારો નાનો ભાઈ ત્યારે મેડિકલ કૉલેજના પહેલા વર્ષની કપરી ગણાતી પરીક્ષા આપવાની તૈયારીમાં હતો, બાના છેલ્લા દિવસોમાં એ અમદાવાદથી આવી શકે એમ ન હોવાથી એમની સ્થિતિ વિશે એને નહોતું જણાવ્યું. પણ બાને એ આવ્યો એવો આભાસ થયેલો.
બા ઓછું સાંભળતાં. નાનપણમાં મારામાં ધીરજની અછત. ભાઈ મિતભાષી અને મમ્મીનો અવાજ ધીમો. પપ્પા ભાગ્યે જ ઘરમાં હોય. બા સાથે વાતચીત કરવા સૌથી યોગ્ય અને હાથવગાં ઘરનાં કામ કરતાં સુખીમાસી. સુખીમાસી અમારે ત્યાં કામ કરતાં કરતાં ઘરનાં સભ્ય બની ગયેલાં. દાયકાઓ સુધી એ અમારી સાથે રહ્યાં. મમ્મીને તો એમણે નાનપણથી જોયેલી એટલે એ અમ સૌ પર ખૂબ ભાવ રાખે. બા માંદા પડે તો એમની ચાકરી પણ કરવા લાગે. રાત્રે એમના ઘરે ન જાય, બા સાથે સૂવે. એ સુખીમાસી માટે બાને પણ ભારે પ્રીતિ. ઘરના જે ભાગમાં સુખીમાસી કામ કરતાં હોય ત્યાં બાનો વાસ હોય. બા એમની પાછળ પડછાયાની જેમ ફરે. બંન્નેની ગોઠડી જામે. ક્યારેક લડે ઝગડે પણ ખરાં. બાને ખોટું લાગી જાય, ‘આ હુખી મારું કહેલું નથી સાંભળતી’ એવો રોષ ઠાલવી પછી એ આગળ ચાલતાં થાય, અને બીજા દિવસથી એમની ગોષ્ઠી પાછી શરૂ થઇ જાય.
બાનાં બીજાં પ્રીતિપાત્ર મારાં નાની. એ બંનેનું સખ્ય સૌ કોઈને આશ્ચર્ય પમાડતું. બા માંદા પડે અને માંદગી લાંબી ચાલે તો નાનીને પોસ્ટ કાર્ડ લખીને તેડાવાય. અને નાની અચૂક આવે. એ આવે એટલાથી જ બાની માંદગી અડધી સારી થઇ જાય. નાની આવે એટલે અમે બંને ભાઈ-બહેન તો ખુશખુશાલ. ડાકોરના મંદિરનો પ્રસાદ આવે અને એ પ્રસાદ જમી શકાય એટલો હોય. એ મિજબાની ઉપરાંત રોજેરોજ સવાર-સાંજ નવીનવી વાર્તા સાંભળવા મળે. નાની એટલે વાર્તાઓનો ભંડાર. એમના મુખે વાર્તાવહેણ અસ્ખલિત વહે. એમનો શ્રોતા-વર્ગ એટલે અમે ત્રણ બાળકો. અમે બે ભાઈ-બહેન અને વાર્તાઓમાં બાળક જેવો રસ લેતાં બા. બા સાજાં થાય એટલે નાની પાછાં ફરે, એ વખતે એમને આવજો કહેતાં બા રડી પડે અને કહે કે ‘એ તો મારા ગયાં જનમનાં બહેન છે’. અમારી આસપાસનાં બધાં અમારાં બંને દાદીઓનો આવો અનોખો પ્રેમ સંબંધ જોઈને ચકિત થઇ જતાં.
માત્ર નાની સાથે જ નહીં, બાનો મમ્મી સાથેનો વ્યવહાર એવો કે આજની સાસ-બહુ ટી.વી. સીરિયલોના સ્ક્રીપ્ટ રાઈટર સાવ નિરાશ થઇ જાય. એમને પોતાને દીકરી નહોતી તેથી હશે કે પછી એમની પ્રકૃતિ જ શાંત અને સૌહાર્દપૂર્ણ હોય, એમનો વ્યવહાર મમ્મી સાથે પણ અતિશય વાત્સલ્યપૂર્ણ. સામાન્ય સાસુને હોય એવી કોઈ જરૂરિયાત, માંગણી, અપેક્ષા કે ફરિયાદ એમને કદી હોય નહીં. એમને કદી કોઈ ઈચ્છા કે માંગણી નહોતી એનું અમને દુઃખ પણ થતું અને અમે અવારનવાર એમને ટોકતાં. ક્યારેક અમને એવું થતું કે અમારે ખાતર પણ એ કંઈક ઈચ્છે, કશુંક એમને જોઈતું હોય જે, એમને ખાતર નહીં, પણ અમારે ખાતર અમે એમને આપી શકીએ કે એમને માટે કશું કરી શકીએ. પણ જાતનો સહેજે વિચાર ન કરવાનો એમનો સ્વભાવ હતો. એમના શરીરનું પ્રત્યેક દર્દ એમને માટે હૃદયનું દર્દ બની જતું. એમની નાદુરસ્તીને કારણે અમને અગવડ થતી હશે એ વિચારે એમને માંદા પડવા બદલ ભારે અપરાધભાવ થતો. અને ક્યારેક એટલા દુ:ખી થઇ જતાં કે ‘મારે કારણે તમને બધાને…. ‘ કહેતાં એ રડી પડતાં. એ અધિકાર કરે એમ અમે ચાહીએ પણ એ ન કરે, ન કરી શકે. કોઈ ગુણ પણ જ્યારે અતિશયની માત્રામાં હોય ત્યારે અવગુણ બની જતો હોય છે.
‘અમારાં બા’ − બાએ તેડ્યો ભાઈ અને બાજુમાં ઊભી બહેન (આરાધનાબહેન ભટ્ટ)
એમને અમે આખી જિંદગી એક જ રંગ ઓઢેલાં જોયાં છે – કાળો. એમની ગોરી ચામડી એમના કાળાં વસ્ત્રોમાં વધુ ગોરી લાગતી. નાનપણમાં વૈધવ્ય આવ્યું અને એ સમયમાં થતી પ્રત્યેક એવી સ્ત્રીની સ્થિતિ એમની પણ હતી. છતાં મને એ બહુ સુંદર લાગતાં. એમને માથેથી વાળ ઉતારી લેવામાં આવેલા અને એમનો કાળો સાડલો એમના માથે વાળની ગરજ સારતો. વાળ વધી જાય એટલે એમના કહેવાથી અબ્દુલકાકાને કહેણ મોકલવામાં આવતું. એ વહેલી સવારે આવે, બા પાછળની ચોકડીમાં ઉભડક પગે અબ્દુલકાકા સામે બેસે અને અસ્તરો લઈને બાના વાળ ઉતારે. આ દૃશ્ય દર મહિને ભજવાય અને એ જોઈને ચીસ પાડવાનું મન થતું. પણ એવું ક્યારે ય મેં કર્યું નહોતું. એક વખત બાળસહજ કુતૂહલવશ મેં બાને મેં પૂછી લીધેલું ખરું. ‘તમારે વાળ કેમ નથી?’ ‘તારા દાદા નથી ને, એટલે’ એમણે ટૂંકો જવાબ વાળેલો. હું એમને જોઇને મનોમન કલ્પના કરી લેતી કે આટલાં સુંદર બાને માથે વાળ હોત અને એ જો મોટો અંબોડો વાળતાં હોત, સરસ, રંગીન નહીં તો સફેદ સાડલો પહેરતાં હોત તો કેવાં લાગતાં હોત! પણ મને એમનું વાસ્તવિક રૂપ પણ એમના એ કાલ્પનિક રૂપ જેટલું જ ગમતું. ઘરના લોકો પાસેથી સાંભળેલું કે સૌએ એમને બે-ત્રણ વખત જ લાલ રંગમાં જોયેલાં – મમ્મી-પપ્પાના લગ્નમાં, અને મારા અને ભાઈના જન્મના દિવસે, જ્યારે પહેલીવાર હૉસ્પિટલમાં અમને જોવા આવ્યાં ત્યારે. એમનો શણગાર એટલે માત્ર એમના પાતળા ગોરા હાથ ઉપરના ૩-૪ છૂંદણાં. એ પાતળા હાથ એમની ઉંમરની સાથે વધુ પાતળા થતા મેં જોયા.
મારું અને બાનું એક આગવું સંધાન. એમની સાથે બાજુમાં બેસીને એમના પાતળા હાથ ઉપર ઉપસી આવેલી નસો જોઈને મને બહુ કૌતુક થતું. હું એમના હાથની ઉપસેલી નસો પર મારી આંગળીઓ ફેરવતી અને એ કહેતાં, ‘જો ભગવાને કેવા દોરડાં બાંધ્યાં છે’. એમની પાસે એક કોરો લાલ સાડલો હતો, એમની પતરાની પેટીમાં. એ પતરાની પેટી એટલો જ એમનો અસબાબ. હું થોડી મોટી થઇ પછી એમણે મને એ સાડલો બતાવેલો અને કહેલું કે એ તેમના અંતિમ સંસ્કારમાં એમને પહેરાવવાનો સાડલો છે. એમના મનની વાત, હું થોડી મોટી થઇ પછી, એ મને કહેતાં. એમના દુઃખના દિવસોની યાદો હોય, દાદા સાથેના અતિ ટૂંકા લગ્નજીવનનાં સુખદ સંસ્મરણો હોય, મારા પપ્પાનું બાળપણ, એમના સંઘર્ષો, બધું એ મારી સાથે બેસે ત્યારે એકાએક એમના માનસપટ પર તરી આવતું. હું મોટી થતી ગઈ એમ એમની એકલતાની સ્થિતિ મને સમજાતી ગઇ. એમની શ્રવણ શક્તિ ત્યાં સુધીમાં ઓસરવા લાગી હતી. હું એમના કાન નજીક જઈ મોટેથી બોલીને તેમની સાથે વાતો કરતી. ધીમે ધીમે એમની સાથે વાતો કરવી મુશ્કેલ બનતી જતી હતી અને એમનું અળગાપણું વધતું જતું હતું. તે વખતે એમની સાથે થોડી મિનિટોની વાતો પણ એમને પ્રફુલ્લિત કરી દેતી. એ ખુશ થઈને કહી દેતાં, ‘બીજા કોઈ પાસે ટાઈમ ન હોય પણ મારી અન્નુ મારી સાથે વાત કરે’. અને મને મારું ઇનામ મળી જતું.
હું અને ભાઈ સ્કૂલે જવા સવારના સવા-દસ વાગે નીકળીએ. એ માટે બરાબર સાડા-નવ વાગે જમવાનું. એ વખતે ઘરે ફક્ત બા હોય એટલે એ અમને જમાડે. અમે નાના હતાં ત્યારે એમના હાથની ગરમ રોટલીની સાથે સાથે બાની વાતો પણ એ પીરસતાં જાય. કોઈ ખાસ દિવસ હોય, તહેવાર હોય, તો એની વાતો હોય, નાગપંચમીની વાત, હોળી આવતી હોય તો એની વાત, પૌરાણિક વાતની સાથે સાથે એ તહેવાર સાથે સંકળાયેલી એમની સ્મૃતિઓ પણ આવી જાય. ક્યારેક પપ્પાના સ્કૂલના દિવસો એ યાદ કરે, પપ્પાએ ભણવા માટે કેટલું વેઠેલું, કેટલી અગવડો, પ્રતિકૂળતાઓનો સામનો કરેલો. રોજ ચાર માઈલ નદીના ભાઠામાં ખુલ્લા પગે ચાલીને જતા, ક્યારેક પગમાં ચંપલ હોય ક્યારેક ન પણ હોય, ભયંકર ગરમીમાં ખભે થેલો લઈને એ ચાલતા જતા. ઘરમાં ઘોડાગાડી હતી જે એમના પિતરાઈને સ્કૂલે જવા માટે મળતી, પણ પપ્પાએ ચાલવું પડતું. આવું આવું કહેતાં બા ક્યારેક ચાર આંસુ પણ પાડી લેતાં. નદીના કિનારે વાડીઓ આવતી અને ઉનાળામાં તરબૂચની વાડીઓમાં સ્કૂલે જતા છોકરાઓ તરબૂચ પર પોતાનો અધિકાર ભોગવતા અને ક્યારેક પકડાઈ જતા, માર ખાતા અને ઘેર ફરિયાદો આવતી … એવાં એવાં પપ્પાનાં પરાક્રમોની વાત કરે ત્યારે અમને અમારાં બા મા યશોદા જેવાં લાગતાં. એમની આવી વાતોનું ભાથું બાંધીને અમે સ્કૂલે જતાં.
સવારે જમીને અમે તૈયાર થઈએ એટલી વારમાં બા અમારા બંનેના પાણીના ગ્લાસ આગળના રૂમમાં રાખીને બારણા પાસે બેસી અમારા નીકળવાની રાહ જોતાં હોય. ‘બા અમે જઈએ’ બોલાય તેની સાથે પાણીનો ઘૂંટડો અને પ્રશ્ન મળે – બધું લીધું? બસનો પાસ, કમ્પાસ, પેન-પેન્સિલ ….. ક્યારેક અમે ટીખળ કરી, બા અમને એ પ્રશ્ન પૂછે એ પહેલાં જ જવાબ આપી દેતાં, ‘બા અમે જઈએ, અને હા, અમે બધું જ લીધું છે, પેન, પેન્સિલ, બસનો પાસ …બધું જ આવી ગયું’. અમે ત્રણે હસીએ. એ કહે, ‘હા, ચાલો સાચવીને જજો, હં.’ અને પછી એમની પ્રાર્થનાઓ ગણગણતાં એમના પ્રિય સ્થાને એમની હમેશની ટટ્ટાર મુદ્રામાં બેસે. એમના જીવનમાં છેક છેલ્લે સુધી ક્યારે ય એમને ટેકો દઈને બેઠેલાં અમે કોઈએ જોયાં નહોતાં.
હું દસમા ધોરણમાં આવી ત્યારથી અમારી સવારની રોટલી મેં બનાવવા માંડી. મારે એટલું કરવું પડતું એનું એમને ભારે દુઃખ થતું. પણ જે ઘટનાથી રોટલી ન બનાવી શકે એવી એમની સ્થિતિ થઇ તે ઘટના વખતની એમની પ્રતિક્રિયાઓ વિષે જ્યારે જ્યારે ઘરમાં વાત નીકળતી ત્યારે એ માટે એમને પરમવીરચક્ર સન્માન આપવાનું મન થતું. એક સાંજે મારી સ્કૂલના વાર્ષિક દિવસની ઉજવણી હતી. એના કાર્યક્રમમાં મારે ઘણું કરવાનું હતું. એટલે અમે સૌ ત્યાં હતાં અને બા ઘરે એકલાં હતાં. એમને નાનો અકસ્માત થયો. પડી ગયાં અને જમણો હાથ ભાંગી ગયો. ભાંગી ગયો એટલે માત્ર તડ પડી એટલું નહીં, હાડકાના બે ટુકડા થયા અને હાથ સાવ લટકતો લઇ, સાવ ઓછું ભાળતી આંખો છતાં અમને સંદેશો મોકલવા માટે એ ચાલીને છેક રસ્તા સુધી ગયાં, કોઈક સાથે સંદેશો કહેવડાવ્યો, અને પછી પપ્પા ઘરે પહોંચ્યા ત્યાં સુધી એકલાં, જાણે કશું બન્યું ન હોય એમ લટકી પડેલો હાથ બીજા હાથથી પકડીને બેસી રહ્યા. હાથના ટુકડા પૂરેપૂરા કદી જોડાયા નહીં અને અમને ગરમ રોટલી બનાવીને રોજ સવારે જમાડવાનો એમનો વિશેષાધિકાર એમણે ગુમાવવો પડ્યો, એનો એમને જીવન પર્યંત અફસોસ રહ્યો. પણ જમતી વખતે એમની વાતોનાં વડાં મળતાં, અને એથી વધારે, એમનું હોવું અમને પરમ સલામતી આપતું.
એક દિવસ પરીક્ષાની સવારે ઘરેથી નીકળતા મારા દીકરાને મારાથી પ્રશ્ન પૂછાઈ ગયો, ‘બધું જરૂરી લીધું છે ને’? તારો મોબાઈલ, આઈ-પેડ, આઈડી કાર્ડ, પેનો … બધું છે ને? એણે એનું સ્મિત કરી, મારા પ્રશ્નથી એના મનનો કંટાળો ઢાંકવાનો પ્રયત્ન કરતાં એની અદાથી, જવાબ વાળ્યો ‘હા, બધું છે. હવે હું જાઉં?’ એ નીકળી ગયો, અને મારા આ પ્રશ્ને મારી સ્મૃતિને સતેજ કરી દીધી. વર્ષો સુધી, સ્કૂલમાં હતી ત્યારથી છેક કૉલેજમાં જતી ત્યાં સુધી આ પ્રશ્નનો જવાબ રોજ હું પણ આ જ રીતે આપતી. દેખાડવાનો કંટાળો, છતાં અંદરથી એ પ્રશ્ન પૂછાય એ ગમતું! મારી વસ્તુઓ લેવાનું યાદ કરવા માટે એ પ્રશ્નનું થઇ પડેલું અવલંબન …. એક રીતે જોઈએ તો કશું જ બદલાતું નથી. બદલાઈ છે માત્ર યાદ કરીને લેવાની વસ્તુઓ.
e.mail : aradhanabhatt@yahoo.com.au
(પ્રગટ : “એતદ્દ”; જૂન 2024 – પૃ. 51-55)
