આ સાથે મેં ભાઈ (મારા પિતાજી) વિષે થોડું લખ્યું છે તે મોકલું છું. એ મેં મારાં સંતાનો અને કુટુંબીજનો માટે જ લખ્યું છે, એટલે ઘણી કોશિશ કરવા છતાં જોઈએ તેવું ફોર્મલ નથી લખી શકી. એમની જન્મતિથિ 30મી ઓક્ટોબર છે, એટલે. … આખર આ એક એકાકી પુત્રીની એના માર્ગદર્શકને આપેલી અંજલિ છે. 

− આશા બૂચ

‘भाई’(मेरे पिताजी स्व. नरेंद्रभाई अंजारिया)का यह जन्मशताब्दीकी वर्ष. उनके गुणानुवाद यहाँ श्रद्धांजलिके रूपमें प्रस्तुत करना चाहूंगी।

नरेन्द्रभाईका जन्म ३० अक्टूबर १९२४, जामनगरमें हुआ था. पिता नौतमलाल अपनी पत्नी और पुत्रको परिवारजनोंकी छायामें छोड़ कर रोजगारकी तलाशमें 1927 पूर्व अफ्रिका गए. दो सालके बाद परिवार सहित टांगामें स्थायी रूपसे रहने लगे.

भाईके अफ्रीका निवास दरमियान एक बहन रंजन और एक भाई छोटुका जन्म हुआ. उनके भारत आने के बाद एक बहन मुद्रिकाका जन्म हुआ, जिन्हें जब वो नौ सालकी थी तब राजकोटमें पहेली दफा मिले। भाईकी प्राथमिक शिक्षाके श्री गणेश वहीं पर हुए.

भाई पांच साल अफ्रिकामें रहे. उसके बाद ई.स. १९३६में भाईके लिए राजकोटकी नागर बोर्डिंगमें रहेनेकी और आल्फ्रेड हाईस्कूलमें पढनेकी सुविधा करके माता-पिता अफ्रिका वापस गए. उस समयके नागर ज्ञातिके एक प्रतिष्ठित नेता उ.न. ढेबरको “अपने जैसा वकील बनाना’ ऐसी सिफारिश मेरे दादजीने की थी. सचमुच ढेबरभाईने भाईको ‘अपने जैसा’ बनाया, मगर वकील नहीं, बल्कि एक रचनात्मक कार्यकर!

शाला और कॉलेजके अभ्यासकाल दौरान गाँधी विचारकी ज़ोरोंसे बहती हुई हवाने जवानीमें पांव रखते हुए भाईको भी आज़ादीकी लड़त और रचनात्मक कार्यकी ओर अपनी दिशा बदलनेके लिए आकर्षित किया. तत्वज्ञानके साथ बी.ऐ. के इम्तहाँमे अनुत्तरणीय होने के पीछे उनके अभ्यास करनेकी क्षमताके अभावसे बढ़कर आज़ादीके जंगमे जुड़ जानेका जोश और रचनात्मक कार्य करनेका उत्साह कारण स्वरूप होनेकी ज़्यादा संभावना रही होगी. आखिर उन्होंने बी.ऐ. की उपाधि हांसिल की और तुरंत ही राजकोटमें सौराष्ट्र रचनात्मक समिति द्वारा संचालित रचनात्मक कार्यको अपना कार्यक्षेत्र बना लिया. थोड़े समयके लिए स्व. ढेबरभाई और उस ज़मानेकी अग्रगण्य महिला प्रतिभा स्व. भक्तिबाके साथ रहेनेके मौक़ा मिला, जिसने भाईके जीवनको अनेक तरीकेसे समृद्ध बनाया. ई.स. १९५१से ‘५४ तक भाईने गुजरात विद्यापीठ – अहमदबादके हिंदी प्रचार केंद्रमें सेवा प्रदान की. ‘५४से लेकर ‘९६में अपने जीवनकी ज्योत बुझने तक हिंदी प्रचार और दूसरे अगण्य रचनात्मक कार्य करने वाले संगठनोंके ज़रिये मानद सेवा करते रहे. हिंदी प्रचारके कामसे जुड़े तभीसे भाईका रचनात्मक कार्यका दौर शुरू हुआ. विराणी कन्या विद्यालय और विराणी हाईस्कूलमें थोड़े समय तक शिक्षककी भूमिका निभाई. ‘अखिल भारत संस्था संघ’के सदस्य होने के पश्चात् सम्मेलनों, परिसंवादों और परिषदोंमें हिस्सा लेने हेतु पूरे भारतमें परिभ्रमण करनेका भाईको मौक़ा मिला.

यह हुआ भाईका संक्षिप्त जीवनवृत्त. आज मैं बात करना चाहती हूँ मेरे पिताजी मेरे मनसे दुसरे लोगोंसे क्यों भिन्न थे, उनमें क्या विशिष्ट गुण थे इसके बारमें.

‘भाई’ नामके उच्चारणके साथ ही एक सौम्य, शांत प्रतिभा नज़र समक्ष खड़ी हो जाती है. उनके तन और मनका स्वास्थ्य उनके गोल चहेरे, प्रेम बहाती हुई आँखें और सदा प्रसन्न हास्य मंडित मुखमुद्रामें प्रत्यक्ष होता रहता था. मितभाषी और

मृदुभाषी होना भी उनका जन्मदत्त स्वभाव था.

भाईको लेकर मेरी याददाश्त पांच-छह सालकी उम्रसे शुरू हुई. मैंने भाईको सभी घरेलू कार्य करते हुए देखा था – खाना पकाने के सिवा! इसके पीछे स्त्री-पुरुषके बीच समानता साबित करनेका या तो खुद कुछ अलग विचारधाराका अनुसरण कर रहें हैं ऐसा दिखावा करनेका इरादा बिलकुल नहीं था, वह उनकी सहज प्रकृति थी. दिन जल्दी सुबहसे शुरू होता था और रातको भी पहले प्रहरकी नींद लेनेका नियमका अनुसरण करते थे. कितना भी काम क्यों न हो, भाईको कभी भी जल्दीसे निपटाते नहीं देखा, निर्धारित समय पर कार्य करनेके लिए कभी हाथमें लिया हुआ कार्य लपरवाहिसे करते हुए नहीं देखा। हरेक कार्य करनेमें दुरस्तीसे करनेका और व्यवस्था निभानेका आग्रह इतना था, मानों  उन्होंने लश्करी या नर्सिंगकी तालीम न हांसिल की  हो!

भाईने हम दोनों बहनोंकी हर तरहसे परवरिश की. हर कार्यमें भाई और बहन (मेरी माँ) हमेशा हमें अपने साथ रखते थे, इसलिए बहुत सारे काम उन्हें देखकर ही अपने आप सीख जाते थे, फिर भी वो हम पर नज़र रखते थे, कभी गलती हो जाय तो धीरे से बता देते थे, अगर कोई चूक हो जाय और महत्त्वकी बात हो तो नियमका पालन करनेके लिए दृढ़तासे कहते भी थे, मगर कभी ऊँची आवाज़से कुछ कहा हो ऐसा याद नहीं है. अन्य किसीकी गलतीसे नाराज़ हो जाय तब भाईका चहेरा लाल होते हुए ज़रूर देखा है.

हमारे परिवारमें जीवनके महत्वपूर्ण मूल्यों और मान्यताएं कैसे सीखे जाते हैं और अच्छे इंसान बनने के लिए ज़रूरी गुण कैसे आत्मसात कर सकते हैं यह सब बातों बातोंमे ही सिखने को मिल जाता था. ‘तू लकड़ी हो इसलिए ……. करना चाहिए या एक बेटी हो इसलिए ……. नहीं करना चाहिए’ ऐसा आदेश कभी नहीं सुना. दूसरोंके विचार, मंतव्य, उनके रुख़ और वयवहारको किस दृष्टिसे देखना चाहिए यह बात पर भाई बहुत ज़ोर देते थे, जिससे सबके साथ मेलजोलके संबंध स्थापित करके निभा सकते हैं ऐसा वो मानते थे. मुझे भाईकी यह  बात आज भी बिलकुल याद है, “दूसरोंकी ७०% बात सिर्फ सुननेकी होती है, २५% बातके लिए अगर सामने वाला पूछे तो ही अपना मंतव्य दर्शानेकी ज़रूर होती है और सिर्फ ५% बातें ही ऐसी होती है जिसके बारेमें हमें कुछ मार्गदर्शन देनेकी ज़रूर होती है, और वो भी दे कर ‘हमें मुक्त हो जाना चाहिए’. मेरे मनसे यह उनका गीताका ‘कर्मण्येवाधिकारस्ते मा फलेषु कदाचन’ बोधका व्यावहारिक अर्थघटन ही था. भाई एक दुसरे नियमके पालनका भी आग्रह रखते थे. जब विवादास्पद मुद्देकी चर्चा हो रही हो तो अपना मंतव्य उसी वख्त मत व्यक्त करो, क्योंकि उस वख्त आप मनसे विचलित हो गए होते हैं और अन्य लोग भी अपने दृष्टिकोण को सही साबित करनेका प्रयास करते है, उस समय एक दूसरेके स्वमानकी रक्षा न हो पाए ऐसा हो सकता है. अगर हो सके तो दूअसरोंकी बात शांतिसे सुननी चाहिए, उसके ऊपर अपनी और उनकी दृष्टिसे विचार करके थोड़े समयके बाद प्रतिभाव देना उचित रहता है. यह बहुत ही उपयोगी सूचन था. हालाँकि मैं उसका १००% पालन नहीं कर पाई हूँ यह मेरी कमी है. अपने निजी और व्यावसायिक जीवनमें इस नियमका यदि हम पालन करें तो ९०% संघर्ष पैदा ही न होते. भाईकी एक और भी विशिष्टता थी. वो हमारे या और किसी ऑरके (इसमें उनके कार्यक्षेत्रसे जुड़े हुए लोग भी शामिल थे) कुछ ख़रीदनेका, बाहर जानेका, छुट्टी लेनेका यातो कुछ कार्य करनेका प्रस्ताव सुनकर कभी भी तुरंत ‘हाँ’ या ‘ना’ कभी नहीं कहते. प्रस्ताव करने वाला थक जाये इतने सारे सवाल पूछकर सब जानकारी प्राप्त कर लेते, फिर खुद उसके ऊपर सोच विचार करके अपने हकारात्मक या नकारात्मक उत्तरके कारण बताते थे. इसका परिणाम यह हुआ करता था की, भले ही भाईका उत्तर हमारी इच्छाके मुताबिक़ न हो, मगर वह हमेशा हमारी भलाईके लिए है यह समजमें आनेसे इससे दुःख नहीं होता था. तत्वज्ञान और तर्कशास्त्रका अभ्यास करनेकी फलश्रुति स्वरूप ऐसी मनोदृष्टिका विकास हुआ होगा शायद. उसी तरह खाना खाते वक्त मन उद्विग्न हो ऐसी बातें, किसीकी निंदा करना या कोई नकारात्मक बातोंकी चर्चा न करनेका भाईका आग्रह था. जब छोटे थे तब हमने इस नियमका पालन किया, मगर जब अपना परिवार हुआ तो उसका मूल्य ज़्यादा समजमें आया. यह सब बातें छोटी मानी जा सकती हैं, मगर सबल और सरल व्यक्तित्व के विकासके लिए बहुत ही अहम मायना रखती है.

मेरा जन्म आज़ादी मिलनेके बाद तुरंत हुआ था. उन दिनों कई कन्याएं उच्च अभ्यास करने लगी थीं और महिलांए व्यवसाय भी करने लगीं थीं. महिलाओं के प्रति पुरुषोंका दृष्टिकोण भी बदलने लगा था,मगर मैंने यह भी निरीक्षण किया था कि आम जनताकी सेवामें संलग्न हों या अपनी ऊपरी अधिकारी हों ऐसी महिलाओंकी महत्ताका स्वीकार करने वाले ‘महानुभावों’ अपनी पत्नीको समानाधिकार या सम्मान, और वो भी अत्यंत सहज भावसे नहीं दे पाते थे. ऐसा क्यों होता होगा वह मुझे समझमें नहीं आता था. इसकी वजह यह थी कि भाई और बहनके संबंधमें मानव होना महत्व रखता था, नहीं की पति-पत्नीके पारंपरिक ख्यालात आधारित संबंध. इसी वजहसे बहन – मेरी माँ – शादीके बाद एस.एस.सी. से लेकर एम.ए. बी. एड. तक की शिक्षण यात्रा पूर्ण कर सकीं और उनकी सिध्धिका गौरव भाईकी सदा मुस्कुराती आंखोसे दिखाई देता था. मेरी और मेरी बहन स्मिताकी सिद्धिओं और सफलताओंसे भाईको ख़ुशी और गौरव ज़रूर महसूस होता था, मगर दूसरोंके सामने हमारी तारीफ करनेकी आदत नहीं रखते थे. इसीलिए हमें सफलता और असफलताको समभावसे समझनेकी आदत हो गई.

भाईके व्यक्तित्वका एक और गुण था, जो की दूसरोंमें छिपी हुई अच्छाई और ख़ास शक्तिको पहचानना. भाई हिंदी प्रचारके अलावा अनेक रचनात्मक कार्य करनेवाली संस्थाओंके साथ जुड़े हुए थे इसलिए कार्यकर्ताओंकी क्षमता और उनकी कार्यपद्धतिओंमें वैविध्य अपरंपार था. किसी सहकार्यकरमें कोई कमी नज़रमें आये, तो उसे एकांतमें बुलाकर सुचना दे देते, मगर अन्यको इसकी भनक भी नहीं आती. इसी तरह अलग अलग मंतव्य और विचार वाले लोगोंकी बात अपार धैर्यसे सुनते और इससेभी अधिक धैर्यसे दोनों पक्षके लोगोंको एक दुसरे के दृष्टिकोण समजा कर समस्याका हल निकालनेकी कोशिश करते थे. इसी वजहसे मैंने कई लोगोंको अपनी समस्याओंका हल ढूँढ़नेके लिए भाईके पास आते हुए देखा था.

उस जमानेमें लोग मानते थे कि या तो खुद नेता बन जाओ या किसी नेताके पीछे पीछे चलने लगो. भाईमें वहीवटी कौशल्य, मुतसद्दीगिरिसे समस्याओंका हल निकलनेकी क्षमता और अपने कार्यक्षेत्रके प्रति संपूर्ण वफ़ादारीके गुण थे, फिरभी राजकीय महत्वाकांक्षा ना होनेकी वजहसे ‘नेता’ नहीं बने. और उपरोक्त सभी क्षमताएं होनेके कारण किसी नेताके अंध अनुयायी भी न बने. यही कारण है की किसीकी खुशामद करके खुदके या अपनी संस्थाके फायदेके लिए अपना स्वमान गिरवी रखते नहीं देखा. नेता दो प्रकारके होते हैं, एक, खुद आगे रहकर दूसरोंको अपना अनुसरण करनेका आदेश देते हैं, दुसरे प्रकारके लोग अन्य लोगोंके साथ चल कर उनको आगेकी राह दिखाते हैं. भाई दूसरे प्रकारके नेता थे. प्रसिध्धिसे योजनों दूर भागने वाले. पर्देके पीछे रहकर काम करने वाले. खुद दूसरों पर विश्वास करते थे और अपने हाथके नीचे काम करने वालोंको सक्षम बनाते थे. मूक सेवक किसे कहते हैं यह हमें इसी तरह समजमें आया.

वैसे तो भाई मितभाषी थे, मगर उनका मित्रोंका वर्तुल पूरी दुनियाको घेर सके इतना विशाल था. उसमें वैविध्य भी कितना! सौराष्ट्र और कच्छके छोटे से छोटे गांवके हिंदी प्रचारकसे ले कर दिल्ही, कलकत्ता, चेन्नईके प्रतिष्ठित संगठनोंके पदाधिकारिओं, कोंग्रेसके प्रमुख ढेबरभाई (हालांकि वो हमारे परिवारके बुज़ुर्ग सदस्य जैसे थे) और मोरारजी भाई देसाई तकके सबके नाम उनकी डायरीमें होते थे. इतना ही नहीं, उनके गांव या शहरमें भाईको अपने काम के सिलसिलेके बारेमें जाना होता था, तो उन लोगोंको अवश्य मिलने भी जाते! और वो लोग भी हमारे घर उनको मिलने आते! फिर भी भाईके मुँहसे “मैं इतने लोगोंको पहचानता हूँ, फलाने मंत्री या धारासभ्यके घर ठहरा था, फलाने लेखकने मुझे अपने घर बुलाया था” इसका ढोल पीटते नहीं सुना था. मित्रोंकी संख्यामें विदेशसे आये हुए विद्यार्थीगण और कर्मशीलोंभी शामिल हुए. वो सब हमारे परिवारका हिस्सा बन गए और आजीवन संपर्क रख कर संबंध निभाते रहे हैं, और वो भी न सिर्फ भाई और बहनके साथ मगर मेरे साथ और हमारे बच्चोंके साथ भी. ऐसी थी संबंधोंकी गहराई.

नम्रताकी एक और मिसाल. अखिल भारतीय हिंदी संस्था संघने जब भाईका सम्मान किया था, तो उसकी खबर जब वे वहां पहुंचे तब हमें मिली. उन्होंने हमें एक पोस्टकार्ड लिखा, “इस सम्मेलनमें कुछ हिंदी प्रचारकोंका सम्मान होने वाला है, जिसमें गुजरातमेंसे मुझे पसंद किया गया है.” ऐसी प्रतिभाके धनि होनेसे भाईका शारीरिक कद नहीं बढ़ा, मगर उनका व्यक्तित्व महाकाय होता गया.

हिंदी प्रचारके कार्यको राष्ट्रीय स्तर पर सम्मान मिला यह भी तो बताना चाहूंगी.

स्थान : नई दिल्ही   साल: १९८९ – हिंदी प्रचार तथा हिंदी प्रशिक्षणके क्षेत्रमें महत्वका योगदान देने के लिए गंगाशरण सिंह पुरस्कार तथा प्रशस्ति पत्र तत्कालीन प्रधानमंत्री श्री राजीव गांधीके हाथ इनायत किया गया 

उपरोक्त पुरस्कारके साथ मिली हुई धनराशि भाईने हिंदी समितिको समर्पित कर दी थी यह कहनेकी ज़रूरत नहीं है.

भाई शैक्षिणक उपाधियाँ हांसिल करनेमें समय व्यतीत करनेके बजाय समाजोपयोगी बुनियादी कार्योंको अपना जीवन मंत्र बना कर  उसीमें निमग्न हो गए. उनका गुजराती, हिंदी और इंग्लिश तीनो भाषाओँ पर अद्भुत प्रभुत्व. उर्दूभी पढ़ और लिख सकते थे, कोविदका प्रमाणपत्र मिला था उनको. सभी भाषाओंके उच्चारण अति विशुद्ध, और समझाते थे भी अत्यंत तन्मयताके साथ. जब वे १९१५मेँ प्रकाशित हुई भारतीय समाजमें विधवा महिलाओंकी अवदशाका वर्णन करती हुई ‘मुना जाते बेवा’ जैसी उर्दू और हिंदी मिश्रित कविता पढ़ते थे तो घंटो तक सुनने का मन करता था. भाई उत्तम शिक्षक तो थे ही, पर साथमें उनमें विचारोंकी स्पष्टता भी थी. खूब सोच विचार कर ही बोलते या लिखते. इसिलए उनके  वक्तव्य संक्षिप्त, हर मुद्दे को स्पष्ट रूपसे प्रस्तुत करने वाले और उनकी लिखाई विषयको न्याय देनेवाली रहा करती थी. लेख एक ही दफा लिख लेते, उसमें कोई सुधार करनेकी ज़रूरत नहीं रहती थी. अलग अलग विषयों पर लिखे २५से भी ज़्यादा लेख, ३०से भी ज़्यादा किताबोंका अनुवाद और करीब ३०-३५ रेडियो वार्तालापोंकी श्रृंखला भाईकी विचार और भाषा समृध्धिका व्याप सूचित करती है.

जन्मसे ले कर जीवनके अंत तकके सफरके दरमियान लोगोंके बाहरी दिखाव, निजी स्वभाव, बोल-चाल, व्यवहार और कार्यक्षेत्रसे प्राप्त पद और प्रतिष्ठामें कई बदलाव आते हुए हम सब देखते हैं. स्व. ढेबरभाईने भाईको सन १९२५में जब वे चार माहकी उम्रके थे तब देखा था और बीस साल बाद उन्हें देख कर पहचान गए और मेरे दादजीको लिखा, “कोई कृपालु शक्तीने उनकी कांतिको सम्हालके रखी है.” अफ्रिकामें आठ-दस सालके बालक नरेन्द्रको जिसने देखा था उनहोंने दशकोंके बाद भाई को पहचान लिया! किसीकी बाह्य प्रतिभामें भी इतना सातत्य बना रहे इसके पीछे अंतरकी निर्दोष भावना, प्रसन्नता और स्वभावकी सरलता ज़िम्मेवार होती होगी ऐसा मेरा मानना है.

सामान्यतया लोग तीन ‘प’ पानेके लिए ज़मीन आसमान एक करते हैं – पैसा, पद और प्रतिष्ठा. भाईको इन तीनोंमेसे एकभी ‘प’ पानेकी मनीषा नहीं थी, फिर भी एक से एक बढ़कर महत्वपूर्ण कार्य उनको ढूंढते हुए उनके पास आया करते थे, जिन्हें वो पर्देके पीछे रहकर निष्ठासे पूरा करते थे. कोई काम उनके मनसे छोटा नहीं था, इसलिए सभास्थल पर दरी बिछानी हो या उठा कर ठीक जगह पर रखनी हो, भाई वहाँ हाज़िर होते, किसी समितिका प्रस्ताव लिखना हो, कोई सम्मेलनमें मुख्य वक्ताकी हैसीयतसे प्रवचन देना हो, समान कुशलतासे काम करते. भाईके कार्यक्षेत्रका केंद्र भले ही हिंदी प्रचारका कार्य रहा हो, मगर बादमें उसमें हरिजनोद्धार, खादी-ग्रामोद्योग, प्रौढ़ शिक्षा, प्राणी कल्याण, यूनिवर्सिटीके सिंडिकेटका सभ्यपद और सर्वोदय तालीम जैसे अनेकविध रचनात्मक कार्यों जुड़ते गए. सभी कार्य अवेतन। इसीलिए ही ‘निष्काम कर्मयोगी’की उपाधि मिली.

यह हुई भाईके कार्यक्षेत्रकी एक झलक. परिवार, समाज और देश-दुनियाके बारेमें उनके विचार काफी उदार और परिपक्व थे. ‘सूखे दुखे समेकृत्वा लाभालाभौ जयाजयौ’ यह उपदेशात्मक अवतरण हमारे धार्मिक ग्रंथ, भजन और विद्वानोंके प्रवचनोंमे हमेशा सुनने मिलते हैं. उसका अमल करनेवाले ढूंढने पर भी नहीं मिलते. हमें घरमें ही मिल गए! मेरी छोटी बहन स्मिताकी आकस्मिक बिदा परिवारके लिए असह्य घाव था. भाई मौन हो गए, दैवकी मरज़ी स्वीकार करके दुखी होकर भी उस घाव को सहम कर झेल लिया.  उनको पार्किंसन्सकी व्याधिका सामना करना पड़ा. मैंने पूछा, ‘आपको यह विचार नहीं सताता है की आप जैसे शुद्ध हृदयके इन्सानकी तकदीरमें ऐसी पीड़ा भुगतनेका क्यों लिखा?’ उत्तर दिया, “जिसका उत्तर न मिले उसके बारेमें सोच कर अस्वस्थ होने के बजाय ‘हमसे भी अधिक दुखी जन हैं’ यह सोचकर स्वस्थ रहकर कठिन परिस्थितिका उपाय करें, जिसका कोई उपाय न हो उसे सह लेनेमें ही समझदारी है.” मुझे वैष्णव जन और गीताके स्थितप्रग्नके लक्षण भाईके विचार-व्यवहारमें दिखाई देते थे.

भाईके बिदा होनेके बाद जो ‘स्मृति ग्रन्थ’ तैयार हुआ उसमें उनके साथी हिंदी प्रचारकगण, रचनात्मक कार्योंसे जुड़े हुए सहकार्यकारगण और कई स्नेही-संबंधीओंने ‘हिंदी प्रचारके जागृत प्रहरी’, ‘अनन्य सेवक’, राष्ट्रभाषाके उपासक’, अजातशत्रु’, ‘राष्ट्रभाषाके समर्पित पुजारी’, ‘साधुचरित’, ‘सत्वशील’ और ‘कोमल हृदयी’ आदि बहुत सरे विशेषण द्वारा भाईको श्रद्धांजलि अर्पित की. इतनी बड़ी तादादमें लोग भाईको सच्चे मायनेमें समझ सके उस बातका परम संतोष हुआ. साथमें यह पढ़कर मैंने सोचा, हमें तो इनके यह सब गुणोंका परिचय था ही. ‘मेरे भाई’ इतना कहूं तो इसमें यह सब समाविष्ट हो जाता है. उनके यह सब आयाम पारिवारिक संबंध और उनके वैविध्य सभर कार्यक्षेत्रमें किये हुए कार्योंमें सदा प्रत्यक्ष होनेका अनुभव किया है.

भाई और बहनके दिए हुए संस्कार और मूल्योंका दीप आजके तूफानी माहौलमें बुझ न जाये इसलिए हमारे जीवन रूप हाथोंका संरक्षण दे कर आनेवाली पीढीको यह सब सौंप देनेके लिए यथाशक्ति प्रयत्नशील रहते हैं. भाईकी प्रेम सभर ऑंखें और प्रसन्न मुख मुद्रा हमें हमेशा बल प्रदान करती रहेगी.

e.mail : 71abuch@gmail.com

આજે ગણેશ-ચતુર્થી છે.

ગણપતિ ચોથ એટલે ચોથના લાડુ. અને લાડુ એટલે બા. બા એટલે કે અમારાં દાદી. બાનું એ પ્રિય મિષ્ટાન્ન, એ પોતે બનવાતાં, દિલથી. એમના જીવનનું છેલ્લું ભોજન પણ એ જ, બરાબર ગણેશ ચતુર્થીના દિવસે. એ દિવસે બા બાળક જેવા લાગતાં હતાં, ખુરશીમાં એમને બેસાડી, આગળ નૅપ્કિન લગાડી મેં અને સાવિત્રીબાએ (નાના-નાની શબ્દો અમારા ઘરમાં નહોતા વપરાતા, અમે બંને તરફનાં વડીલોને દાદા-બા નામે સંબોધતાં, એટલે ઘરમાં એકીસાથે બે બા હોવાથી નાનીને નામથી સાવિત્રીબા બોલાવતાં) બાને અમારા હાથે ધીમેધીમે એમનું પ્રિય અને અંતિમ ભોજન જમાડેલું, એ બા, જેમણે અમને નાનપણમાં એવી જ ધીરજથી કોળિયા ભરાવ્યા હશે.

અમારા ઘરે દર વર્ષે ગણેશજીનો લાડુ બનતો. અને એ બનાવવાનો ઇજારો, કહો કે, બાનો હતો. એ દિવસે રજા હોય એટલે સવારથી અમારી એસેમ્બલી-લાઇન ગોઠવાઈ જાય. એ જ વાર્ષિક ક્રમ. મમ્મી પહેલાં સૂકા કોપરાની કાતરી કરી એને ઘીમાં સાંતળે પછી લોટના મૂઠિયાં વાળે અને એને તળે. હું તળેલાં મૂઠિયાંને ખાંડણી-દસ્તો લઈને ખાંડું અને ચાળણી વડે ચાળું, અને પછી બા એમાં ઘી-ગોળ-કોપરાની કાતરી વગેરેનું મિશ્રણ કરે અને લાડુ વાળે, એક સરખા કદના. બાએ વાળેલા દરેક ગોળ લાડુને એક તરફથી બેસાડવા લાડુને હળવા જોરથી ફેંકવાનું કામ એ એસેમ્બલી લાઇનમાં મારું. એ કરવામાં મને બાળસહજ મજા પડે – વાળેલા લાડુને પછાડવાનો કોઈક ક્રૂર આનંદ. એસેમ્બલી લાઇનમાં છેલ્લી ક્રિયા તે એ લાડુને ખસખસમાં રગદોળવાની. બાનું એકવડું શરીર અને આમ સામાન્યપણે નિસ્પૃહી લાગતું મન, એ દિવસે અજબની સ્ફૂર્તિથી કામ કરતું. લાડુ બને પછી એને ગણપતિને ધરાવવાના, બાની દીપ-ધૂપ-આરતી થાય પછી એને અડોશ-પડોશમાં આપવા જવાનું કામ પણ મારું. જે મિષ્ટાન્ન બનાવવામાં મારો એટલો મોટો ફાળો હોય એ આડોશ-પાડોશમાં વહેંચીને એના ગૌરવમાં ભાગ પડાવવાનું મને ગમતું. ગોળના લાડુ સાથે અમારે ત્યાં અચૂક કડવા વાલ બનતા. લાડુનું જમણ કરવા અમે સૌ સાથે બેસીએ ત્યારે બાના મોં પર અપાર સંતોષની આભા દેખાય. ક્યારેક એ પપ્પાને પૂછે, સારો બન્યો છે, ભાઈ? પપ્પાને અને અમને તો એ ભાવે જ, એટલે પોતાના લાડુ-કર્મની સફળતાથી  બાનો ચહેરો સંતોષથી ચમકી ઊઠે.

એમના જીવનની એ છેલ્લી ગણેશ-ચતુર્થીએ ઘરમાં લાડુ બન્યા હતા. બધાને ખબર હતી કે હવે અંત સમય નજીક આવ્યો છે. કચવાતે મને મમ્મી અને નાનીએ લાડુ બનાવ્યા હતા. નાની બોલ્યાં હતાં, ‘હશે એમને છેલ્લીવાર લાડુ ખવરાવી તો જોઈએ’. લાડુ બનતા હતા, બા એમના રૂમમાં અર્ધ-જાગૃતાવસ્થામાં પથારીવશ હતાં. જમવાનો વખત થવા આવ્યો એટલે નાનીએ એમના કાનમાં મોટેથી કહ્યું  ‘આજે ગણેશ ચતુર્થી છે, થોડો લાડુ પ્રસાદનો છે, લેશો?’ સૌના આશ્ચર્ય વચ્ચે પથારીમાંથી મારો હાથ પકડીને બા ઊઠ્યાં અને બાજુમાં ગોઠવેલી ખુરશીમાં ભયંકર અશક્તિ છતાં બેઠાં. બસ એ એમનું અંતિમ ભોજન. પછી થોડા જ દિવસમાં ઊગતી  સવારે એમણે શ્વાસ છોડ્યો. એના આગલા દિવસે નાનીએ પૂછ્યું ‘બા બધાં અહીં છે, તમારે કંઈ કહેવું છે?’ ત્યારે મોં ઉપર એ જ પ્રસન્નતા અને સંતોષવાળું સ્મિત લાવી, અધખુલ્લી આંખ અમારી તરફ ફેરવી, જમણો હાથ ઊંચો કરી એ બોલ્યાં, ‘ભાઈ, તું બહુ ભણજે ને જલદી દાકતર થઇ તારા બાપનો બેલ થજે. અને મારી અન્નુને સારે ઘેર પરણાવજો.’ મારો નાનો ભાઈ ત્યારે મેડિકલ કૉલેજના પહેલા વર્ષની કપરી ગણાતી પરીક્ષા આપવાની તૈયારીમાં હતો, બાના છેલ્લા દિવસોમાં એ અમદાવાદથી આવી શકે એમ ન હોવાથી એમની સ્થિતિ વિશે એને નહોતું જણાવ્યું. પણ બાને એ આવ્યો એવો આભાસ થયેલો.

બા ઓછું સાંભળતાં. નાનપણમાં મારામાં ધીરજની અછત. ભાઈ મિતભાષી અને મમ્મીનો અવાજ ધીમો. પપ્પા ભાગ્યે જ ઘરમાં હોય. બા સાથે વાતચીત કરવા સૌથી યોગ્ય અને હાથવગાં ઘરનાં કામ કરતાં સુખીમાસી. સુખીમાસી અમારે ત્યાં કામ કરતાં કરતાં ઘરનાં સભ્ય બની ગયેલાં. દાયકાઓ સુધી એ અમારી સાથે રહ્યાં. મમ્મીને તો એમણે નાનપણથી જોયેલી એટલે એ અમ સૌ પર ખૂબ ભાવ રાખે. બા માંદા પડે તો એમની ચાકરી પણ કરવા લાગે. રાત્રે એમના ઘરે ન જાય, બા સાથે સૂવે. એ સુખીમાસી માટે બાને પણ ભારે પ્રીતિ. ઘરના જે ભાગમાં સુખીમાસી કામ કરતાં હોય ત્યાં બાનો વાસ હોય. બા એમની પાછળ પડછાયાની જેમ ફરે. બંન્નેની ગોઠડી જામે. ક્યારેક લડે ઝગડે પણ ખરાં. બાને ખોટું લાગી જાય, ‘આ હુખી મારું કહેલું નથી સાંભળતી’ એવો રોષ ઠાલવી પછી એ આગળ ચાલતાં થાય, અને બીજા દિવસથી એમની ગોષ્ઠી પાછી શરૂ થઇ જાય.

બાનાં બીજાં પ્રીતિપાત્ર મારાં નાની. એ બંનેનું સખ્ય સૌ કોઈને આશ્ચર્ય પમાડતું. બા માંદા પડે અને માંદગી લાંબી ચાલે તો નાનીને પોસ્ટ કાર્ડ લખીને તેડાવાય. અને નાની અચૂક આવે. એ આવે એટલાથી જ બાની માંદગી અડધી સારી થઇ જાય. નાની આવે એટલે અમે બંને ભાઈ-બહેન તો ખુશખુશાલ. ડાકોરના મંદિરનો પ્રસાદ આવે અને એ પ્રસાદ જમી શકાય એટલો હોય. એ મિજબાની ઉપરાંત રોજેરોજ સવાર-સાંજ નવીનવી વાર્તા સાંભળવા મળે. નાની એટલે વાર્તાઓનો ભંડાર. એમના મુખે વાર્તાવહેણ અસ્ખલિત વહે. એમનો શ્રોતા-વર્ગ એટલે અમે ત્રણ બાળકો. અમે બે ભાઈ-બહેન અને વાર્તાઓમાં બાળક જેવો રસ લેતાં બા. બા સાજાં થાય એટલે નાની પાછાં ફરે, એ વખતે એમને આવજો કહેતાં બા રડી પડે અને કહે કે ‘એ તો મારા ગયાં જનમનાં બહેન છે’. અમારી આસપાસનાં બધાં અમારાં બંને દાદીઓનો આવો અનોખો પ્રેમ સંબંધ જોઈને ચકિત થઇ જતાં.

માત્ર નાની સાથે જ નહીં, બાનો મમ્મી સાથેનો વ્યવહાર એવો કે આજની સાસ-બહુ ટી.વી. સીરિયલોના સ્ક્રીપ્ટ રાઈટર સાવ નિરાશ થઇ જાય. એમને પોતાને દીકરી નહોતી તેથી હશે કે પછી એમની પ્રકૃતિ જ શાંત અને સૌહાર્દપૂર્ણ હોય, એમનો વ્યવહાર મમ્મી સાથે પણ અતિશય વાત્સલ્યપૂર્ણ. સામાન્ય સાસુને હોય એવી કોઈ જરૂરિયાત, માંગણી, અપેક્ષા કે ફરિયાદ એમને કદી હોય નહીં. એમને કદી કોઈ ઈચ્છા કે માંગણી નહોતી એનું અમને દુઃખ પણ થતું અને અમે અવારનવાર એમને ટોકતાં. ક્યારેક અમને એવું થતું કે અમારે ખાતર પણ એ કંઈક ઈચ્છે, કશુંક એમને જોઈતું હોય જે, એમને ખાતર નહીં, પણ અમારે ખાતર અમે એમને આપી શકીએ કે એમને માટે કશું કરી શકીએ. પણ જાતનો સહેજે વિચાર ન કરવાનો એમનો સ્વભાવ હતો. એમના શરીરનું પ્રત્યેક દર્દ એમને માટે હૃદયનું દર્દ બની જતું. એમની નાદુરસ્તીને કારણે અમને અગવડ થતી હશે એ વિચારે એમને માંદા પડવા બદલ ભારે અપરાધભાવ થતો. અને ક્યારેક એટલા દુ:ખી થઇ જતાં કે ‘મારે કારણે તમને બધાને…. ‘ કહેતાં એ રડી પડતાં. એ અધિકાર કરે એમ અમે ચાહીએ પણ એ ન કરે, ન કરી શકે. કોઈ ગુણ પણ જ્યારે અતિશયની માત્રામાં હોય ત્યારે અવગુણ બની જતો હોય છે.

‘અમારાં બા’ − બાએ તેડ્યો ભાઈ અને બાજુમાં ઊભી બહેન (આરાધનાબહેન ભટ્ટ)

એમને અમે આખી જિંદગી એક જ રંગ ઓઢેલાં જોયાં છે – કાળો. એમની ગોરી ચામડી એમના કાળાં વસ્ત્રોમાં વધુ ગોરી લાગતી. નાનપણમાં વૈધવ્ય આવ્યું અને એ સમયમાં થતી પ્રત્યેક એવી સ્ત્રીની સ્થિતિ એમની પણ હતી. છતાં મને એ બહુ સુંદર લાગતાં. એમને માથેથી વાળ ઉતારી લેવામાં આવેલા અને એમનો કાળો સાડલો એમના માથે વાળની ગરજ સારતો. વાળ વધી જાય એટલે એમના કહેવાથી અબ્દુલકાકાને કહેણ મોકલવામાં આવતું. એ વહેલી સવારે આવે, બા પાછળની ચોકડીમાં ઉભડક પગે અબ્દુલકાકા સામે બેસે અને અસ્તરો લઈને બાના વાળ ઉતારે. આ દૃશ્ય દર મહિને ભજવાય અને એ જોઈને ચીસ પાડવાનું મન થતું. પણ એવું ક્યારે ય મેં કર્યું નહોતું. એક વખત બાળસહજ કુતૂહલવશ મેં બાને મેં પૂછી લીધેલું ખરું. ‘તમારે વાળ કેમ નથી?’ ‘તારા દાદા નથી ને, એટલે’ એમણે ટૂંકો જવાબ વાળેલો. હું એમને જોઇને મનોમન કલ્પના કરી લેતી કે આટલાં સુંદર બાને માથે વાળ હોત અને એ જો મોટો અંબોડો વાળતાં હોત, સરસ, રંગીન નહીં તો સફેદ સાડલો પહેરતાં હોત તો કેવાં લાગતાં હોત! પણ મને એમનું વાસ્તવિક રૂપ પણ એમના એ કાલ્પનિક રૂપ જેટલું જ ગમતું. ઘરના લોકો પાસેથી સાંભળેલું કે સૌએ એમને બે-ત્રણ વખત જ લાલ રંગમાં જોયેલાં – મમ્મી-પપ્પાના લગ્નમાં, અને મારા અને ભાઈના જન્મના દિવસે, જ્યારે પહેલીવાર હૉસ્પિટલમાં અમને જોવા આવ્યાં ત્યારે. એમનો શણગાર એટલે માત્ર એમના પાતળા ગોરા હાથ ઉપરના ૩-૪  છૂંદણાં. એ પાતળા હાથ એમની ઉંમરની સાથે વધુ પાતળા થતા મેં જોયા.

મારું અને બાનું એક આગવું સંધાન. એમની સાથે બાજુમાં બેસીને એમના પાતળા હાથ ઉપર ઉપસી આવેલી નસો જોઈને મને બહુ કૌતુક થતું. હું એમના હાથની ઉપસેલી નસો પર મારી આંગળીઓ  ફેરવતી અને એ કહેતાં, ‘જો ભગવાને કેવા દોરડાં બાંધ્યાં છે’. એમની પાસે એક કોરો લાલ સાડલો હતો, એમની પતરાની પેટીમાં. એ પતરાની પેટી એટલો જ એમનો અસબાબ. હું થોડી મોટી થઇ પછી એમણે મને એ સાડલો બતાવેલો અને કહેલું કે એ તેમના અંતિમ સંસ્કારમાં એમને પહેરાવવાનો સાડલો છે. એમના મનની વાત, હું થોડી મોટી થઇ પછી, એ મને કહેતાં. એમના દુઃખના દિવસોની યાદો હોય, દાદા સાથેના અતિ ટૂંકા લગ્નજીવનનાં સુખદ સંસ્મરણો હોય, મારા પપ્પાનું બાળપણ, એમના સંઘર્ષો, બધું એ મારી સાથે બેસે ત્યારે એકાએક એમના માનસપટ પર તરી આવતું. હું મોટી થતી ગઈ એમ એમની એકલતાની સ્થિતિ મને સમજાતી ગઇ. એમની શ્રવણ શક્તિ ત્યાં સુધીમાં ઓસરવા લાગી હતી. હું એમના કાન નજીક જઈ મોટેથી બોલીને તેમની સાથે વાતો કરતી. ધીમે ધીમે એમની સાથે વાતો કરવી મુશ્કેલ બનતી જતી હતી અને એમનું અળગાપણું વધતું જતું હતું. તે વખતે એમની સાથે થોડી મિનિટોની વાતો પણ એમને પ્રફુલ્લિત કરી દેતી. એ ખુશ થઈને કહી દેતાં, ‘બીજા કોઈ પાસે ટાઈમ ન હોય પણ મારી અન્નુ મારી સાથે વાત કરે’. અને મને મારું ઇનામ મળી જતું.

હું અને ભાઈ સ્કૂલે જવા સવારના સવા-દસ વાગે નીકળીએ. એ માટે બરાબર સાડા-નવ વાગે જમવાનું. એ વખતે ઘરે ફક્ત બા હોય એટલે એ અમને જમાડે. અમે નાના હતાં ત્યારે એમના હાથની ગરમ રોટલીની સાથે સાથે બાની વાતો પણ એ પીરસતાં જાય. કોઈ ખાસ દિવસ હોય, તહેવાર હોય, તો એની વાતો હોય, નાગપંચમીની વાત, હોળી આવતી હોય તો એની વાત, પૌરાણિક વાતની સાથે સાથે એ તહેવાર સાથે સંકળાયેલી એમની સ્મૃતિઓ પણ આવી જાય. ક્યારેક પપ્પાના સ્કૂલના દિવસો એ યાદ કરે, પપ્પાએ ભણવા માટે કેટલું વેઠેલું, કેટલી અગવડો, પ્રતિકૂળતાઓનો સામનો કરેલો. રોજ ચાર માઈલ નદીના ભાઠામાં ખુલ્લા પગે ચાલીને જતા, ક્યારેક પગમાં ચંપલ હોય ક્યારેક ન પણ હોય, ભયંકર ગરમીમાં ખભે થેલો લઈને એ ચાલતા જતા. ઘરમાં ઘોડાગાડી હતી જે એમના પિતરાઈને સ્કૂલે જવા માટે મળતી, પણ પપ્પાએ ચાલવું પડતું. આવું આવું કહેતાં બા ક્યારેક ચાર આંસુ પણ પાડી લેતાં. નદીના કિનારે વાડીઓ આવતી અને ઉનાળામાં તરબૂચની વાડીઓમાં સ્કૂલે જતા છોકરાઓ તરબૂચ પર પોતાનો અધિકાર ભોગવતા અને ક્યારેક પકડાઈ જતા, માર ખાતા અને ઘેર ફરિયાદો આવતી … એવાં એવાં પપ્પાનાં પરાક્રમોની વાત કરે ત્યારે અમને અમારાં બા મા યશોદા જેવાં લાગતાં. એમની આવી વાતોનું ભાથું બાંધીને અમે સ્કૂલે જતાં.

સવારે જમીને અમે તૈયાર થઈએ એટલી વારમાં બા અમારા બંનેના પાણીના ગ્લાસ આગળના રૂમમાં રાખીને બારણા પાસે બેસી અમારા નીકળવાની રાહ જોતાં હોય. ‘બા અમે જઈએ’ બોલાય તેની સાથે પાણીનો ઘૂંટડો અને પ્રશ્ન મળે – બધું લીધું? બસનો પાસ, કમ્પાસ, પેન-પેન્સિલ ….. ક્યારેક અમે ટીખળ કરી, બા અમને એ પ્રશ્ન પૂછે એ પહેલાં જ જવાબ આપી દેતાં, ‘બા અમે જઈએ, અને હા, અમે બધું જ લીધું છે, પેન, પેન્સિલ, બસનો પાસ …બધું જ આવી ગયું’. અમે ત્રણે હસીએ. એ કહે, ‘હા, ચાલો સાચવીને જજો, હં.’ અને પછી એમની પ્રાર્થનાઓ ગણગણતાં એમના પ્રિય સ્થાને એમની હમેશની ટટ્ટાર મુદ્રામાં બેસે. એમના જીવનમાં છેક છેલ્લે સુધી ક્યારે ય એમને ટેકો દઈને બેઠેલાં અમે કોઈએ જોયાં નહોતાં.

હું દસમા ધોરણમાં આવી ત્યારથી અમારી સવારની રોટલી મેં બનાવવા માંડી. મારે એટલું કરવું પડતું એનું એમને ભારે દુઃખ થતું. પણ જે ઘટનાથી રોટલી ન બનાવી શકે એવી એમની સ્થિતિ થઇ તે ઘટના વખતની એમની પ્રતિક્રિયાઓ વિષે જ્યારે જ્યારે ઘરમાં વાત નીકળતી ત્યારે એ માટે એમને પરમવીરચક્ર સન્માન આપવાનું મન થતું. એક સાંજે મારી સ્કૂલના વાર્ષિક દિવસની ઉજવણી હતી. એના કાર્યક્રમમાં મારે ઘણું કરવાનું હતું. એટલે અમે સૌ ત્યાં હતાં અને બા ઘરે એકલાં હતાં. એમને નાનો અકસ્માત થયો. પડી ગયાં અને જમણો હાથ ભાંગી ગયો. ભાંગી ગયો એટલે માત્ર તડ પડી એટલું નહીં, હાડકાના બે ટુકડા થયા અને હાથ સાવ લટકતો લઇ, સાવ ઓછું ભાળતી આંખો છતાં અમને સંદેશો મોકલવા માટે એ ચાલીને છેક રસ્તા સુધી ગયાં, કોઈક સાથે સંદેશો કહેવડાવ્યો, અને પછી પપ્પા ઘરે પહોંચ્યા ત્યાં સુધી એકલાં, જાણે કશું બન્યું ન હોય એમ લટકી પડેલો હાથ બીજા હાથથી પકડીને બેસી રહ્યા. હાથના ટુકડા પૂરેપૂરા કદી જોડાયા નહીં અને અમને ગરમ રોટલી બનાવીને રોજ સવારે જમાડવાનો એમનો વિશેષાધિકાર એમણે ગુમાવવો પડ્યો, એનો એમને જીવન પર્યંત અફસોસ રહ્યો. પણ જમતી વખતે એમની વાતોનાં વડાં મળતાં, અને એથી વધારે, એમનું હોવું અમને પરમ સલામતી આપતું.

એક દિવસ પરીક્ષાની સવારે ઘરેથી નીકળતા મારા દીકરાને મારાથી પ્રશ્ન પૂછાઈ ગયો, ‘બધું જરૂરી લીધું છે ને’? તારો મોબાઈલ, આઈ-પેડ, આઈડી કાર્ડ, પેનો … બધું છે ને? એણે એનું સ્મિત કરી, મારા પ્રશ્નથી એના મનનો કંટાળો ઢાંકવાનો પ્રયત્ન કરતાં એની અદાથી, જવાબ વાળ્યો ‘હા, બધું છે. હવે હું જાઉં?’ એ નીકળી ગયો, અને મારા આ પ્રશ્ને મારી સ્મૃતિને સતેજ કરી દીધી. વર્ષો સુધી, સ્કૂલમાં હતી ત્યારથી છેક કૉલેજમાં જતી ત્યાં સુધી આ પ્રશ્નનો જવાબ રોજ હું પણ આ જ રીતે આપતી. દેખાડવાનો કંટાળો, છતાં અંદરથી એ પ્રશ્ન પૂછાય એ ગમતું! મારી વસ્તુઓ લેવાનું યાદ કરવા માટે એ પ્રશ્નનું થઇ પડેલું અવલંબન …. એક રીતે જોઈએ તો કશું જ બદલાતું નથી. બદલાઈ છે માત્ર યાદ કરીને લેવાની વસ્તુઓ.

e.mail : aradhanabhatt@yahoo.com.au

(પ્રગટ : “એતદ્દ”; જૂન 2024 – પૃ. 51-55)

દક્ષાબહેનનાં દાદી મહાલક્ષ્મીબહેને અમદાવાદમાં મહિલામંડળની સ્થાપનાની પહેલ કરીને મહિલાઓને આર્થિક રીતે પગભર કરવા પ્રયત્નો કર્યા હતા. આ મંડળમાં ૧૯૨૮માં જવાહરલાલ નહેરુ મહેમાન તરીકે પધાર્યા હતા. દક્ષાબહેનના પિતા દેવપ્રસાદ મહેતા વકીલ હતા અને નાની ઉંમરે તેમનું અવસાન થયું ત્યારે દક્ષાબહેન માતા લીલાવતીબહેનની કૂખમાં ગર્ભરૂપે હતાં, સાલ હતી ૧૯૩૨. મહાલક્ષ્મીબહેને વિધવા પુત્રવધૂ લીલાવતીબહેનને ક્રૂર હિંદુ ક્રિયાકાંડોમાંથી બચાવી લીધાં; વાળ ઉતરાવવા, ચૂડલા ભાંગવા, કાળો સાડલો પહેરવો, ખૂણો પાળવો આદિ અનિષ્ટોમાંથી ઉગારી લીધાં. મહાલક્ષ્મીબહેનની આર્થિક સ્થિતિ પૈસેટકે ઘણી સુખી હતી. દક્ષાબહેનનો ઉછેર બે મોટી બહેનો જ્યોતિર્બાળા (બચુબહેન) અને ઉષાબહેન સાથે ભર્યાભાદર્યા બહોળા સંયુક્ત કુટુંબમાં થયો, જ્યાં અનેક પિતરાઈ ભાઈબહેનો હતાં. તેમાં દક્ષાબહેનનાં ભાનુફોઈબાનાં સંતાનો પ્રેમિલાબહેન, પ્રબોધચંદ્ર અને જ્યોત્સ્નાબહેન પણ ખરાં. જ્યોત્સ્નાબહેન આગળ જતાં ઉમાશંકર જોશીને પરણ્યાં. આમ, આ ત્રણે જણાનો ઉછેર મોસાળમાં એટલે કે દક્ષાબહેનનાં દાદીને ત્યાં થયો હતો.

દક્ષાબહેનનો શાલેય અભ્યાસ અમદાવાદની શેઠ ચીમનલાલ નગીનદાસ વિદ્યાવિહારમાંથી પૂરો થયો. દક્ષાબહેનને ગાયનનો ખાસ શોખ હતો. રસિકલાલ છોટાલાલ પરીખ લિખિત નાટક ‘મેનાં ગુર્જરી’ની ભજવણી એકસોથી પણ વધુ વાર થઈ, જેમાંની એક ભજવણી વડા પ્રધાન નહેરુની ઉપસ્થિતિમાં દિલ્હી ખાતે રાષ્ટ્રપતિ ભવનમાં થઈ. આ તમામ ભજવણીઓમાં અભિનેત્રીને પાર્શ્વકંઠ આપનાર પડદા પાછળનાં ગાયિકા દક્ષાબહેન હતાં. જો કે, ગાયન માટે શાસ્ત્રીય તાલીમ તેમણે કદી લીધી નહોતી.

લગ્ન થતાં પહેલાં હાઈસ્કૂલ–કૉલેજનો અભ્યાસકાળ દરમિયાન નવલકથા–નવલિકાના વાચનનો શોખ કેળવેલો, ક.મા. મનુશી, ર.વ. દેસાઈ, પન્નાલાલ પટેલ, અને ચુનીલાલ મડિયાની અનેક કૃતિઓ વાંચી હતી, અને મડિયા સાથે લગ્નનો વિચારસુધ્ધાં પ્રગટે તે પહેલાં મડિયા તેમના પ્રિય ગુજરાતી સાહિત્યકાર થઈ ચૂકેલા. ગુજરાતી અનુવાદો મારફતે શરદબાબુનું સમગ્ર કથાસાહિત્ય વાંચેલું. એકવીસ-બાવીસ વરસની ઉંમરે મોહનભાઈ પટેલની નિશ્રામાં બંગાળી ભાષા શીખીને ટાગોરને બંગાળીમાં વાંચતાં. દક્ષાબહેને મને કહેલું કે, “પ્રોફેસર નિરંજન ભગતની પણ પહેલાં હું બંગાળી શીખી ગઈ હતી.” એ વર્ષોમાં જ બનેવી ઉમાશંકર જોશીને તેમનાં બે સંશોધન પુસ્તકો ‘પુરાણોમાં ગુજરાત’ અને ‘અખો એક અધ્યયન’ની સૂચિ (ઇન્ડેક્સ) બનાવી આપી હતી. ઉમાશંકર જોશીએ મને કહેલું કે, “મારી એકમાત્ર નવલકથા ‘પારકાં જણ્યાં’ને તારાં મમ્મી અને માશીઓ સિવાય બીજા કોઈએ એપ્રિસિયેટ કરી નથી!”

તમન્ના હતી ડૉક્ટર બનવાની, પરંતુ મેટ્રિક પરીક્ષામાં માર્ક્સ ઓછા પડવાથી મેડિકલ કૉલેજમાં પ્રવેશ મળ્યો નહીં. અમદાવાદની ગુજરાત કૉલેજ(મુંબઈ યુનિવર્સિટી)માંથી કેમિસ્ટ્રી-બૉટની સાથે બી.એસસી.નો અભ્યાસ પૂરો કર્યો. એ પછી અમદાવાદની માણેકલાલ જેઠાલાલ લાઇબ્રેરીમાં લાઇબ્રેરિયન મોહનભાઈ પટેલ હેઠળ મદદનીશ લાઇબ્રેરિયન તરીકે ત્રણચાર વર્ષ (લગ્ન થયાં ત્યાં સુધી) કામ કર્યું. આ દરમિયાન ઉમાશંકર જોશીને ઘરે ચુનીલાલ મડિયા સાથે પરિચય થયો અને અંતે પરસ્પર સંમતિથી લગ્ન નક્કી થયાં. લગ્ન વેળા દક્ષાબહેનની ઉંમર ચોવીસ વર્ષ અને મડિયાની ઉંમર ચોત્રીસ વર્ષ હતી.

લગ્નની તારીખ લીલાવતીબહેને નક્કી કરી હતી. અમદાવાદ ખાતે પિયરમાં માતા લીલાબહેનને ઘેર(એલિસબ્રિજની શાંતિસદન સોસાયટી)માં લગ્ન લેવાયાં. એ વેળા પજુસણ ચાલતા હોવાથી મડિયાના જૈન પરિવારમાંથી કોઈ પધાર્યું નહીં (મડિયાનાં માતાપિતા ઘણા સમય અગાઉ અવસાન પામ્યાં હતાં). વરપક્ષના આગેવાન બન્યા ઉમાશંકર જોશી. એમની આગેવાનીમાં એમના નિવાસસ્થાન ચોક્સી નિવાસ ખાતેથી જાન નીકળી. જાનૈયા હતા સ્નેહરશ્મિ, રસિકલાલ છોટાલાલ પરીખ, જયંતિ દલાલ, નિરંજન ભગત, પન્નાલાલ પટેલ, પુષ્કર ચંદરવાકર, પીતાંબર પટેલ, ઈશ્વર પેટલીકર આદિ સાહિત્યકારો અને ઉમાશંકરના નાના ભાઈ દેવેન્દ્રભાઈ. લગ્નની ફોટોગ્રાફી ઉમાશંકર જોશીએ કરી, અદ્યતન જર્મન કેમેરા લાઈકાથી.

મુંબઈમાં લગ્નજીવનમાં બાર વર્ષ વીત્યાં. પહેલાં મલબાર હીલ ખાતે ગવર્નરના બંગલાની બાજુમાં એક મકાન ભાડે રાખ્યું હતું. બે વર્ષ પછી એ જ લત્તામાં વીલ્ડરનેસ રોડ પર ચંદ્રલોક ફ્લેટ ખરીદ્યો. ત્રણ સંતાનો અપૂર્વ, પૂરવી અને અમિતાભના જન્મથી પરિવાર ભર્યોભર્યો બન્યો. મડિયા જાહેર સાંસ્કૃતિક જીવનની વ્યક્તિ હોવાને કારણે દક્ષાબહેન માત્ર મુંબઈમાં રહેતાં નહીં, પરંતુ દેશવિદેશની અનેક વિરલ વિભૂતિઓના ઘનિષ્ઠ સંપર્કમાં આવ્યાં. ઘણીવાર ઘરમાં બહારગામથી આવેલા મહેમાનો ઉતારો કરે. દક્ષાબહેને તેમને સાઉન્ડ ઑફ મ્યૂઝિક, માય ફેર લેડી અને તીસરી કસમ જેવી ફિલ્મો બતાવવા સિનેમા થિયેટરમાં લઈ જાય. મડિયાના સામયિક ‘રુચિ’ની ક્લેરિકલ જવાબદારી દક્ષાબહેન નિભાવતાં.

ઉમાશંકર જોશી મડિયાને ‘મડિયા ધ મધર’ કહેતા, પણ એ જવાબદારી દક્ષાબહેનને હિસ્સે પણ આવી હતી. ગુલાબદાસ બ્રોકર ઘર બહારનું ખાણું ખાતા નહીં, તેથી મેળાવડામાં બ્રોકર માટેની ભોજનવ્યવસ્થા કરવા માટે દક્ષાબહેન ઘરે રાંધેલું ટિફિન મડિયા સાથે મોકલતા. ચંદ્રલોકમાં ઘરકામમાં મદદ માટે એક બહેન ગંગાબહેન રાખેલાં. મુંબઈ છોડ્યા પછી પણ ગંગાબહેન સાથેનો ઘરોબો ગંગાબહેનના અવસાન સુધી રહ્યો.

૧૯૬૮ના અંતમાં મડિયાના છેતાળીસ વર્ષની ઉંમરે થયેલા અકાળ અવસાન પછી ૧૯૬૯માં બાળકો સાથે અમદાવાદ જઈ માતા લીલાબહેન સાથે વસવાટ શરૂ કર્યો. મુંબઈની ન્યૂ એરા સ્કૂલમાં ભણતાં ત્રણે બાળકો અમદાવાદની શેઠ સી.એન. વિદ્યાવિહારમાં ગોઠવાયાં. અહીં બહેન ઉષા અને બનેવી ભાનુ ત્રિવેદી અને પિતરાઈ ભાઈ શાંતિપ્રસાદ મહેતાનું સાંન્નિધ્ય સાંપડ્યું; ઉપરાંત, ઉમાશંકર જોશીનું સાંન્નિધ્ય તો ખરું જ. ૧૯૬૯-૭૧ બે વર્ષ ‘સંદેશ’માં લીલાબહેન પટેલ સાથે ‘સ્ત્રી’ સામયિકમાં કામ કર્યું. બાળકો મોટાં થતાં જતાં હતાં અને ખર્ચા વધતા હતા, આવક ક્ષીણ થતી જતી હતી અને મોંઘવારી વધતી જતી હતી.

૧૯૭૭માં નવજીવન ટ્રસ્ટમાં જોડાયાં. શરૂઆતમાં ગુજરાતી અને અંગ્રેજી ભાષાઓમાં છપાતા ગ્રંથોનું પ્રૂફરીડિંગ કરતાં. પછીથી ગાંધીજીનાં લખાણોનાં વિદેશી ભાષાઓમાં અનુવાદ, પ્રકાશન અને કૉપીરાઇટ બાબતે વિદેશી અનુવાદકો–પ્રકાશકો સાથેની વાટાઘાટનો કૉરસ્પૉન્ડન્સ દક્ષાબહેન સંભાળતાં. ૧૯૯૪માં નવજીવનમાંથી નિવૃત્ત થયાં તે પછી પણ ૨૦૦૩ સુધી દક્ષાબહેને એની ઑફિસે જઈ માનદ્દ ધોરણે સેવા કરી. એ પછી નવજીવન દક્ષાબહેનને ઘરે કામ મોકલતું, એ પ્રથા ૨૦૧૫ સુધી ચાલુ રહી. નવભારતમાં પુનર્મુદ્રિત થતાં મડિયાનાં પુસ્તકોનાં પ્રૂફ ચકાસવાનો આગ્રહ દક્ષાબહેને છેક સુધી રાખ્યો. નવજીવનમાં સુશીલા નાયરના સંગાથમાં ‘ધ કલેક્ટેડ વર્ક્સ ઓવ્ મહાત્મા ગાંધી’ના કેટલાક ગ્રંથોનાં પ્રૂફની જવાબદારી નિભાવી. ગ્રંથ ‘પટેલ એ લાઇફ’ની એક્નૉલેજમેન્ટ નોંધમાં લેખક રાજમોહન ગાંધીએ દક્ષાબહેનનો આભાર માન્યો છે. નવજીવનમાં જોડાયાં, એ પહેલાંનાં સાતઆઠ વરસોમાં અમદાવાદ નિવાસ વેળા તોલ્સ્તોયકૃત નવલકથાઓ ‘વૉર ઍન્ડ પીસ’ અને એના ‘કેરેનીના’, બોરીસ પાસ્તરનાકકૃત નવલકથા ‘ડૉક્ટર ઝિવાગો’, તથા ચૅખોવકૃત નવલિકાઓના અંગ્રેજી અનુવાદ વાંચ્યા. નૅશનલ બુક ટ્રસ્ટ ઑવ ઇન્ડિયાને એક અસમિયા નવલકથાનો હિન્દીમાંથી ગુજરાતી અનુવાદ કરી આપ્યો. એ વર્ષોમાં ઘર સગાંવહાલાંથી ભર્યું ભર્યું રહેતું. લગભગ દર અઠવાડિયે પ્રોફેસર નિરંજન ભગત ઘરે આવે અને ઊંચા સાદે જાહેરજીવનની અને રાજકીય ચર્ચાઓ જામે, જેમાં ઉષાબહેન, ભાનુભાઈ અને જો અમદાવાદમાં હોય તો ઉમાશંકર જોશી અને દેવેન્દ્રભાઈ પણ ભાગ લે. તેમનાં સંતાનો તથા અમે બાળકો તો ખરાં જ! દક્ષાબહેનનું પિયરનું લાડકું નામ ‘બેબી’ હતું. લગ્ન અગાઉ મડિયાએ લખેલા પ્રેમપત્રોમાં સંબોધન ‘બેબી’ને કર્યું છે. નિરંજન ભગત દક્ષાબહેનને ‘બેબીબહેન’ કહીને સંબોધતા.

એક નિવૃત્ત ન્યાયાધીશે અંગ્રેજીમાં લખેલું એક કાયદાકીય લખાણ દક્ષાબહેનને પ્રૂફરીડિંગ માટે મોકલાવેલું. વાંચીને દક્ષાબહેને એ મતલબનું સૂચન કર્યું હતું કે, જે રીતે વાક્યરચના કરી છે તેમાંથી આ પ્રકારે અર્થ નીકળે છે, જે લખાણના સમગ્ર સૂર સાથે સુસંગત નથી. એ અર્થ તમને અભિપ્રેત છે કે નહીં, તે નક્કી કરીને આ વાક્યરચના જેમની તેમ રાખશો અથવા આ પ્રમાણે બદલશો. દક્ષાબહેને કાઢેલી ક્વેરીથી ન્યાયાધીશ દંગ રહી ગયા, અને કહ્યું કે, “દક્ષાબહેને એ ક્વેરી ના કાઢી હોત તો છબરડો થાત!” દક્ષાબહેન કહેતાં કે, “પ્રૂફરીડરે લખાણ મારફતે લખનારના મનોગતમાં ઊંડા ઊતરી લખાણ બાબતે સૂચન કરવાનાં હોય. પ્રૂફરીડિંગ એટલે માત્ર જોડણી અને વાક્યરચના તપાસવી એમ નહીં, કમ્પોઝ થયેલું મેટર મૂળ મેટર સાથે સરખાવી જોવું તેમ નહીં.” દક્ષાબહેને પ્રોફેશનલ (વ્યાવસાયિક) મહિલા હતાં.

બાળપણથી નૃત્ય અને ગાયનનો શોખ. પાંચ વર્ષનાં દક્ષાબહેને કરેલું નૃત્ય ‘હું તો નાનું નટબાળ’ ઉમાશંકર જોશીને ૧૯૭૦માં પણ યાદ હતું (લેખ ‘મડિયારાજા’, ગ્રંથ ‘મડિયાનું મનોરાજ્ય’). અમદાવાદ આવીને વસ્યા પછી સમર્થેશ્વર ફ્લૅટ્સમાં તેમણે વર્ષો સુધી નવરાત્રી પર ગવડાવેલા ગરબા હજી મને યાદ છે, અફસોસ છે કે તેમનું રેકૉર્ડિંગ થઈ શક્યું નહીં. ઘરમાં ઘરકામ કરતી વેળા ગરબા કે ફિલ્મી ગીતો ગણગણતાં રહેતાં. આશા ભોંસલે તેમની પ્રિય ગાયિકા હતી. એમનો ગાવાનો શોખ અને સંગીતની સૂઝ અપૂર્વ અને પૂરવીમાં ઊતરી આવ્યાં. એ બંનેએ સી.એન. વિદ્યાવિહારમાં ભણતી વેળા શાસ્ત્રીય ગાયનની તાલીમ લીધી. પૂરવીને કુમુદિની લાખિયા હેઠળ કથ્થક નૃત્યની અને અપૂર્વને ઉમેશભાઈ ઉસ્તાદ પાસે તબલાંવાદનની તાલીમ અપાવી. મારી કલાસાધનામાં એ પ્રેરણાસ્રોત હતા. એમ ત્રણે ભાઈબહેન એમને માનાર્થે બહુવચનથી ‘મમ્મી’ સંબોધતાં.

૨૦૧૯માં પડી ગયાં અને થાપાની સર્જરી કરાવી પછી શારીરિક રીતે ક્ષીણ થતાં ગયાં. ૨૦૨૪ની 25 મેએ બાણું વર્ષની ઉંમરે કાર્ડિયાક એરેસ્ટથી મૃત્યુ પામ્યાં. મડિયાના અવસાન પછી પંચાવન વર્ષ જીવ્યાં.

છેલ્લી ઘડી સુધી જીવનરસ ઉત્કટ હતો, સ્મૃતિ અકબંધ હતી, દિમાગ સતેજ હતું. આ ચાર વર્ષમાં પણ સમાચારો વિગતવાર વાંચે, પોતાના રાજકીય વલણ સ્પષ્ટ કરે. ફેસબુક પર પોસ્ટ મૂકે, પ્રતિભાવ આપે. વોટ્સએપ પર રાજકીય ચર્ચાઓ કરે. છેલ્લાં પાંચ વરસમાં ચુનીલાલ મડિયાની તમામ તેર નવલકથાઓનું પુનર્વાચન કર્યું, નારાયણ ગંગોપાધ્યાય કૃત નવલકથા બંગાળી ‘ઝંઝાનિલ’નું તથા શરદબાબુની કેટલીક નવલકથાઓનું પણ. મને કહેલું, “એકૅડેમિશિયન્સ મડિયાનો મહિમા કરવા બાબતે ઊણા ઊતર્યા છે.” આ છેલ્લાં પાંચ વરસોમાં એમેઝોન પ્રાઇમ અને યુટ્યૂબ પર જૂની-નવી અનેક ફિલ્મો જોઈ. શાહરુખ અને આમીર ખાન તેમના પ્રિય અભિનેતાઓ હતા. વિદેશી ફિલ્મો પણ પસંદ હતી, ‘ઇમોર્ટલ બીલવીડ’, ‘અમાડિયસ’, ‘ઓલીવર’ – મ્યુઝિકલ, ‘હ્યુગો’. મારા સહવાસમાં રહીને દક્ષાબહેનને પણ બીથોવન અને મોત્સાર્ટ સાંભળવાનો ચસ્કો લાગ્યો હતો.

પાંચ ફૂટ ચાર ઈંચ ઊંચાઈ, ગોરો વાન, લાંબો ચહેરો. યુવાનીમાં ઘેરા કથ્થઈ વાળ પગની પાની વળોટીને ભોંય સુધી વિસ્તરે. બંગાળી ઢબે કલકત્તી, મહેશ્વરી, ચંદેરી, અને મરાઠી સાડીઓ પહેરે. અજાણ્યા લોકો પહેલી નજરે માની નહોતા શકતા કે દક્ષાબહેન ગુજરાતી છે. માત્ર છત્રીસ વર્ષની ઉંમરે વિધવા થઈને આર્થિક વિટંબણાઓ સામે ઝઝૂમીને ત્રણ બાળસંતાનોને ઉછેર્યાં, એ સિદ્ધિનો તેમને સંતોષ હતો.

જો કે, ૨૦૨૪ના માર્ચમાં દક્ષાબહેને મને કહ્યું હતું, “મડિયાના સાન્નિધ્યમાં જો તમે ત્રણેય સંતાનો ઊછર્યાં હોત, તો તમારું વ્યક્તિત્વ કંઈક જુદું જ હોત!” ૨૦૨૨માં કહ્યું હતું, “મને ઘણી વાર વિચાર આવતો કે મડિયા જ્યાં હશે ત્યાંથી જાણી શકતા હશે કે હું ક્યાં છું? હું કઈ હાલતમાં છું? હું શું કરું છું?”

અંદરખાને આસ્થા ધરાવતાં હશે પણ ક્રિયાકાંડ અને વિધિઓમાં જરા ય માનતાં નહોતાં. ખુદ્દારી તો તેમને ગળથૂથીમાં મળી હતી. નવજીવનમાં કામ કરતાં ત્યારે એક સહકાર્યકરે તેમને પૂછેલું, “મડિયાના અવસાન પછી તમને કેટલા રૂપિયાની થેલી મળી હતી?” દક્ષાબહેને જવાબ આપેલો, “એક રૂપિયાની નહીં! ઊલટાનું, મડિયાએ પોતાને મળેલા નગદ સોનાના બે સુવર્ણ ચંદ્રકો ૧૯૬૨માં ભીડમાં મુકાયેલી ભારત સરકારને અર્પણ કર્યા હતા.”

0-0-0

સૌજન્ય : “નવનીત – સમર્પણ”; જુલાઈ 2024; પૃ. 121-126

છબિ સૌજન્ય : અમીતાભ મડિયા