રમેશ ઓઝા

અફઘાનીસ્તાનના વિદેશ પ્રધાન આમીર ખાન મુત્તાકી એક અઠવાડિયા માટે ભારતની સતાવાર મુલાકાતે આવી ગયા. તેઓ ભારત સરકારનાં સત્તાવાર આમંત્રણ સાથે ભારત આવ્યા હતા. તેમણે હૈદરાબાદ હાઉસમાં ભારતના વિદેશ પ્રધાન જયશંકર સાથે વાતચીત કરી હતી. તેમણે પત્રકાર પરિષદ પણ બોલાવી હતી જેમાં મહિલા પત્રકારોને પ્રવેશ આપવામાં નહોતો આવ્યો. એ પછી તેમણે દારુલ ઉલૂમ દેવબંદની મુલાકાત લીધી હતી. 

વિશ્વદેશોમાં આજકાલ જે ઝડપથી અને અનપેક્ષિત રીતે સંબંધો બદલાઈ રહ્યા છે એ જોતાં આમાં આશ્ચર્ય ન થવું જોઈએ. ખાસ કરીને ટ્રમ્પ અમેરિકામાં બીજીવાર પ્રમુખ તરીકે આવ્યા એ પછી તો વિદેશ નીતિ ફારસ બની ગઈ છે. ગુરુવારે ટ્રમ્પે જાહેરાત કરી હતી કે રશિયા પાસેથી ખનીજ તેલ નહીં ખરીદવાનો ભારતે નિર્ણય લઈ લીધો છે. ભારત વતી જાહેરાત ટ્રમ્પ કરે. ભારત સરકારે હજુ સુધી આમ કહ્યું નથી કે રદિયો પણ આપ્યો નથી. તો સંબંધોમાં શાશ્વતી નથી કે નથી સાતત્ય. આ સ્થિતિમાં અફઘાનિસ્તાનની તાલેબાની સરકારના વિદેશ પ્રધાન ભારતની મુલાકાત લે એમાં આશ્ચર્ય ન થવું જોઈએ. માત્ર પત્રકાર પરિષદ બાબતે ભારતે સાવધાન રહેવું જોઈતું હતું. ભારતની ધરતી પર ભારતના કાયદા અને બંધારણને અતિક્રમીને ધર્મના નામે ભેદભાવ કરવાની ઘટના નહોતી બનવી જોઈતી હતી. ભારત સરકારે કહી દેવું જોઈતું હતું કે કાં ખુલ્લી પત્રકાર પરિષદ કરો અથવા પસંદગીના પત્રકારોને અંગત મુલાકાત આપો. 

રહી વાત દેવબંદની મુલાકાતની તો એનો તો લાંબો ઇતિહાસ છે અને હિન્દુત્વવાદીઓ તેમ જ રાષ્ટ્રીય સ્વયંસેવક સંઘને દારુલ ઉલુમ દેવબંદના અસ્તિત્વ સામે જ વાંધો છે. આ લોકો મુસલમાનોના વૈશ્વિક બંધુત્વમાં માને છે અને રાષ્ટ્રનો અસ્વીકાર કરે છે. જગતમાં મુસલમાનો માટે માત્ર એક જ ઓળખ છે અને તે મુસલમાન હોવાની. બાકીની ઓળખ ગૌણ છે. ભારતીય મુસ્લિમ મુસ્લિમ પહેલો છે અને ભારતીય પછી. ભારતીય હોવાપણું એ એક અકસ્માત માત્ર છે. એટલે તો તેમણે ભારતના કોમી વિભાજનનો વિરોધ કર્યો હતો. ટુ નેશનનો સવાલ જ ક્યાં છે જ્યારે ઇસ્લામ પોતે જ એક નેશન છે. એ છતાં ય જ્યારે ભારતનું વિભાજન થયું ત્યારે તેમણે પાકિસ્તાન પર કબજો જમાવ્યો હતો. પાકિસ્તાનને તેઓ સાચું અને આદર્શ ઇસ્લામિક રાષ્ટ્ર બનાવવા માગતા હતા જે રીતે હિન્દુત્વવાદીઓ ભારતને હિંદુ રાષ્ટ્ર બનાવવા માગે છે. આપણો વારો હવે આવ્યો છે. 

દેવબંદની વિચારધારાએ પાકિસ્તાનની જે દુર્દશા કરી છે એ તમારી સામે છે. આ વિચારધારાનો અમરિકાએ પણ સોવિયેત રશિયા સામે પેટ ભરીને ઉપયોગ કર્યો હતો. અમેરિકા અને પાકિસ્તાને મળીને ઇસ્લામિક મૂળભૂતવાદ અને ત્રાસવાદ પેદા કર્યા હતા. પાકિસ્તાન-અફઘાનિસ્તાન સાથે લેવાદેવા નહોતી એ અરેબિક અને બીજા દેશોના મુસલમાનો પાકિસ્તાનમાં જીહાદ કરવા આવ્યા હતા. ખાસ પ્રકારના ઇસ્લામના તત્ત્વો આરોપીને તેમના દિમાગ પર કબજો કરવામાં આવ્યો હતો. પાકિસ્તાન જીહાદીઓ પેદા કરવાની ફેક્ટરી બની ગયું હતું. ૧૯૮૮-૮૯માં સોવિયેત રશિયાએ અફઘાનીસ્તાનમાંથી પોતાનું લશ્કર પાછું ખેંચ્યું એ પછી નવરા પડેલા જીહાદીઓએ ભારતને ટાર્ગેટ બનાવ્યું હતું. જીહાદ દ્વારા તેઓ કાશ્મીરને મુક્ત કરવા માગતા હતા. 

૯/૧૧ પછી અમેરિકાએ અફઘાનીસ્તાનને તાલેબાનોથી મુક્ત કરવા લશ્કરી ઓપરેશન શરૂ ર્ક્યું હતું, પણ એમાં તેને સફળતા મળી નહોતી. અફઘાનીસ્તાન જગતનો એક એવો દેશ છે જેને આજ સુધી કોઈ દેશ જીતી શક્યો નથી કે કબજો કરી શક્યો નથી. રશિયા પછી અમેરિકાએ પણ પીછેહઠ કરવી પડી અને ૨૦૨૧માં તાલિબાનોએ અફઘાનીસ્તાન પર પાછો કબજો જમાવ્યો હતો. અફઘાનીસ્તાનમાં ભારત હંમેશાં નોધર્ન એલાયન્સ તરીકે ઓળખાતા ઉત્તર અફઘાનીસ્તાનના કબીલાઈ નેતાઓને અને દળોને મદદ કરતું આવ્યું છે, પણ અત્યારે તેઓ હાંશિયામાં ધકેલાઈ ગયા છે. તાલિબાનો સરસાઈ ધરાવે છે. 

તાલિબાનો પાકિસ્તાનનું સર્જન હતું, પરંતુ હવે તેમની વચ્ચે દુશ્મની છે. અમરિકાને ઇશારે થોડો સમય અફઘાનીસ્તાન-પાકિસ્તાનની ધરી રચાઈ હતી, પણ પાકિસ્તાનની સ્થાપના થઈ ત્યારથી ક્યારે ય પાકિસ્તાન અને અફઘાનીસ્તાન વ્ચ્વ્ચે મધુર સંબંધો નહોતા. બલુચિસ્તાન અને એક સમયે વાયવ્ય સરહદ પ્રાંત તરીકે ઓળખાતા ખૈબર પખતુનવા તરીકે ઓળખતા પ્રાંતમાં વસતા પઠાણો અને બીજી કબીલાઈ પ્રજા અફઘાનીસ્તાન માટે સહાનુભૂતિ ધરાવે છે. આ સિવાય અફઘાનીસ્તાને ક્યારે ય અફઘાનીસ્તાન અને એ સમયના અવિભાજિત હિન્દુસ્તાન વચ્ચે અંગ્રેજોએ ખેંચેલી ડુરાંડ લાઈન સ્વીકાર્ય નહોતી. આમ અત્યારે અફધાનીસ્તાન અને પાકિસ્તાન વચ્ચે સંબંધોમાં તંગદિલી છે. હજુ બે દિવસ પહેલાં જ તે બે દેશ વચ્ચે યુદ્ધવિરામ થયું છે જે તકે એવું લાગતું નથી. 

આ સ્થિતિમાં ભારતની હિંદુ રાષ્ટ્રવાદી સરકારે અફઘાનીસ્તાનના તાલિબાની વિદેશ પ્રધાનને ભારત આવવાનું આમંત્રણ આપ્યું હતું. દુશ્મનનો દુશ્મન મિત્ર એ ન્યાયે. વૈચારિક રીતે હિન્દુત્વવાદીઓ અને દેવબંદીઓ સામેના છેડે હોવા છતાં. ભારતે અફઘાનીસ્તાનની તાલિબાની સરકારને માન્યતા નથી આપી, પણ એલચી કચેરી ખોલી છે અને હવે તેને પૂરા કદની એલચી કચેરીનો દરજ્જો પણ આપ્યો છે. રશિયાએ અફઘાનીસ્તાનની સરકારને માન્યતા આપી છે. ચીન પાકિસ્તાનની સાથે છે એટેલ ભારત અફઘાનીસ્તાનની સાથે છે. 

આવું છે જગતનું રાજકારણ. ટ્રમ્પ પાકિસ્તાનના લશ્કરી વડાને વ્હાઈટ હાઉસમાં ભોજન માટે બોલાવે અને પેટ ભરીને વખાણ કરે. માન્યામાં ન આવે રીતે ભારત વિરોધી વલણ અપનાવે. ચીન ઓપરેશન સિંદૂરમાં પાછળ રહીને પાકિસ્તાનને સાથ આપે. ઈરાન ઇઝરાયેલ અને અમેરિકા બન્ને સામે એક સાથે ઝીંક ઝીલે અને અમેરિકાએ અને ઇઝરાયેલે પીછેહઠ કરવી પડે. આ સ્થિતિમાં ભારતને દક્ષિણ એશિયામાં મિત્રની જરૂર છે. છેલ્લે એક બંગલા દેશ હતું જે પણ હાથમાંથી ગયું.

હિંદુ રાષ્ટ્રવાદીઓને ભૌગોલિક રાષ્ટ્રવાદ અને રાષ્ટ્રનિષ્ઠામાં નહીં માનનારાઓને રેડ કાર્પેટ પાથરીને સ્વાગત કરવું પડે એ કેવી વિડંબના! એક વાતે તાલિબાનોને સલામ કરવી જોઈએ. તેમની દૃષ્ટિએ યોગ્ય ઇસ્લામિક તત્ત્વોને અનુસરીને તેમણે સ્ત્રીઓને પત્રકાર પરિષદમાં નહીં આવવા દીધી અને હિન્દુત્વવાદીઓની ફિલસૂફીને અને તેમની રાજનીતિની ઐસીતૈસી કરીને દેવબંદની મુલાકાત લીધી. વિચારનિષ્ઠામાં આ જે પ્રમાણિકતા છે એ હિન્દુત્વવાદીઓમાં નથી. 

પ્રગટ : ‘નો નૉનસેન્સ’, નામક લેખકની કટાર, ‘રવિવારીય પૂર્તિ’, “ગુજરાતમિત્ર”, 19 ઑક્ટોબર 2025

એવું તે શું થયું કે ભદ્રંભદ્રે એકાએક મુંબઈ છોડવું પડ્યું?      

‘બબ્બે દોઢયાં ભૂલેસર’ની જાહેર ખબર પ્રસિદ્ધ કરતો હતો જે તેના રેંકડામાં બેસીને ભદ્રંભદ્ર ગમન ક્યાં કરી રહ્યા હતા? જો કે તેમના ગમનમાં અવરોધો તો આવ્યા જ. રેંકડામાં ચડતાં ચડતાં ભદ્રંભદ્ર પડ્યા, ઊભા થઈ રેંકડામાં ફરી બેસવા જતાં ફરી પડ્યા, બીજા મુસાફરોએ તેમને ઊંચકીને છેવટે રેંકડા સાથે ભદ્રંભદ્રનો સમાગમ કરાવ્યો. રેંકડા રૂપી વિજયરથમાં આરૂઢ થયેલા ભદ્રંભદ્રની ગતિ હતી જ્યાં ભગવાન પણ ભૂલો પડે તેવા ભૂલેશ્વર તરફની. આજના મુંબઈગરાને કદાચ વિમાસણ થશે કે આ ‘રેંકડો’ એ વળી કેવું વાહન? કમનસીબે ‘સાર્થ ગુજરાતી જોડણી કોશ’માં આ રેંકડો શબ્દ જ જોવા મળતો નથી. પણ ભગવદ્ગોમંડળ કોશ ‘રેંકડો’ શબ્દનો અર્થ આમ આપે છે : “બેલગાડી, ચાર માણસ બેસે તેવી નાની બળદગાડી, એકો.”

ભદ્રંભદ્રનો રેકડા પ્રવાસ (ચિત્રકાર રવિશંકર રાવળ)

Abbé Denis Louis Cottineau de Kloguen નામના એક ફ્રેંચ પાદરીએ ગોવા અને મુંબઈની મુસાફરી દરમ્યાન ૧૮૨૮ના એપ્રિલની ૧૯મી તારીખે ભૂલેશ્વરના મંદિરની મુલાકાત લીધી હતી. તેઓ રોયલ એશિયાટિક સોસાયટીના પણ સભ્ય હતા. મુસાફરી પૂરી થયા પછી પ્રગટ થયેલા પુસ્તકમાં તેમણે ‘ભૂલેશ્વર’ નામ કઈ રીતે પડ્યું તેની ત્રણ શક્યતા બતાવી છે. પહેલી વાત તો નક્કી છે કે અહીં આવેલા એક મંદિરના નામ પરથી આ વિસ્તારનું નામ ‘ભોલેશ્વર’ પડ્યું છે. વખત જતાં તે થોડું બદલાઈને ‘ભૂલેશ્વર’ બન્યું. આ ફ્રેંચ મુસાફર લખે છે કે ‘ભોલા’ એ ભગવાન શિવનાં જુદાં જુદાં નામોમાંનું એક છે. શિવ કહેતાં ભોલાનું મંદિર આ વિસ્તારના લગભગ કેન્દ્રમાં આવેલું છે. તેણે નોંધ્યું છે કે આ મંદિરની બાજુમાં એક તળાવ આવેલું છે, અને થોડે દૂર કબૂતરખાનું આવેલું છે. તળાવ તો ૧૯મી સદીમાં જ પુરાઈ ગયું અને તેની જગ્યાએ વધુ એક મંદિર બંધાયું. કબૂતરખાનું પહેલાં ‘કાચું’ હતું. પછી લોખંડની ગોળાકાર જાળી જડીને એને ‘પાકું’ બનાવ્યું. સ્વાસ્થ્યને નામે છેલ્લા કેટલાક વખતથી મુંબઈમાં કબૂતરખાનાં વિરુદ્ધ જે ચળવળ ચાલે છે તે શરૂ થતાં પહેલાં જ ‘સાંકડી જગ્યામાં ટ્રાફિકને અડચણરૂપ બને છે’ એવું કારણ આગળ કરી એ કબૂતરખાનું નેસ્તનાબૂદ કરાયું. આ ફ્રેંચ લેખકે બીજી શક્યતા જણાવી છે તે એ કે ભોળા નામના એક ધનાઢ્ય કોળીએ આ મંદિર બંધાવ્યું હતું એટલે તે ભોલેશ્વર તરીકે ઓળખાયું. આ ભોળા નામના કોળીને એક્કે સંતાન નહોતું, એટલે તેણે પોતાની મોટા ભાગની સંપત્તિ આ મંદિર બાંધવા પાછળ ખરચી હતી. એટલે આ મંદિર સાથે ભોળા નામના કોળીનું નામ જોડાયું. પણ અહીં મુશ્કેલી એ છે કે કોળીઓ મોટે ભાગે શિવભક્ત નથી હોતા, પણ દેવીપૂજક હોય છે. એટલે કોઈ તવંગર કોળી મંદિર બંધાવે તો દેવીનું બંધાવે. તો ત્રીજી વાયકા એવી છે કે ભોળા નામના એક મુસાફરે મુંબઈની મુલાકાત દરમ્યાન આ મંદિર બંધાવ્યું હતું. ફ્રેંચ લેખક કહે છે તેમ આમાં મુશ્કેલી એ છે કે કોઈ મુસાફર મુંબઈમાં મંદિર શા માટે બંધાવે? અને શું મંદિર બંધાઈ રહે ત્યાં સુધી એ મુસાફર મુંબઈમાં રોકાઈ રહ્યો હોય? આ ફ્રેંચ મુસાફરની જેમ આપણને પણ પહેલી વાત સૌથી વધુ સ્વીકારવા જેવી લાગે છે : આ વિસ્તારનાં લગભગ કેન્દ્રમાં આવેલા શંકરના મંદિરનું નામ ભોલેશ્વર, અને તેના નામ પરથી આ આખો વિસ્તાર ભોલેશ્વર અને પછી ભૂલેશ્વર તરીકે ઓળખાયો. 

ભૂલેશ્વર કબૂતરખાના, ૧૯મી સદીમાં

જેમનું મૂળ નામ દોલતશંકર હતું તેમને ખુદ શંકર ભગવાને સપનામાં આવી એ નામ બદલવાનો આદેશ આપ્યો હતો. અને એટલે તેમણે પોતાનું નવું નામ રાખ્યું ભદ્રંભદ્ર. પણ શંકરના આ પ્રખર ઉપાસક ભૂલેશ્વર જાય છે તે કાંઈ ભૂલેશ્વર મહાદેવનાં દર્શન કરવા નથી જતા. ત્યારે? તેઓ અગ્નિરથ કહેતાં ટ્રેનમાં આરૂઢ થઈ મુંબઈ આવતા હતા ત્યારે ટ્રેનમાં તેમને હરજીવન અને તેનો સાથી, એવા બે ગઠિયાનો ભેટો થયેલો. તેમને કારણે નુકસાન પણ વેઠવું પડ્યું હતું, છતાં ભદ્રંભદ્ર તેમને ‘મહાજ્ઞાની’ માને છે. કાગનું બેસવું, સોરી, ભદ્રંભદ્રનું રેંકડામાં બેસવું અને તાડનું પડવું, તેમ એ બંને ઠગ પણ એ જ રેંકડામાં સવાર થાય છે. એકમેકને ઓળખે છે. હરજીવન ઘણો આગ્રહ કરી ભદ્રંભદ્રને ‘પોતાને ઘરે’ જમવા લઈ જાય છે.    

‘પણ વારુ, આપ ક્યાં જાવ છો?

હવે અમારે ઉતારે જઈએ છીએ. ભોજનનો સમય થયો છે.

ચાલો, મારે ત્યાં પધારો ને! મારે તો એ મહોટો લાભ.

પછીની વાત ભદ્રંભદ્રના શબ્દોમાં : “ભૂલેશ્વર આવતાં પહેલાં એક ગલીમાં વળી અમે એક લાંબી ચાલ આગળ ઉતરી પડ્યા. ઉપલે માળે ગયા ત્યાં હરજીવનની ઓરડી હતી. પાસે એક ઓરડીમાં દસ-પંદર આદમીઓ જમવા બેઠા હતા. હરજીવન કહે : “આ સર્વ મારા અતિથિ છે. શું કરીએ, આપણું નામ સાંભળીને લોકો આવે તેમને ના કેમ કહેવાય?” હરજીવનની ‘પ્રેરણા’થી ભદ્રંભદ્ર પાંચ રૂપિયાની ‘ભેટ’ મૂકે છે. હરજીવન આગ્રહ કરે છે એટલે ભદ્રંભદ્ર પોતાનો બધો સામાન પણ ત્યાં મગાવી લે છે. પછી ત્રણે ‘મિષ્ટાન્ન’ જમ્યા. હરજીવને ભારે ખર્ચ કર્યો જણાતો હતો અને બધામાં જાયફળ વિશેષ હતું. જમતાં પહેલાં એક આદમી આવી કહેવા લાગ્યો કે ‘અમારા પૈસા પહેલાં ચૂકવો.’

ભૂલેશ્વર મંદિરનું પ્રવેશદ્વાર

હરજીવને ભદ્રંભદ્ર તરફ આંગળી કરી કહ્યું : “આમને ઓળખાતો નથી? એ તો મહોટા માણસ છે. કશી ફિકર રાખવી નહિ.” હરજીવન ભોજન સાથે ભાંગ પણ પીવડાવે છે. નશામાં ભદ્રંભદ્ર સાનભાન ભૂલે છે અને છેવટે નિદ્રાધીન થાય છે. નિદ્રાધીન ભદ્રંભદ્ર અને તેના સાથીને ખાટલા સાથે બાંધીને તેમનો બધ્ધો સામાન લૂંટી લેવામાં આવે છે. ઉપરાંત વીશીવાળો ચારે જણના જમવાના બાકી રહેલા પૈસા માગે છે. ભદ્રંભદ્ર અને તેના સાથી પાસે તો ફૂટી કોડી ય નહોતી. વીશીવાળો પોલીસને બોલાવે છે. પણ એ જ વખતે ત્યાંથી પસાર થતા પ્રસન્નમનશંકર મદદે આવે છે. “વટવો કહાડી વીશીવાળા અને પોલીસના સિપાઈને સંતુષ્ટ કર્યા અને અમને ગાડીમાં બેસાડી તેમને ઘેર લઈ ગયા.”

ભદ્રંભદ્ર તો ઘર ભાડે લઈ મુંબઈમાં એકાદ વરસ રહીને ‘ભક્તવૃન્દના એકમાત્ર પૂજ્ય’ થવા ઝંખતા હતા. પણ કહે છે ને કે ‘ન જાણ્યું જાનકીનાથે, સવારે શું થશે કાલે!’ અમદાવાદથી આવેલા પત્રોમાં એક અત્યંત માઠા સમાચાર મળે છે : ભદ્રંભદ્રનો ભાણેજ મગન અગિયારસને દિવસે રાત્રે દીવો લઈ પાઠ કરવા બેઠો હતો ત્યારે એને હાથે ‘વંદાવધ’નું ઘોર પાપ થયું. પછી તો વા વાયાથી નળિયું ખસ્યું તેથી પહેલાં ભદ્રંભદ્રની શેરી, પછી વિસ્તાર, પછી અમદાવાદ, એમ કરતાં સમસ્ત બ્રહ્માંડમાં ખળભળાટ છવાઈ ગયો. હવે મુંબઈનું ‘ભલું’ કરવું પોસાય નહિ. હવે તો વંદાવધના ઘોર પાતકનું પ્રાયશ્ચિત્ત કરવા-કરાવવા માટે અમદાવાદ તાબડતોબ જવું જ રહ્યું. “હજી મુંબઈમાં સ્થળે સ્થળે ભાષણ આપવા અને દુષ્ટ સુધારાવાળાને સંપૂર્ણ રીતે પરાભૂત કરવાની ભદ્રંભદ્રની ઇચ્છા હતી, પણ માણસનું ધાર્યું કંઈ થતું નથી. અને એટલે ભદ્રંભદ્ર તેમના સાથી સાથે રાત્રે અમદાવાદ તરફ જતી આગગાડીમાં બેસી ઊપડ્યા.”

અને મુંબઈ કાયમને માટે ભદ્રંભદ્રના કૃપાપ્રસાદથી વંચિત રહી ગયું. 

ભદ્રંભદ્ર (ચિત્રકાર રવિશંકર રાવળ)

હવે થોડી વાત આપણી ભાષાની પહેલવહેલી હાસ્ય-કટાક્ષ કથા ભદ્રંભદ્રના સર્જક રમણભાઈ અને મુંબઈ વિષે થોડી વાત. જન્મે અને હાડે તો રમણભાઈ ભદ્રંભદ્રની જેમ અમદાવાદના. ૧૮૬૮ના માર્ચની ૧૩મીએ અમદાવાદમાં જન્મ. ૧૯૨૮ના માર્ચની છઠ્ઠી તારીખે ત્યાં જ અવસાન. એક વરસ અમદાવાદની ગુજરાત કોલેજમાં ભણ્યા પછી વધુ અભ્યાસ માટે મુંબઈ આવી એલ્ફિન્સ્ટન કોલેજમાં દાખલ થયા. ભદ્રંભદ્રમાં પૂરેપૂરી ખીલી ઊઠેલી રમણભાઈની હાસ્ય-કટાક્ષની વૃત્તિ અને શક્તિનાં મૂળ તેમના મુંબઈવાસને આભારી. આપણી ભાષાની પહેલી નવલકથા લખનાર નંદશંકર મહેતાના બે દીકરા માર્કંડ અને મનુભાઈ, ઠાકોર કપિલરામ મહેતા, ભાનુસુખરામ નિર્ગુણરામ મહેતા, વગેરે સાથે મળીને અભ્યાસ કરતા તેટલી જ ઠઠ્ઠા મશ્કરી પણ કરતા. સંસ્કૃત ભાષાના હઠાગ્રહીઓની મશ્કરી કરવા રમણભાઈ ‘જરા ઉષ્ણ અને પરિપકવ રોટલી પીરસો’ એવું એવું બોલતા. ૧૮૮૭માં – જે વરસે ગોવર્ધનરામ ત્રિપાઠીની નવલકથા ‘સરસ્વતીચંદ્ર’નો પહેલો ભાગ અને નરસિંહરાવ દિવેટિયાનો પહેલો કાવ્ય સંગ્રહ ‘કુસુમમાળા’ પ્રગટ થયો તે જ વરસે રમણભાઈ બી.એ. થયા. અને પાછા અમદાવાદ ગયા. ૧૮૯૨માં ફરી મુંબઈ આવીને બીજી એલ.એલ.બી.ની પરીક્ષામાં પાસ થયા. અને એ જ વરસે, ૧૮૯૨માં, ‘ભદ્રંભદ્ર’ લખવાનું અને પોતાના તંત્રીપદે પ્રગટ થતા ‘જ્ઞાનસુધા’ માસિકમાં હપ્તે હપ્તે છાપવાનું શરૂ કર્યું. તે પછીના તેમના જીવનનો ઘણોખરો ભાગ અમદાવાદમાં વીત્યો. ૧૯૦૫માં સ્થપાયેલી ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદનું આઠમું અધિવેશન ૧૯૨૬માં મુંબઈમાં યોજાયું તેના પ્રમુખસ્થાને હતા રમણભાઈ. અને છતાં, એકંદરે જોતાં રમણભાઈ અને તેમણે સર્જેલા ભદ્રંભદ્રનો મુંબઈ સાથેનો સંબંધ થોડાક વખતનો. 

ઇતિ શ્રી મોહમયીમુંબઈનગરે ભદ્રંભદ્રપ્રવાસપુરાણમ્ સમાપ્તમ્. વાચકગણ બોલો હરહર શ્રી ભૂલેશ્વર મહાદેવ કી જય.

XXXXXX

e.mail : deepakbmehta@gmail.com

પ્રગટ : “ગુજરાતી મિડ-ડે”; 18 ઓક્ટોબર 2025

અરજણભા ફળિયામાં ખાટલો ઢાળીને હાથમાં મોબાઈલ લઈને બેઠા હતા. દિવાળીની રાત હતી. બહાર શેરીમાં નાના, મોટા સહુ ફટાકડાં ફોડીને આનંદની ચીચયારી પાડી રહ્યાં હતાં. આમ તો ગામનાં લોકો દર દિવાળીએ અરજણભાના મોટા ફળિયામાં ફટાકડાં ફોડવા ભેગાં થતાં, પણ આજે અરજણભાએ ખડકી જ ખોલી નહોતી. દરવખતની જેમ આ દિવાળીમાં અજારણભાનાં મનમાં આનંદ નહોતો. દિવાળી ગમગીન લાગતી હતી. તેનું કારણ હતું, રાજભા દર દિવાળીએ અઠવાડિયાની રજા લઈને દિવાળી કરવાં ગામડે આવી જતો. પણ અઠવાડિયા પહેલાં રાજભાનો ફોન હતો કે આ દિવાળીએ તેને રજા નહીં મળે. સીમા પર પડોશી દેશની હિલચાલ વધી ગઈ છે. કદાચ યુદ્ધ પણ શરૂ થઇ જાય. 

“શું? તમે ક્યારનાં મોબાઈલ સામે તાકીને બેઠા છો? રાજે આપણને અઠવાડિયાં પહેલાં જ જણાવી દીધું છે કે એ આ વખતે દિવાળી પર ઘરે નહીં આવી શકે. મેં જ્યારે રાજને સૈનિક તરીકે સેનામાં જોડાવાની ના કહી, ત્યારે તમે બંનેએ મારી વાત માની નહોતી. સેનાની નોકરી જ એવી હોય, ક્યારે દેશની હાકલ પડે અને દોડવું પડે એ નક્કી ન કહેવાય. ત્યારે તમે એમ કહ્યું હતું `કે જો બધાં જ પોતાનાં સંતાનને પોતાની પાસે જ રાખે અને સેનામાં જોડવા ન દે; તો દેશની સીમનું રક્ષણ કોણ કરશે? સીમા અસુરક્ષિત થઇ જાય એટલે દેશ અને આપણે બધાં અસુરક્ષિત થઇ જઈએ. એટલે રાજ ભલે દેશની સેવા કરવા માટે સેનામાં જોડાતો. રાજને તો એટલું જ જોઈતું હતું. રાજ સેનામાં જોડાઈને સીમા પર દેશની સેવા કરવા પહોચી ગયો. હવે, આજે રાજના ફોનની રાહ જોઈને મોબાઈલ હાથમાં લઈને બેઠા છો. મને પણ દીકરા વગરની આ દિવાળી સુની સૂની લાગે છે. દિવાળીની રાતે આપણું ફળિયું ફટાકડાંના અવાજથી ગાજતું હોય છે. અરે! ક્યારેક તો તમે પણ બાળક બનીને રોકેટ ફોડવા કે બોમ્બ ફોડવા દોડી જતા. અને આજે … ખડકી પણ આપણે બંધ રાખી છે.”

“તારી વાત સાચી છે. સેનાની નોકરી જ એવી હોય છે. દરેકને પોતાના દીકરા વહાલા હોય છે એમ મને પણ આપણો રાજ વહાલો છે. એટલે તો આજે તેની ખોટ વરતાય છે. પણ, અમારી વાત પણ એટલી જ સાચી છે. દેશની સેવા કરવી એ દરેક નાગરિકનો ધર્મ છે. આપણે આપણા રાજને સેનામાં મોકલીને દેશસેવામાં યોગદાન આપીએ છીએ. મને પણ રાજની સતત ચિંતા રહે છે. જ્યારે તેણે કહ્યું કે આ દિવાળીએ રજા નહીં મળે. સીમા પર પડોશી દેશની હિલચાલ વધી ગઈ છે ત્યારથી મારું મન રાજની ચિંતામાં વ્યસ્ત થઇ ગયું છે. રાજે કહ્યું હતું `કે તેણે સીમા પર ડ્યુટી કરવાની છે.` આજે ટી.વી. સમાચારમાં પણ સીમા પર ભડકો થયો છે, અને સામસામા ગોળીબાર શરૂ થઈ ગયાના સમાચાર આવે છે. તને સાચું કહું આ બહાર ફૂટતાં ફટાકડામાં મને સીમા પર થતા ગોળીબાર અને તોપના અવાજ સંભળાય છે. એટલે તો આજે બહાર પણ નથી ગયો કે ખડકી નથી ખોલી. આ પડોશી દેશને દિવાળી પર જ યુદ્ધ કરવાનું ઝુનૂન કેમ ઉભરાતું હશે? હા, પણ એ લોકોને અને દિવાળીનાં તહેવારને શું લાગે વળગે. આમ અરજણભા અને તેમના પત્ની ચિંતા ગ્રસ્ત ચહેરે વાતો કરતાં હતાં. પણ અરજણભા વારંવાર મોબાઈલ સ્ક્રીન સામે જોઈ લેતા.

અરજણભાના મોબાઈલમાં રિંગ વાગી. નંબર જોઈને અરજણભાનાં ચહેરા પર ખુશી ફરી વળી. પત્ની સામે જોઈને કહ્યું, “રાજનો ફોન છે.”

ફોનનું સ્પિકર ઓન કરી કહ્યું, “હલ્લો, રાજ દીકરા કેમ છો? તારી વગરની અમારી દિવાળી સાવ જ ફિક્કી પડી ગઈ છે. તને કેમ છે, દીકરા? ત્યાં આ અવાજ શેના સંભળાય છે? તું, તું, વાત કર, અમે તારો અવાજ સાંભળવા માટે આતુર છીએ.”

“અરે! બાપુ તમે એક સાથે અનેક સવાલ પૂછી નાખ્યા. તમે ધૂમધામથી આજે દિવાળી મનાવો. અમે અહીંયા દિવાળીની ધૂમધામ શરૂ કરી દીધી છે. બાપુ, આ, જે અવાજ સંભળાય છે એ ગોળીઓનાં કે તોપગોળાનાં ફૂટવાના નથી, ફટાકડાં અને ફટાકડાંના બોમ્બ ફૂટવાના છે. અમારી ચોકી પર દુ:શ્મને હલ્લો કર્યો હતો. અમે દુંશ્મનની ટેન્કો અને સૈનિકોનો ખાત્મો બોલાવી દીધો છે. તેની ખુશીમાં આ ધમાચકડી છે. તમે મારી હાજરી ત્યાં છે એમ માનીને આજની દિવાળીની રાત દરવખતની જેમ સહુ સાથે ધૂમધામથી મનાવો.”

“સારુ, સારું, દીકરા” એમ કહીને અરજણભા ખડકી ખોલી શેરીમાં પહોચી ગયા અને કહ્યું એ દીકરા, એક રોકેટ લાવ મારે ફોડવું છે. તમે બધાં ફળિયામાં આવી જાવ. ધૂમધામથી દિવાળી મનાવો. આજે મારો દીકરો અને દેશ વિજયી થયા છે …..

ભાવનગર

e.mail : Nkt7848gmail.com