૨૩થી ૨૬ જાન્યુઆરી સુધી સ્વિટ્ઝર્લેન્ડના દાઓસમાં યોજયેલી વર્લ્ડ ઇકોનોમી ફોરમમાં વિશ્વના અગ્રણી રાજપુરુષો, ઉધોગપતિઓ અને અન્ય ક્ષેત્રોની પ્રસિદ્ધ હસ્તીઓ સામેલ થઈ. આ વર્ષે આ મહાસંમેલનનો મુખ્ય વિષય હતો ‘ક્રિએટિવ અ શેયર્ડ ફયુચર ઇન અ ફ્રેક્ચર્ડ વર્લ્ડ’. આ સંમેલનમાં નિયમિત રૂપે ઉપસ્થિત રહેનારા બિલ ગેટ્સ અને માર્ક ઝુકરબર્ગે આવનારા લોકોને નીચે દર્શાવેલાં પુસ્તકો વાંચવાની ખાસ ભલામણ કરી.

બિલ ગેટ્સ અને માર્ક ઝુકરબર્ગ બંને એક બાબતમાં સંમત હતા કે હાર્વર્ડ વિશ્વવિદ્યાલયના પ્રાધ્યાપક વિશ્વના સૌથી વધુ પ્રભાવશાળી બૌદ્ધિક સ્ટીવેન પિંકરનું ૮૨૨ પૃષ્ઠનું દળદાર પુસ્તક ‘The Better Angels of Our Nature : Why Violence Has Declined’ સહુએ વાંચવું જોઈએ. આ પુસ્તકમાં સ્ટીવેન પિંકરે વિશ્વમાં લાંબા ગાળે અને ટૂંકા સમયમાં કઈ રીતે હિંસા ઘટતી રહી છે, તે દાખલા-દલીલ સહિત સમજાવ્યું છે. આ પુસ્તકમાં સમયે સમયે અને ભૌગોલિક સ્થિતિ પ્રમાણે કેવી હિંસા થતી હતી, એની વિગતે આંકડાઓ સહિત પુષ્કળ માહિતી આપી છે. બાળકો પ્રત્યેના વલણથી માંડીને યુદ્ધ સુધીની જુદી જુદી બાબતોમાં હિંસા કઈ રીતે ઓછી થતી જાય છે એનો ખ્યાલ આપ્યો છે. એમ પણ દર્શાવ્યું છે કે કોમ્યુિનકેશનનાં ઝડપી સાધનો વધવાને કારણે આપણે વિશ્વમાં ઘટતી જતી હિંસા વિષે સભાન નથી. વળી સંવેદના, આત્મસંયમ, નિતિવિષયક જાગૃતિ અને તર્ક – એ ચાર માનવીય ધ્યેયોને કારણે આપણે ધીરે ધીરે હિંસાથી દૂર જઈ રહ્યા છીએ.

બન્યું એવું કે કેનેડામાં જન્મેલા અમેરિકાના આ મનોચિકિત્સક, ભાષાશાસ્ત્રી અને વિજ્ઞાનલેખક સ્ટીવેન પિંકરના આ પુસ્તક વિશે બિલ ગેટ્સે જયારે ટ્વિટ કર્યું કે એમને માટે આ પુસ્તક સૌથી વધુ પ્રેરણાદાયી બન્યું છે, ત્યારે એ પુસ્તક રાતોરાત એમેઝોનના બેસ્ટ સેલરની સૂચિમાં સ્થાન પામ્યું હતું.

ભારતીય મૂળના અમેરિકન તબીબ અને ઓન્કોલોજિસ્ત સિદ્ધાર્થ મુખરજીની ‘The Gene : An Intimate History’ વાંચવાની પણ તેઓ સિફારસ કરે છે. આમ તો આ પુસ્તક જનસામાન્યને માટે લખાયેલું છે, પરંતુ એમાં પ્રયોજાયેલી નવી નવી ટેકનિક સહુને પ્રભાવિત કરે તેવી છે.

અર્થશાસ્ત્ર અને સમાજવિજ્ઞાનનાં ગંભીર પુસ્તકોમાં માર્ક ઝુકરબર્ગ ચીની લેખક લુ સીકિસનની સાયન્સ ફિક્શન પર આધારિત નવલકથા ‘ધ થ્રી બોડી પ્રોબ્લેમ’ને એક હળવા વાચન તરીકે પસંદ કરે છે.

વિદેશમાં પુસ્તકોનો આજે ય પહેલાંના જેવો જ મહિમા છે. બિલ ગેટ્સ માટે એમ કહેવાય છે કે તેઓ રોજ રાત્રે નિયમિત રીતે એક કલાક પુસ્તક વાંચે છે અને એક અઠવાડિયામાં એક આખું પુસ્તક પૂરું કરી દે છે, તો બીજી બાજુ ઝુકરબર્ગે ૨૦૧૫માં નવા વર્ષે સંકલ્પ લીધો હતો કે પોતે દર મહિને બે પુસ્તકો અવશ્ય વાંચશે.

આ સંદર્ભમાં ભારતની પરિસ્થિતિનો વિચાર કરીએ તો બદલાતા સમય પ્રમાણે વાચકોની પલટાતી વૃત્તિ-રુચિ સાથે વિષય-પરિવર્તન કરીને પુસ્તકો વાચક સાથે મેળ બેસાડવા પ્રયત્ન કરે છે. એક સમય નવલકથા, નવલિકાસંગ્રહ અને કવિતાનો હતો. હવે ધીરે ધીરે એમાં પલટો આવીને જીવનોપયોગી વિષયો કે પછી ધાર્મિક, આધ્યાત્મિક, આરોગ્યલક્ષી કે વેપારમાં તેમ જ કોઈ પણ વ્યવસાયમાં સફળતાની સીડી બતાવતાં પુસ્તકોનો મહિમા વધી રહ્યો છે. રુચિ પ્રમાણે વિષય બદલાય એ તો સમજી શકાય, પરંતુ અત્યારે જે રીતે પુસ્તકવાચનની ટેવ ઘટતી જાય છે, એ ચિંતાજનક બાબત છે. આપણાં પુસ્તકાલયો પ્રાચીન ઈમારત કે બિસ્માર હવેલી જેવાં બનવા લાગ્યાં છે. પુસ્તકોના વિક્રેતાઓની દુકાનો અને બજાર સમેટાઈ રહ્યાં છે. માત્ર સંપન્ન વર્ગ અંગ્રેજી પુસ્તકોની ખરીદી કરતો હોવાથી એનું વેચાણ થોડું જળવાઈ રહ્યું છે. ગુજરાતીમાં નવલકથાની ૫૦૦ પ્રતો છપાય છે અને હિંદીમાં ૧૦૦૦ અથવા વધુમાં વધુ ૨૦૦૦ છપાય છે.

હવે કરીએ સાક્ષરતા ધરાવતા યુવાનોની વાત. ભારતમાં ૧૩થી ૩૫ વર્ષની ઉંમરના યુવાનોની સંખ્યા આશરે ૪૭ કરોડ છે. એમાંથી ૩૪ કરોડ યુવાનો સાક્ષર છે, પરંતુ એમની સાક્ષરતા અને એમના પુસ્તકપ્રેમ વચ્ચે ઘણી મોટી ખાઈ જોવા મળે છે. ૨૦૦૯માં નેશનલ બુક ટ્રસ્ટે કેટલા લોકો પુસ્તકો વાંચે છે તે જાણવા માટે નેશનલ બુક રીડરશિપ સર્વે કર્યો હતો. ૨૦૭ જિલ્લાના ૧૯૯ શહેરો અને ૪૩૨ ગામડાંઓના ૭૫૩ વોર્ડમાં કરવામાં આવેલા આ સર્વેમાં ૩૮,૫૭૫ યુવાનોનો ઇન્ટરવ્યૂ લેવામાં આવ્યો હતો. એમાં સાક્ષરતા ધરાવતા અને પુસ્તક-વાચનનો શોખ ધરાવતા મધ્ય ભારતમાં ૧૨% ટકા, ઉત્તર ભારતમાં 13%, પશ્ચિમ અને પૂર્વ ભારતમાં ૩૨% તેમ જ દક્ષિણ ભારતમાં ૨૪% જેટલા યુવાનો જોવા મળ્યા. યુવાનોને આ શોખ એમના પરિવારજનો, નિશાળ કે શિક્ષકો પાસેથી પ્રાપ્ત થયો હતો, જો કે એમાં ૧૨% યુવાનો તો ભેટ આપવા માટે પુસ્તક-ખરીદી કરતા હતા.

આવી ચિંતાપ્રેરક પરિસ્થિતિનું પહેલું કારણ એ છે કે વાંચવાની ટેવ છૂટી ગઈ છે. અમેરિકાના પ્રમુખ ડોનાલ્ડ ટ્રમ્પને એક ટેલિવિઝન મુલાકાતમાં પૂછવામાં આવ્યું કે તમે વાંચેલા છેલ્લા પુસ્તક વિશે જરા વાત કરો, ત્યારે અમેરિકાના પ્રમુખે કહ્યું કે તેઓ પુસ્તક પર ઉપર-ઉપરથી નજર નાખી લે છે, એના થોડાક પેરેગ્રાફ વાંચી લે છે. બાકી આખું પુસ્તક વાંચતા નથી અને કહ્યું કે તે માટે એમની પાસે પૂરતો સમય પણ નથી.

આજની યુવાન પેઢીને પણ પુસ્તક વાંચવા માટે સમય નથી અને એનું કારણ એ છે કે એનો મોટા ભાગનો સમય મોબાઈલ પર જતો હોય છે. માતા-પિતા બાળકોને મોંઘો સ્માર્ટ ફોન ખરીદીને આપે છે, પરંતુ કોઈ પુસ્તક ખરીદીને આપતાં નથી. વળી કેટલાક યુવાનો બેકાર હોવાથી ટાઇમ-પાસ કરવાના રસ્તા ખોળતા હોય છે. ચા કે પાનની દુકાનો પર કે પછી બાગમાં યુવાનોની ભીડ જોવા મળે છે, જે માત્ર ગામગપાટા મારતી હોય છે. ભાગ્યે જ કોઈ એવો યુવાન તમને જોવા મળશે કે જેના હાથમાં પુસ્તક કે સામયિક હોય અથવા તો કોઈ શાંત સ્થળે કે બગીચામાં બેસીને વાચન કરતો હોય.

એક સમયે એમ કહેવાતું કે અખબારોએ જુદા જુદા વિષયની રોજેરોજ પૂર્તિઓ આપીને સામયિકોને ભીંસમાં લીધાં છે અને વાચકને પુસ્તકોથી અળગા કર્યા છે. પણ હવે આજે તો એવી સ્થિતિ આવી છે કે અખબારોનું વાચન પણ ઓછું થવા લાગ્યું છે અને ભારતીય ભાષાનાં અખબારોની ગ્રાહકસંખ્યા કાં તો સ્થગિત થઈ ગઈ છે અથવા તો ઘટી રહી છે.

પુસ્તક વાંચવાની આદત છૂટી જવાનું બીજું એક કારણ એ પણ છે કે માહિતી મેળવવા માટે આજના યુવાન પાસે ઘણા નવા અને ઝડપી સ્ત્રોત છે. એમની પાસે સ્માર્ટ ફોન અને કમ્પ્યુટર છે; ઈન્ટરનેટ, ગૂગલ તથા બીજા સર્ચ બ્રાઉઝર છે. પળવારમાં માહિતી હાથવગી થતી હોય છે. પરિણામે હવે માહિતી, આંકડા કે કોઈ વિષય પરના લેખો મેળવવા માટે પુસ્તકોની જરૂર રહી નથી.

એક ત્રીજું કારણ એ પણ આપવામાં આવે છે કે પુસ્તકો ઘણાં મોંઘાં હોય છે. આપણે ત્યાં આવી ફરિયાદ વિશેષ જોવા મળે છે. આ મોંઘવારીના સમયમાં વ્યક્તિ હોટલમાં ભોજન કરવા જાય ત્યારે બે-ત્રણ હજારનું બિલ દિલના સહેજે થડકારા વિના ચૂકવતો હોય છે, પરંતુ ૨૦૦-૩૦૦ રૂપિયાનું પુસ્તક ખરીદતાં એના હાથ અચકાતા હોય છે. આવી માનસિકતામાંથી બહાર આવવાની જરૂર છે. ભોજન તો થોડા સમયમાં પૂર્ણ થઈ જાય, પણ એક સારું પુસ્તક જીવનભરનો સાથી બની રહે છે. પુસ્તકની મોંઘી કિંમતનો દુષ્પ્રચાર હોય કે પછી તો Buy two, get one free-ની આપણી ગ્રાહકવૃત્તિ હોય, પણ પહેલાં પુસ્તકમાં કેટલું ડિસ્કાઉન્ટ મળે છે તેનો વિચાર કરતા હતા અને હવે તો બસો રૂપિયામાં પાંચસો રૂપિયાનાં પુસ્તકો – એ રીતનું ડિસ્કાઉન્ટ સેલ પણ ચાલે છે.

જુદાં જુદાં શહેરોમાં લિટરેચર ફેસ્ટિવલ થાય છે અને તેમાં યુવાનો મોટી સંખ્યામાં આવતા હોય છે. એ જોઈને આપણને એમ લાગે કે ભારતના યુવાનોનો પુસ્તક અને સાહિત્ય તરફનો લગાવ વધી રહ્યો છે, પરંતુ ભારતીય ભાષાઓનાં પુસ્તકોની પ્રમાણમાં ઓછી ખરીદી થાય છે. વિશેષ તો મહાનગરના ઉચ્ચ મધ્યમ વર્ગના અંગ્રેજી જાણતા યુવાનો પુસ્તક-ખરીદી કરતા હોય છે, આથી જ ચેતન ભગત જેવા લેખકોનાં પુસ્તકોની લાખો પ્રતો વેચાતી હોય છે જ્યારે ભારતીય ભાષાનાં પુસ્તકોની દશા કૃષ્ણના વૈભવ આગળ સુદામા જેવી હોય છે.

આ પરિસ્થિતિમાંથી બહાર આવવા માટે સાર્વજનિક પુસ્તકાલયોની જે ઉપેક્ષા કરવામાં આવી છે તે રોકવી-નિવારવી જોઈએ. પુસ્તકાલય બૌદ્ધિકતા, રચનાત્મક લેખન, સાંસ્કૃિતક પુનર્જાગરણ અને યુવાપેઢીના વૈચારિક જગતનું નિર્માણકેન્દ્ર બનવું જોઈએ. નવસારીનું સયાજી વૈભવ પુસ્તકાલય આ ક્ષેત્રમાં નોધપાત્ર કાર્ય કરે છે. વળી કેટલા બધા સર્જકો અને સંશોધકોને આ પુસ્તકાલયોએ અથવા તો ગ્રંથપાલોએ જરૂરી વિષય-સામગ્રી આપીને ન્યાલ કર્યા છે ! આજે સૌથી દુ:ખદ બાબત તો એ છે કે પુસ્તકાલયોને મળતી સરકારી સહાય સાવ ઓછી થઈ ગઈ છે અને બીજી બાજુ સામાજિક પ્રોત્સાહન અટકી ગયું છે. પુસ્તકાલયની પાસે પુસ્તકખરીદી માટે બહુ ઓછી રકમ હોય છે. આને પરિણામે જે પુસ્તકો હોય છે તે ઘણાં જૂનાં, જર્જરિત હોય છે. આથી લાયબ્રેરીના વિષાદગ્રસ્ત સ્ટાફને વેતન ચૂકવવાથી વધુ ખર્ચ એ કરી શકતી નથી. સ્કૂલની લાયબ્રેરીમાં પુસ્તકો છે, પણ વિધાર્થીઓને પુસ્તકમાં રસ જગાવે એવા ગ્રંથપાલ કે શિક્ષકો જોવા મળતા નથી. મોટે ભાગે પુસ્તકાલયોમાં જુદી જુદી સરકારી પરીક્ષાઓમાં ઉપયોગી એવાં પુસ્તકો મહત્ત્વનું સ્થાન જમાવવા લાગ્યાં છે. મહારાષ્ટ્ર અને તમિળનાડુની રાજ્ય સરકારે જિલ્લા-તાલુકાના જાહેર ગ્રંથાલયોનો કાયદો બનાવીને એના સંચાલનની જવાબદારી પોતે લીધી છે અને તેને પરિણામે પુસ્તકાલયો વિકસી રહ્યાં છે.

આપણે ત્યાં ‘વાંચે ગુજરાત’ દ્વારા પુસ્તકવાંચનનો મહિમા કરવામાં આવ્યો. પુસ્તકોના વાચન અંગે એક નવી ઘટના તુર્કસ્તાનમાં બની છે. તુર્કસ્તાનના અંકારા શહેરમાં કચરો ઉઠાવનારા કામદારોએ ૪,૭૫૦ પુસ્તકો ધરાવતી લાઈબ્રેરી શરૂ કરી અને બીજાં ૧,૫૦૦ પુસ્તકો કબાટમાં ગોઠવાવાની રાહ જોઈ રહ્યા છે. કચરાને એકઠો કરવાની સાથોસાથ આ લોકો રહેઠાણોમાંથી પુસ્તકો મેળવે છે. આવાં વાંચી લીધેલાં કે ઉપયોગમાં નહીં લેવાતાં પુસ્તકોમાંથી કચરો ઉઠાવનારા કામદારોએ લાયબ્રેરી ઊભી કરી છે. પહેલાં તો આ કામદારોને પોતાના માટે અને એમનાં કુટુંબીજનો માટે આ લાયબ્રેરીમાંથી ૧૫ દિવસ માટે પુસ્તકો વાંચવા મળતાં હતાં, પણ હવે એ જાહેર લાયબ્રેરી બની છે. આમાંનાં પુસ્તકોને સત્તર વિભાગમાં વિભાજિત કરવામાં આવ્યાં છે. આમાં રોમેન્ટિક નવલકથાઓ પણ મળે અને અર્થશાસ્ત્રનું પાઠ્યપુસ્તક પણ મળે. આ લાયબ્રેરી પાસે ચાર્લ્સ ડિકન્સ, જે. કે. રોવલિંગ જેવા વિખ્યાત વિદેશી સર્જકો અને તુર્કી લેખકોનાં પુસ્તકો પણ છે. અહીં કચરો વીણનારા કામદારો ચોવીસ કલાકમાં ગમે ત્યારે વાંચવા માટે આવી શકે છે. કેટલાક પોતાને માટે અને પોતાની વૃદ્ધ માતા માટે પણ અહીંથી પુસ્તકો લઈ જાય છે; એટલું જ નહીં, પણ તુર્કસ્તાનનાં બીજાં શહેરોમાંથી લોકો ટપાલખર્ચ આપીને પણ અહીંથી પુસ્તકો મંગાવે છે. હવે આ કામદારો એક મોબાઈલ લાયબ્રેરી તૈયાર કરી રહ્યા છે, જેનાથી અંકારા શહેરની જુદી જુદી સ્કૂલોના વિધાર્થીઓને લાભ મળશે. આપણે ત્યાં આજે વાચનની ઘટતી જતી ટેવ અંગે જાગૃત બનીને સમાજના તમામ સ્તરના લોકોએ પ્રયત્ન કરવાની જરૂર છે.

સૌજન્ય : “વિશ્વવિહાર”, ફેબ્રુઆરી 2018; પૃ. 03-06 

‘તનમન તારી ધૂળ ભરી, તે લઈ દુનિયામાં વસીએ,

ઉજ્જ્વળ તારું નામ રહે બસ એવું જીવન જીવીએ,

ગજવીએ જગ તવ વાણી બોલી,

ગૂર્જર ધરણી, તું તો મારી,

ગરવી ગૂર્જર ધરણી મોરી.’

આજથી એકતાલીસ વર્ષ પહેલાં ગુજરાત છોડીને પરદેશમાં વસી રહેલા 85 વર્ષના કવિ ચંદ્રકાન્ત દેસાઈએ 1955ની આસપાસ કૉલેજના અભ્યાસકાળ દરમિયાન રચેલી ‘ગૂર્જર ધરણી’ કાવ્યની ઉપરની પંક્તિઓ વાંચતી વખતે એમનું ગળું રૂંધાઈ ગયું અને આંખમાંથી અશ્રુપ્રવાહ વહેવા લાગ્યો. એમના પુસ્તક ‘ફાઉસ્ટ’(FAUST)ના વિમોચન પ્રસંગે એમના આ શબ્દોએ ગુજરાત વિશ્વકોશ ભવનના સભાગૃહમાં લાગણીસભર વાતાવરણ રચી દીધું.

છેલ્લાં 65 વર્ષથી ગુજરાતી અને અંગ્રેજીમાં સાહિત્યસર્જન કરતા અને અમેરિકામાં વસતા આ પ્રથમ ઇન્ડો-અમેરિકન કવિ ચંદ્રકાન્ત દેસાઈએ ભારતમાં ઇલેક્ટ્રિકલ એન્જિનિયરિંગ વિષયના અધ્યાપક (1956-1976) અને દક્ષિણ ગુજરાત એન્જિનિયરિંગ ફૅકલ્ટીના ડીન (1976) તરીકે કામગીરી બજાવી ચૂક્યા છે, એટલું જ નહીં, પણ તેમણે દક્ષિણ ગુજરાત યુનિવર્સિટીમાં જર્મન ભાષા-વિભાગના નિયામક તરીકે (1969-1976) જર્મન ભાષાનું અધ્યાપનકાર્ય પણ કર્યું.

શિષ્યવૃત્તિ મળતાં એમણે જર્મની જઈને જર્મન ભાષાનો અનુસ્નાતક અભ્યાસ અને સંશોધન કર્યાં. પરિણામે એમની પાસેથી જર્મન કવિ ગોઍથે અને રિલ્કેનાં સર્જનોનો જર્મનમાંથી ગુજરાતીમાં અનુવાદ મળ્યો. સૌ પ્રથમ ‘રિલ્કેનાં કાવ્યો’ પુસ્તકમાં એમણે જર્મન કવિ રિલ્કેનાં એંસી કાવ્યોનો મૂળ જર્મનમાંથી ગુજરાતી ભાષામાં અનુવાદ કર્યો, જેને ગંગોત્રી ટ્રસ્ટે પ્રકાશિત કર્યો હતો. એ પછી રિલ્કેનાં 101 કાવ્યોનો જર્મન ભાષામાંથી હિંદી અને ઉર્દૂમાં પણ અનુવાદ કર્યો. જર્મન કવિ ગોઍથેનાં 101 કાવ્યો ગુજરાતીમાં પ્રકાશિત કર્યાં પછી એમણે જર્મન મહાકવિ ગોઍથેના 12,111 પંક્તિના વિખ્યાત કરુણાંતિક પદ્યનાટક ‘ફાઉસ્ટ’(FAUST)નો ગુજરાતીમાં અનુવાદ કર્યો, ગોઍથેએ ‘ફાઉસ્ટ’નું સર્જન 1832માં પૂર્ણ કર્યું. એ પછી આશરે પોણા બસો વર્ષ સુધી કોઈ સાહિત્યપ્રેમીએ મૂળ જર્મનમાંથી ભારતીય ભાષામાં એનો અનુવાદ કર્યો નથી. 1939માં ભોળાનાથ શર્માએ ‘ફાઉસ્ટ’ના પ્રથમ ભાગનો હિંદીમાં અનુવાદ કર્યો હતો, જે હાલ અપ્રાપ્ય છે. આ અનુવાદ તો સમગ્ર ‘ફાઉસ્ટ’નો માત્ર એક તૃતીયાંશ ભાગ છે.

અત્યારે જર્મન-હિંદી કે જર્મન-ગુજરાતી શબ્દકોશ નહીં હોવાથી જર્મન-અંગ્રેજી શબ્દકોશથી એમણે ગોઠવેલાં કથયિતવ્યોને ગુજરાતીમાં ઉતારવાનો પ્રારંભ કર્યો. ચંદ્રકાન્તભાઈ દેસાઈ એ પૂર્ણ સમયના વ્યવસાયની સાથોસાથ વચ્ચે આવતી પારિવારિક જવાબદારી સંભાળવાની સાથે સાડા ત્રણ વર્ષમાં 2015માં ‘ફાઉસ્ટ’નો અનુવાદ પૂર્ણ કર્યો. એમને આ કાર્યમાં પ્રો. નિરંજન ભગતે 2000ની સાલથી રસ લઈને પ્રોત્સાહન આપ્યું અને ડૉ. ધીરુભાઈ પરીખે વારંવાર એના અનુવાદ અંગે અમૂલ્ય સૂચન કર્યા અને આમ ગુજરાતી ભાષાને મહાકાવ્યની કક્ષાની ગણાતા આ ભવ્ય કરુણાંતિક પદ્યનાટકનો અનુવાદ પ્રાપ્ત થયો.

આ કૃતિ વિશે અનુવાદક નોંધે છે કે, ‘ફાઉસ્ટ’ મહાકાવ્યનું મુખ્ય પાત્ર ફાઉસ્ટ પોતે જ છે, જે એક રાસાયણિક વૈજ્ઞાનિક અને પ્રાધ્યાપક હોવા ઉપરાંત ઘણુંબધું છે; તેનો ખ્યાલ આ પદ્યનાટકના ધીર-ગંભીર વાંચનથી પાઠકને આવી શકે. બીજું મહત્ત્વનું પાત્ર તે મેફિસ્ટોફેલેસ છે, જે ફાઉસ્ટના નિકટના મિત્ર તરીકે ભાગ ભજવે છે; પણ સરવાળે તે ફાઉસ્ટના સન્મિત્ર થવાને બદલે શેતાનિયત દાખવે છે. ‘ફાઉસ્ટ’ના પ્રથમ ભાગમાં ફાઉસ્ટ-પાત્રની અભૂતપૂર્વ બાહોશીનું ચિત્રણ, વિશ્વસાહિત્યમાં એક અત્યંત સુંદર ઉમેરો છે. ગોઍથે આ પદ્યનાટકમાં જે કંઈ સચોટ રીતે કહેવા માંગે છે, તે પાત્રો દ્વારા ઉપસાવવામાં સફળ રહ્યા છે અને તેમ કરતાં સાથે સાથે માર્મિક વિનોદવૃત્તિનાં દર્શન પણ કરાવે છે. ડાકિનીઓની ‘વાલ્પુર્ગીસ રાત્રી’ના કથાનક દરમિયાન એક અનોખા ઉન્મેષ અને શૃંગારની ઝાંખી કરાવે છે. વળી માર્ગારેટે કે ગ્રેટ્શનના ફાઉસ્ટ સાથેના પ્રેમ પ્રકરણે નાટકમાં આલેખતાં હૃદય હચમચાવી નાંખે તેવાં કામોદ્દીપક શૃંગાર અને કરુણ પરિણામોનાં દર્શન કરાવે છે. યોગ્ય શબ્દોનું આયોજન, વિશિષ્ટ અભિવ્યક્તિની નિપુણતા સમગ્ર નાટકને વિવિધ ઘાટ આપવાની સાથે સાથે સરળતાથી સાંકળી લેતી કલમ ગોઍથેને વિશ્વસાહિત્યમાં એક વિશિષ્ટ સ્થાન આપે છે. મેફિસ્ટોફેલેસ ફાઉસ્ટના વ્યક્તિત્વને પોતાના કાબૂમાં લઈ નચાવવાની ઉમેદ રાખે છે, તેમ કરતાં ફાઉસ્ટ અને મેફિસ્ટોફેલેસ વચ્ચે જે ઘર્ષણ થાય છે, તેમાં મેફિસ્ટોફેલેસ કેટલે અંશે સફળ થાય છે એ બાબત ગોઅ‍ૅથે આ નાટકના જુદા જુદા અંકોમાં સફળતાપૂર્વક દર્શાવે છે.

‘ફાઉસ્ટ’ના ‘નાટકશાળામાં પ્રારંભિક ગાન’માં નાટકશાળાના નિયામક, કવિ અને રમૂજી પાત્ર, એમ ત્રણ વ્યક્તિઓના અદ્ભુત સંવાદો ગોઍથેએ આપ્યા છે. તે સંવાદો દ્વારા ગોઍથે કેવા પ્રકારના પ્રેક્ષકો નાટક જોવા આવતા હોય છે તે એક તલસ્પર્શી મનોવૈજ્ઞાનિકની જેમ, આ ત્રણ વ્યક્તિઓના સંવાદો દ્વારા દર્શાવે છે. વળી, ગંભીર વિચારોની સાથે રમૂજી પાત્રના સંવાદને વણી લઈ ઊંડું ગાંભીર્ય સામાન્ય બુદ્ધિવાળા પ્રેક્ષકો પણ સહજતાથી સ્વીકારી શકે તેની કાળજી રાખે છે.

ગોઍથેએ પોતે ઇટાલિયન સાહિત્યમાંથી ઉત્તમ ગ્રંથોના અનુવાદ કર્યા હતા. સહુ જાણે છે તેમ, ભારતીય સાહિત્યમાં એમને ઊંડો રસ હતો. કાલિદાસના વિખ્યાત નાટક ‘અભિજ્ઞાન શાકુંતલમ્’નો પ્રાચ્યવિદ્યાવિદ્ તત્ત્વચિંતક અને ભારત-યુરોપીય ભાષાશાસ્ત્રી મૅક્સમૂલરે (1823-1900) સંસ્કૃતમાંથી અંગ્રેજીમાં અનુવાદ કર્યો હતો અને એ વિખ્યાત નાટક વાંચીને ગોઍથે એટલા બધા ભાવવિભોર બની ગયા હતા કે ‘અભિયાન શાકુંતલમ્’ને મસ્તકે મૂકીને નાચી ઊઠ્યા હતા. એ પણ નોંધવું જોઈએ કે ભારતમાં જર્મન સરકારે સ્થાપેલી છ ગોઍથે ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ચાલે છે અને એ ઇન્સ્ટિટ્યૂટના ભવનને ‘મૅકસમૂલર’ ભવન નામ આપવામાં આવ્યું છે. નોબેલ વિજેતા ડૉ. આલર્બ્ટ સ્વાઇટ્ઝર પણ અનેકવિધ પ્રવૃત્તિઓમાં ગૂંચવાઈ જતા ત્યારે ગોઍથેની પ્રેરણા એમને પ્રોત્સાહક નીવડતી હતી. ગોઍથેના સાહિત્યસર્જન અને સ્વાસ્થ્યનો નેપોલિયન પ્રશંસક હતો. ગોઍથેની નવલકથા ‘યુવાન વેર્થરની વેદનાઓ’ (Die Leiden des jungen Werthers) તત્કાલીન યુરોપમાં ખૂબ પ્રશંસા પામી હતી અને નેપોલિયને તે સાત વાર વાંચી હતી.

મહાકવિ ગોઍથેએ ‘ફાઉસ્ટ’ના સર્જનનો પ્રારંભ કર્યા પછી 60 વર્ષે તેના બીજા ભાગનું સર્જન કર્યું હતું. આ કૃતિના સર્જનની વિશેષતા એ રહી કે ઘણી વાર એમણે અંતનું સર્જન પહેલાં કર્યું અને વચ્ચેના વિભાગનું સર્જન છેલ્લે કર્યું. આમ છતાં આ સમસ્ત કૃતિની પ્રવાહિતાને ક્યાં ય આંચ આવી નથી. ગોઍથેએ 82 વર્ષની વયે 1832માં ‘ફાઉસ્ટ’નો બીજો ભાગ પૂર્ણ કરીને જગતની વિદાય લીધી. (જન્મ : 28 ઑગસ્ટ, 1749, જર્મની; અવસાન : 22 માર્ચ 1832, જર્મની) એક યોગાનુયોગ એ કહેવાય કે ગોઍથેએ 82 વર્ષે આ કાર્ય પૂર્ણ કર્યું, એ જ રીતે ચંદ્રકાન્ત દેસાઈએ ‘ફાઉસ્ટ’નો જર્મનમાંથી ગુજરાતી અનુવાદ પણ 82 વર્ષે પૂર્ણ કર્યા.

આ રીતે ગુજરાતી ભાષાને જર્મન ભાષામાંથી ‘ફાઉસ્ટ’નો અનુવાદ મળ્યો એ ગુજરાતી ભાષાના પ્રેમીને માટે મહત્ત્વની ઘટના કહેવાય.

સૌજન્ય : ‘આજની વાત’, “વિશ્વવિહાર”, વર્ષ – 20; અંક – 2; નવેમ્બર 2017; પૃ. 3-5

આજની ઘડીએ અતીતની સૃષ્ટિમાં જરા ડોકિયું કરું તો બાળપણમાં મળેલા સદ્ભાગ્યનું સ્મરણ થાય છે. જિંદગીની ફકીરી અને ફાંકામસ્તી વચ્ચે પોતાની મોજ અને આગવા મિજાજથી મહાલતા સર્જકો વચ્ચે સમજણની પાંખો આવી ત્યારથી જ રહેવાનું મળ્યું. પિતા જયભિખ્ખુ લેખક હોવાથી ઘરમાં પુસ્તક એ જ સૌથી મોટી મિલકત અને સાહિત્યકારો એ જ સૌથી મોટા સંબંધીઓ. અને તેથી ધૂમકેતુ આવે ત્યારે ઘરમાં પ્રવેશતાંની સાથે જ ચૉકલેટ આપે. ઝવેરચંદ મેઘાણીનો ‘કાં ભાઈ’નો લહેકો હજી કાનમાં અથડાયા કરે છે. કનુ દેસાઈ આવે એટલે દોડીને નિશાળનું ડ્રૉંઇગ-પેપર લઈ આવું અને એના પર કનુ દેસાઈ ચિત્રો દોરે. ગુણવંતરાય આચાર્યની વાક્છટા અને દુલેરાય કારાણીનો જુસ્સો સ્પર્શી જાય.

એમાં ય બે વ્યક્તિઓ પર બાળમન વધુ મોહી ગયું. એક પંડિત સુખલાલજી અને બીજા દુલા ભાયા કાગ. પંડિતજી પાસે બેઠા હોઈએ ત્યારે હોકાના અવાજ સાથે વાણીની બુલંદીનો અનુભવ થતો.

એ જમાનામાં ‘ઝગમગ’ સાપ્તાહિકની બોલબાલા હતી. ‘ગુજરાત સમાચાર’ કરતાં ‘ઝગમગ’ની વધુ નકલો ખપતી ! ‘ઝગમગ’ સાપ્તાહિક સૌથી પહેલું આજના ગાંધીગ્રામ અને એ સમયના એલિસબ્રિજ સ્ટેશને આવતું. હું વહેલો વહેલો સ્ટેશને પહોંચી જતો અને ફેરિયાની રાહ જોતો. કોઈ દિવસ મોડું થાય તો દોડ લગાવીને પહોંચી જતો. વરસાદ આવતો હોય તો ‘ઝગમગ’ ખમીસ નીચે ઢાંકીને સહેજે પલળે નહીં તેમ જીવની માફક જાળવીને ઘરે લાવતો. ઘરે પહોંચીને પહેલું કામ સાપ્તાહિક વાંચવાનું અને વાંચ્યા પછી સાપ્તાહિકના અંકોની ગોઠવણી કરીને સરસ ફાઇલ બનાવવાનું.

રોજ સવારે પિતા જયભિખ્ખુને લખતાં જોતો. ટેબલ પર બેસીને ખડિયાની શાહીમાં કલમ બોળીને સુંદર અક્ષરે લખતા હોય. મને ય લખવાનું મન થાય અને એક દિવસ એક અનામી શહીદની કથા લખીને ‘ઝગમગ’માં મોકલવાનું સાહસ કર્યું. જયભિખ્ખુનો પુત્ર છું એવું જણાવવા દેવું નહોતું. કારણ કે એ કારણે જો વાર્તા પ્રગટ થાય તો એમાં મજા શી ? જયભિખ્ખુનું મૂળ નામ હતું બાલાભાઈ. કદાચ બાલાભાઈ નામ લખવાથી પણ તંત્રીને ખ્યાલ આવી જાય તો ? પરિણામે કુ. બા. દેસાઈના નામથી એ વાર્તા મોકલી.

વળતી ટપાલે સ્વીકારનો પત્ર આવ્યો અને આપણા આનંદનો પાર ન રહ્યો. પહેલો લેખ સ્વીકારાય અને પ્રગટ થાય એ સમયની લહેજત કંઈ ઓર હોય છે ! તે પછી જીવનમાં ગમે તેટલી વાર્તાઓ પ્રગટ થાય, પુસ્તક લખાય પણ પેલો રોમાંચ પુન: સાંપડતો નથી.

થોડા સમયમાં ‘ઝગમગ’ સાપ્તાહિકના તંત્રીએ પેલી વાર્તા ત્રીજે પાને સરસ રીતે પ્રગટ કરી. મનમાં થયું કે બે-ત્રણ વધુ નકલ લઈ આવું કે જેથી મિત્રોને રુઆબભેર બતાવી શકાય. એની નકલો લેવા માટે એ સાપ્તાહિકના કાર્યાલયમાં ગયો અને એના તંત્રીને મળ્યો. એમણે જ્યારે જાણ્યું કે ગુજરાતના સિદ્ધહસ્ત લેખક જયભિખ્ખુનો હું પુત્ર છું ત્યારે તેમના આનંદનો પાર ન રહ્યો. એમણે મને બેસાડ્યો અને એક કૉલમ લખવા કહ્યું. એ કૉલમનું નામ હતું ‘ઝગમગતું જગત’. અને આમ માત્ર અગિયાર વર્ષની ઉંમરથી નિયમિત કૉલમ લખવાનો કાર્યક્રમ ગોઠવાઈ ગયો !

આજે આટલા બધા દાયકાઓ પછી પણ લેખનનો એ જ હર્ષ-રોમાંચ મને થાય છે અને એ લેખનયાત્રાનો આજે આ એક વિશિષ્ટ મુકામ જોઉં છું.

આપણી ગરવી ગુજરાતના અસ્મિતાપુરુષ રણજિતરામ વાવાભાઈની સ્મૃિતમાં અપાતો રણજિતરામ સુવર્ણચંદ્રક મેળવતાં આનંદનો અનુભવ કરું છું. આ માટે ગુજરાત સાહિત્યસભાના હોદ્દેદારોનો, નિર્ણાયકોનો અને શુભેચ્છકોનો આભારી છું. આપણી રાષ્ટ્રીય અસ્મિતાના ઉદ્વાહક શ્રી કનૈયાલાલ મુન્શીએ જેમને ગુજરાતની રાષ્ટ્રીય અસ્મિતા(સેલ્ફ કૉન્શિયસ)ના અવતાર કહ્યા હતા એ ભાવનાપુરુષ રણજિતરામભાઈની ગુજરાત અને ગુજરાતી ભાષા પ્રત્યેની જે નિષ્ઠા અને પ્રવૃત્તિ હતાં તેની આગળ આજની હવામાં જે પડકારો ઊભા થયેલા છે તે મને અત્યંત સચેત ને સચિંત કરી રહ્યા છે.

ગુજરાતી સાહિત્યનો બને તેટલો બહોળો વિસ્તાર કરવાના તથા બનતા પ્રયાસે તેને લોકપ્રિય કરવાના ધ્યેયને વરેલી ગુજરાતની સૌથી જૂની અને ગૌરવવંતી આ સાહિત્યસભાના આજના સમારંભ-પ્રસંગે ગુજરાતી ભાષાની (માતૃભાષાની) વર્તમાન સ્થિતિ વિશે કેટલાક વિચારો વ્યક્ત કરું તો અસ્થાને નહીં લેખાય.

આજે અંગ્રેજી માધ્યમમાં ટોળાબંધ વિદ્યાર્થીઓ ધસી રહ્યા છે. આજે શહેરોમાં જ નહીં, પરંતુ ગામડાંમાં પણ અંગ્રેજી માધ્યમ તરફ ધસારો જોવા મળે છે. વિડંબના તો એ છે કે અંગ્રેજી માધ્યમમાં અભ્યાસ કરનાર વિદ્યાર્થી બીજી ભાષા તરીકે પોતાની માતૃભાષાને બદલે ફ્રેન્ચ પસંદ કરે છે ! આ પરિસ્થિતિ અંગે સમાજના તમામ વર્ગોએ ચોકન્ના થઈને ગંભીરતાપૂર્વક વિચાર કરવાની જરૂર છે.

એક એવો આભાસ ઊભો કરવામાં આવ્યો છે કે આજની પરિસ્થિતિમાં મજબૂત રીતે ટકી રહેવું હોય તો બસ, અંગ્રેજી શીખો. એના પર પ્રભુત્વ મેળવો. અંગ્રેજી ભાષાના મુકાબલામાં ઊતરવાનું બીજી કોઈ ભાષાનું ગજું નથી તો માતૃભાષા ગુજરાતીનું તો ગજું ક્યાંથી હોય? અંગ્રેજીનો કોઈ વિકલ્પ જ નથી. આ દેશમાંથી અંગ્રેજોનું આધિપત્ય ભલે ગયું. એ રીતે અંગ્રેજ સત્ત્તાની ગુલામીમાંથી આપણે ભલે મુક્ત થયા; પરંતુ અંગ્રેજી ભાષાની મોહિનીમાંથી તેમ જ તેના સંસ્કારોમાંથી આપણે ખરેખર કેટલા મુક્ત થયા છીએ તે પ્રશ્ન છે. અંગ્રેજોની સત્તામાંથી મુક્ત થયા બાદ, ઊલટું, અંગ્રેજી ભાષાનું વર્ચસ્વ વધુ ને વધુ ફેલાતું અનુભવાય છે ! આપણને અડધી રાત્રે આઝાદી મળી તેમ કહેવાય છે પણ હજી આપણું મંગળ પ્રભાત ઊગવાનું, આપણો ખરો સૂર્યોદય થવાનો બાકી છે ! જે ગુલામીની સૂગ હોવી જોઈએ તે આપણને સદી ગઈ છે ! જેની શરમ લાગવી જોઈએ તેનું ગૌરવ કરતા ફરીએ છીએ ! હકીકતે આપણે હજુ અંગ્રેજિયતમાંથી થવા જોઈએ તેટલા મુક્ત થયા નથી.

વળી ઉદ્યોગો, ટૅક્નોલોજી અને સરકારી તંત્રોને માટે અંગ્રેજી ભાષા ભલે જરૂરી બની પરંતુ એની સાથે પશ્ચિમના સંસ્કાર તેમ જ સંસ્કૃિતએ પણ પેગપેસારો કર્યો અને પછી આપણને ભરડામાં લીધા. આપણે પશ્ચિમી જીવનરીતિના અંધ અનુયાયી જેવા બની રહ્યા. આપણે આપણા દેશકાળને અનુરૂપ એવી પરંપરાગત જીવનશૈલીને વિવેકપુર:સુર સાચવવાની કાળજી ન લીધી. આપણે પશ્ચિમી ભોજનરીતિ અપનાવી ને આપણી પરંપરાગત સ્વાસ્થ્યપ્રદ આહારરીતિને જોખમાવા દીધી. આપણા ઉત્સવોમાં આપણને જુનવાણીપણું દેખાયું અને પશ્ચિમના તહેવારો ઊજવવામાં દિલચશ્પી દાખવી.

આમ તો પાશ્ચાત્ય સંસ્કાર અને સંસ્કૃિતના આક્રમણનો પ્રશ્ન એક શતાબ્દી પૂર્વે પણ ચર્ચાતો રહેલો પરંતુ જુદી રીતે. ઈ.સ. ૧૯૦૯ના ઑક્ટોબરમાં રાજકોટમાં યોજાયેલી ત્રીજી ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદમાં તત્કાલીન પરિષદપ્રમુખ તરીકે ભાષણ આપતાં સ્વ. અંબાલાલ સાકરલાલ દેસાઈએ કહેલું :

“અંગ્રેજી શાળાઓમાં અપાતું અંગ્રેજી ભાષા સિવાયનું સર્વ જ્ઞાન ગુજરાતી ભાષામાં આપવું જોઈએ …. જગતમાં કોઈ પણ સ્થળે સામાન્ય જ્ઞાન પરભાષામાં આપવાનો આપણા દેશના જેવો વિપરીત શિક્ષણક્રમ નહીં હોય.”

અંગ્રેજી સિવાયના બધા વિષયો માતૃભાષા દ્વારા શીખવવામાં આવે તો શ્રી અંબાલાલ દેસાઈ નોંધે છે તેમ, વિદ્યાર્થીઓને પડતો શ્રમ કમી થઈ શાળાઓમાં ભણતા દરેક બાળકના આવરદાનાં ક્રમમાં કમ બેચાર અમૂલ્ય વર્ષ ઊગરે; એટલું જ નહીં પણ આપણાં બાળકોનાં તનની, મનની ને હૃદયની શક્તિઓનો ઉકેલ ઘણો સારો થાય. કેળવણીનો ખર્ચ પણ કમી થાય. આને બદલે અવળી ગંગા વહી. માતૃભાષાના શિક્ષણની અવજ્ઞા થતી રહી. પહેલાં કૉમર્સ અને સાયન્સના પ્રથમ વર્ષમાંથી ગુજરાતીને વિદાય આપી. એ પછી આર્ટ્સમાંથી પણ એને વિદાય મળી !

યહૂદીઓની માતૃભાષા હિબ્રૂએ અનેક દેશમાં ફેલાયેલા યહૂદીઓને એક તાંતણે બાંધ્યા છે. નાઝી દમનને કારણે દેશાંતર કરનારી યહૂદી પ્રજા દુનિયાના અનેક દેશોમાં વહેંચાયેલી છે. વર્ષોથી બીજા દેશમાં વસતી હોવાથી એ દેશની સંસ્કૃિતથી કેટલેક અંશે એ રંગાયેલી પણ છે; આમ છતાં તાજેતરમાં અમલમાં આવેલા હિબ્રૂ ભાષાના શિક્ષણપ્રયોગોએ જુદા જુદા દેશમાં વસતા યહૂદી લોકોનું ખમીર જગાડ્યું. 1948માં ઇઝરાયેલની રચના થયા બાદ ત્યાંની સરકારે હિબ્રૂ ભાષાને અધિકૃત ભાષા જાહેર કરી અને એ પછી આ ભાષાના પ્રસાર માટે અથાગ પ્રયત્નો આદર્યા. હિબ્રૂ ભાષામાં ઉચ્ચ શિક્ષણ લેવા માટે ‘હિબ્રૂ યુનિવર્સિટી ઑફ જેરૂસલેમ’ સ્થાપવામાં આવી. એ યુનિવર્સિટીમાં જગતભરના વિદ્યાર્થીઓ આવે છે. આમ માતૃભાષા હિબ્રૂના શિક્ષણપ્રતાપે હિબ્રૂઓમાં ખમીર અને ખુમારીનું સંવર્ધન થયું. પરિણામે એ પ્રજા હવે ખૂનખાર દુશ્મનોની વચ્ચે અણનમ રહીને પોતાની અસ્તિતા ને અસ્મિતાને બરોબર જાળવીને સ્વાભિમાનથી ટકી રહી છે. એ રીતે માતૃભાષાના હિબ્રૂએ ઇઝરાયલના જોમ અને જુસ્સાને કેળવવામાં નોંધપાત્ર પ્રદાન કર્યું છે. તેથી આધુનિક વિશ્વમાં ઇઝરાયલ મહત્ત્વનું સ્થાન મેળવી શક્યું છે. સમગ્ર પ્રજા પોતાની માતૃભાષા પ્રત્યે અભિમુખ બને તો કેવાં રૂડાં પરિણામો પામી શકે તેનું ઇઝરાયલ ઉદાહરણ છે.

આજે જગતભરમાં ગુજરાતીઓ ફેલાયેલા છે. દુનિયાના જે દેશોમાં ગુજરાતીઓ ગયા ત્યાં તેઓ પોતાના ગુજરાતને, ગુજરાતી ભાષાને અને તેનાં સંસ્કાર-સંસ્કૃિતને પણ લઈને ગયા છે અને આજે પણ વિદેશની નિશાળોમાં, ધાર્મિક કેન્દ્રોમાં કે ગુજરાતીઓ દ્વારા સંચાલિત સંસ્થાઓ દ્વારા ગુજરાતીઓને એક તારે બાંધી, તેમને સંગઠિત કરી સવિશેષ બળવાન કરી શકીએ છીએ ખરા ? આ સંદર્ભમાં પંચાણુ ટકા અક્ષરજ્ઞાન ધરાવતા યહૂદીઓનો દેશ ઇઝરાયલ આપણને જરૂર યાદ આવે.

જરા કલ્પના કરીએ કે ગુજરાતમાં માતૃભાષા ગુજરાતીને જ કેન્દ્રમાં રાખીને એક અલગ યુનિવર્સિટીની સ્થાપના થઈ હોય. તેમાં ગુજરાતી ભાષા તેમ જ સાહિત્યના અનેકાનેક વિષયોનું તલસ્પર્થી શિક્ષણ અપાતું હોય. ત્યાં એ અંગેનાં સંશોધન-સંપાદન-અનુવાદ વગેરેની પ્રવૃત્તિઓ ચાલતી હોય. એ યુનિવર્સિટીનો લાભ લેવા માટે માત્ર ગુજરાતીઓ જ નહીં પણ બિનગુજરાતીઓ કે પરભાષી વિદેશીઓ પણ આવતા હોય ! આજે ય મહાત્મા ગાંધીજીની આત્મકથા ‘સત્યના પ્રયોગો’ના હાર્દને મૂળ રૂપે પામવા માટે ગુજરાતીનો અભ્યાસ કરનારા અનેક વિદેશીઓ તમને મળતા હોય છે.

ખલિલ જિબ્રાને કહ્યું છે કે માતાએ મને માતૃભાષામાં ભણાવવાનો આગ્રહ રાખ્યો તેથી હું ખલિલ જિબ્રાન બન્યો. પંદર જેટલી ભાષાઓ જાણનાર સંત વિનોબા ભાવે કહેતા હતા કે મારી માતાએ જ મારી માતૃભાષાનો પાયો નાખ્યો, તેથી હું આટલું ભણી શક્યો. આટલી ભાષાઓ સુધી પહોંચી શક્યો.

આજે બે-અઢી વર્ષના બાળકને માતાપિતાની છાયામાંથી ખસેડી અંગ્રેજી પ્લે-ગ્રૂપમાં દાખલ કરવામાં આવે છે તે શા માટે? એક તો દેખાદેખીથી અને બીજું પોતાનો સમય બગડે નહીં એવી કોઈ દાનતથી કદાચ એમ કરે છે. હવે તો એથીયે આગળ વધીને વૅકેશન કેર સેન્ટર શરૂ થયાં છે ! તેમાં રવિવારની રજાના દિવસે પણ બાળકોને ધકેલવામાં આવે છે. આથી બાળકોની હાલત ‘પાર્કિંગ લૉટ’ જેવી બની રહે છે. એ રીતે શિક્ષણે અને સમૂહમાધ્યમોએ માતા-પિતા પાસે ઓછામાં ઓછો સમય બાળક રહે એવી વરવી સ્થિતિ સર્જી છે. આ સ્થિતિ માતૃભાષાના પાયાનાં શિક્ષણ માટે ખૂબ જ હાનિકર છે. ઊંડાણથી વિચારીશું તો તુરત જણાશે કે માતૃભાષાની કેળવણી કે જ્ઞાનપ્રાપ્તિ માત્ર વાંચતાં-લખતાં શીખવાથી થતી નથી; ઘરનું વાતાવરણ, આસપાસની દુનિયાનો સંપર્ક જુદી જુદી વ્યક્તિઓને મળવાથી વિસ્તરતી સમજ વગેરેથી પણ થતી હોય છે. એનાથી વિમુખ રહેલું બાળક આંખે ડાબલા બાંધેલા વાછેરા જેવું થઈ જાય છે. બાળકના વિકાસની અનેકવિધ ક્ષમતાઓ પારિવારિક વાતાવરણના અભાવે, યોગ્ય અભિવ્યક્તિ માટેના અવકાશના અભાવે ક્ષીણ થઈ જાય છે.

આજની આપણી માતૃભાષામાં અંગ્રેજી શબ્દોનું ચલણ દિવસે ને દિવસે વધતું જાય છે. અંગ્રેજી શબ્દના ગુજરાતી પર્યાયની કે તેના માટેના યોગ્ય પારિભાષિક શબ્દની ખોજ કરવાની પ્રક્રિયા જાણે અટકી ગઈ હોય અને એના બદલે અંગ્રેજી શબ્દ જ ઘુસાડી કે ઠાંસી દેવાની અપક્રિયા ચાલતી હોય એવું લાગે છે. ગુજરાતીમાં અર્થ આપી શકાય તેમ હોવા છતાં તેમને હઠાવીને માતૃભાષાના સિંહાસન પર પેલા વિદેશી શબ્દોને બેસાડવામાં આવે છે. એમ પણ કહેવાતું આવ્યું છે કે આ નવા જમાનાના બદલાતા મિજાજની ભાષા છે. હકીકતમાં ભાષા ભાષકના મિજાજને ઘડે છે કે ભાષકનો મિજાજ ભાષાને ઘડે છે તે ઊંડી તપાસ માગી લે તેવો યક્ષપ્રશ્ન છે. માતાનું દૂધ સંતાનના તનને મજબૂત કરે છે તો માતૃભાષા એના મનને મજબૂત કરે છે. જે હૂંફ, પ્રેમ, આત્મીયતા અને સંવેદના માતા પાસેથી મળે છે એ માતૃભાષા દ્વારા સહજતયા ને સચોટતાથી અભિવ્યક્ત થઈ શકતી હોય છે.

આજે અંગ્રેજી એક રાષ્ટ્રની નહીં, બલ્કે અનેક રાષ્ટ્રની આંતરરાષ્ટ્રીય વ્યવહારની ભાષા બની હોવાથી એ ભાષાનો પરિચય આવશ્યક છે. અંગ્રેજીની બારી બંધ કરાય નહીં; પરંતુ દીવાનખાનામાં બેસાડવાને લાયક વ્યક્તિને આપણા રસોડામાં તો પેસાડીને બેસવા દેવાય નહીં ને ? અંગ્રેજીને આપણી માતૃભાષાનું આસન તો ન જ અપાય ને ? માની ગોદ તે માની ગોદ. અન્ય કોઈનું સ્થાન એનો વિકલ્પ ન થઈ શકે. આપણા સંસ્કાર, આપણી પરંપરા, આપણો ઇતિહાસ એ બધું શીખવા માટે અંગ્રેજી ભાષાને બદલે આપણી માતૃભાષાનો ઉપયોગ થવો જોઈએ. આજે માતૃભાષા પ્રત્યે દીનભાવ ને હીનભાવ સેવવામાં આવે છે અને ધીરે ધીરે એ હીનભાવ કુટુંબ અને પોતાની જાત પ્રત્યે પણ ફેલાય છે અને વ્યક્તિ પોતાનું આત્મગૌરવ ગુમાવતી જાય છે. પરિણામે તે આત્મભ્રષ્ટ થતી જાય છે અને આત્મભ્રષ્ટતા પદભ્રષ્ટતા કરતાં પણ ઘણી ખતરનાક હોય છે એ સમજનારાઓ તો સમજે જ છે.

ગુજરાતની જેટલી વસ્તી છે એનાથી ઓછી વસ્તી ધરાવતા વિશ્વના ચાલીસ જેટલા દેશોએ પોતાની માતૃભાષા વિકસાવી છે. એ દેશો પોતાનું આંતરસત્ત્વ છોડીને અંગ્રેજી ભાષાના કે અન્ય કોઈ ભાષાના પ્રવાહમાં વહી ગયા નથી. મે, 2016માં નૉર્વેની વસ્તી 52 લાખ 13 હજાર હતી; ઇઝરાયલની 86 લાખ 2 હજારની અને સ્વીડનની વસ્તી મે, 2016માં 99 લાખ 54 હજારની હતી. આ બધા દેશોમાં એમની માતૃભાષા ગૌરવભર્યા સ્થાને બિરાજે છે અને એમના જીવનનાં સર્વ ક્ષેત્રોમાં તે સારી રીતે પ્રયોજાય છે. આને માટે એમના રાષ્ટ્રનો કોઈ એકાદો વર્ગ નહીં, પણ સમગ્ર પ્રજા જાગ્રત છે. 99 લાખની વસ્તી ધરાવતા સ્વીડનમાં માતૃભાષામાં ચર્ચાવિચારણા કરનારાં 27,000 તો ચર્ચામંડળો છે. 2011માં છ કરોડ અને ત્રણ લાખની વસ્તી ધરાવતું ગુજરાત કેમ માતૃભાષાની વિકાસની બાબતમાં પાછળ રહે છે ? – પાછું પડે છે ? આપણે ત્યાં કવિ નર્મદના જમાનામાં ‘મંડળી મળવાથી થતા લાભ’ની વાત થતી હતી. આજે ગુજરાતી ભાષામાં ચર્ચાવિચારણા ચલાવતાં હોય એવાં કેટલાં મંડળો છે ? જે મંડળો ચાલે છે, તેમાંયે સીધી માતૃભાષાવિષયક ચર્ચાઓ કેટલી થાય છે ? એક સમયે અમદાવાદમાં શ્રી મહાદેવભાઈ દેસાઈ ટ્રૉફીનો ગુજરાતીમાં વક્તૃત્વ સ્પર્ધાની દૃષ્ટિએ ભારે મહિમા હતો; આજે શું સ્થિતિ છે ? वादे वादे जायते तत्त्वबोध: | એ સૂત્ર સાચું હોય તો વિદ્વાનોનાં મંડળો અવારનવાર મળી પોતાની ભાષામાં તે અંગેની તત્ત્વચર્ચા કેમ કરતાં નથી ? વિદ્વાનો પરસ્પર પોતાની ભાષામાં ચર્ચાવિચારણા કરે તો વખત જતાં જ્ઞાનસમૃદ્ધિ વધે અને પરિણામે માતૃભાષાનો તેમ જ તેના સાહિત્યનો સર્વતોમુખી વિકાસ થતો રહે. એ રીતે ભાષા અને સાહિત્યનું સ્તર પણ ચોક્કસ ઊંચું આવી શકે.

સર્જનાત્મકતાનું સિંચન માતૃભાષામાં સતત થતું રહે એ ઇચ્છનીય છે, સર્જનાત્મકતાના અનુપ્રવેશે માતૃભાષાની શક્તિ કે સમૃદ્ધિ વધુ ને વધુ ગતિ પકડશે. આજના શિક્ષણવિદો વારંવાર કહે છે કે શિક્ષણનો વ્યાપ વધ્યો છે; પરંતુ સર્જકત્વ ઘટ્યું છે. વર્તમાન શિક્ષણપદ્ધતિમાં આપણે વૈજ્ઞાનિક દૃષ્ટિએ અને જુદી જુદી પદ્ધતિઓ દ્વારા ભાષા અને સાહિત્ય વિશે વિચારતા થયા છીએ; અગાઉ ભાષા સાહિત્યમાં સર્જકતાના બળે જે દીપ્તિ જોવા મળતી હતી તે હવે જાણે ઝંખવાતી લાગે છે તેનું કારણ શું ? આ અંગે થયેલાં સંશોધનોમાંથી એક તારણ એવું નીકળ્યું છે કે જે લોકો પોતાની માતૃભાષા છોડીને અન્ય ભાષા અપનાવે છે અને તેમાં વિશેષ કામગીરી કરે છે તેઓ અનુકરણશીલ વધારે બની જાય છે અને સંશોધનશીલ ઓછા રહે છે.

આ રીતે માતૃભાષાની જો અવજ્ઞા થતી રહેશે – તે ભુલાતી જશે તો વ્યક્તિનું આંતરસત્ત્વ અને એની ચેતનાનું પ્રાકટ્ય જોખમાશે, ક્ષીણ થશે. આલ્બર્ટ આઇન્સ્ટાઇને સાપેક્ષતાનો સિદ્ધાંત પોતાની માતૃભાષા જર્મનમાં રજૂ કર્યો હતો. એ જ આઇન્સ્ટાઇનની વિચારધારાને એક ડગલું આગળ લઈ જનાર જયંત નારલીકર તો આગ્રહ રાખે છે કે વિજ્ઞાન અને ગણિત જેવા વિષયો માતૃભાષામાં જ શીખવવા જોઈએ જેથી વિદ્યાર્થીઓ એમને ઝડપથી આત્મસાત કરી લે. ઍરિસ્ટોટલ, પાયથાગોરાસ, કાર્લ માર્ક્સ અને બર્ટ્રાન્ડ રસેલે પણ પોતાના વિચારો માતૃભાષામાં પ્રગટ કર્યા. બાળકને એની માતૃભાષા અસલિયતનો ચહેરો આપે છે. એક સમયે અંગ્રેજી ભાષામાં સાહિત્ય રચનાર, નોબેલ પુરસ્કાર માટે નામાંકિત થયેલા થિયોંગે ગૂગી જેવા આફ્રિકન સર્જકો આજે પોતાની ગિકુયુ બોલીમાં લખવાનો આગ્રહ સેવે છે. તેમાં તેઓ ‘સેકન્ડ ફ્રીડમ’ માટેની એમની લડાઈ જુએ છે. શ્વેત લોકોના રાજકીય બંધનમાંથી મુક્ત થયા બાદ એમની માનસિક ગુલામીમાંથી પણ મુક્ત થવા માટે તેઓ પોતાની માતૃભાષાને સર્જકતાનું માધ્યમ બનાવી રહ્યા છે.

બંગાળીઓ કે મરાઠીઓમાં છે તેવો માતૃભાષા માટેનો મજબૂત પ્રેમ આપણામાં છે ખરો ? આખીયે સભામાં માંડ બે ટકા ગુજરાતી નહીં જાણનારા લોકો હોય તેમ છતાં ગુજરાતી-ભાષી વક્તા અંગ્રેજીમાં બોલવાનો ધખારો રાખે તો શું કહેવું ? આવા પ્રસંગોએ માતૃભાષાની જે પ્રકારે વિડંબના થાય છે તે અંગે શું કહેવું ? ગુજરાતી ભાષા પર અવારનવાર આડેધડ થતા હુમલાઓ માટે કેટલેક અંશે અંગ્રેજી માટેનો વ્યામોહ – તે માટેની ઘેલછા અને પોતાને આધુનિકતમ દેખાવાની પ્રદર્શનવૃત્તિ પણ કારણભૂત હોવાનું લાગે છે. માતૃભાષા ગુજરાતી પ્રત્યેની આપણી બેઅદબી અક્ષમ્ય જ લેખાય.

આપણે ત્યાં જીવનનાં વિધેયાત્મક મૂલ્યોની કટોકટીની વાત થાય છે. એના મૂળમાં માતૃભાષાગત મૂલ્યોની કટોકટી જવાબદાર કેટલી તે તપાસવા જેવું ખરું.

સાહિત્યસર્જકની આત્મપ્રતિષ્ઠા તેમ જ સામાજિક પ્રતિષ્ઠામાં તેની ભાષાનું ઘણું મહત્ત્વનું પ્રદાન હોય છે. જ્યારે માતૃભાષા સર્જનની ભાષા તરીકેનું કાઠું કાઢે છે ત્યારે તેનો શક્તિપ્રભાવ ઘણો વધી જાય છે. બે વ્યક્તિઓ વચ્ચેના સંવાદમાં ભાષા મહત્ત્વનો ભાગ ભજવે છે. દરેક પ્રજા પોતાનાં મૂલ્યો પર જીવતી હોય છે અને એ રીતે તે પોતાની પરંપરા સાથે જોડાણ સાધતી હોય છે. આથી સૌથી વિકટ પ્રશ્ન એ મૂલ્યો અને સંસ્કૃિતનો વારસો પછીની પેઢીને કઈ રીતે આપવો એનો હોય છે. એમાં માતૃભાષા સૌથી વધુ સહાયક થાય છે.

શ્રીમદ્ ભગવદ્ગીતાના ‘કર્મયોગ’ની વાત અંગ્રેજીમાં કરીએ ત્યારે ‘કર્મ’ શબ્દનો અંગ્રેજીમાં અદ્દલ અનુવાદ કરવો અતિ મુશ્કેલ લાગે છે. એમાં પણ ‘કર્મ’ શબ્દની અંગ્રેજીમાં અર્થચ્છાયાઓ પકડવી, એ તો કપરાં ચઢાણ ચઢવાનો અનુભવ કરાવે છે. વળી ‘કર્મ’ના સંબંધમાં હિંદુ કર્મવાદ અને જૈન કર્મવાદની ભિન્નતા કરી રીતે બતાવવી તે મોટો સવાલ ઊભો કરે છે.

થોડાં વર્ષો પૂર્વે આચાર્ય ઉમાસ્વાતિજીએ ચોથી સદીમાં રચેલા ‘તત્ત્વાર્થસૂત્ર’ ગ્રંથના અંગ્રેજી અનુવાદનું કાર્ય ચાલતું હતું ત્યારે જૈન પરિભાષાના ‘સમ્યક્ દર્શન’ શબ્દપ્રયોગ માટે કલાકોના કલાકો સુધી ગડમથલ ચાલી હતી. બ્રિટનમાં શબ્દો ઘડી આપનારા માટે ‘વર્ડસ્મિથ’ શબ્દ પ્રયોજાયો છે એવા ‘વર્ડસ્મિથ’ સાથે બેસીને જૈન દર્શનના સૌ અભ્યાસીઓએ લાંબી ચર્ચા કરી અને અંતે ‘સમ્યક્ દર્શન’ માટે ‘Enlightened World-View’ પર્યાય પસંદ કર્યો, પણ તેમ કરતાં જોડે એમ પણ નોંધ્યું કે આ શબ્દ મૂળ શબ્દના ભાવને પૂરેપૂરો પ્રગટ કરતો નથી.

માતૃભાષામાં ખવાણ થવા લાગે ત્યારે જીવનમૂલ્યો, પ્રજાની કોઠાસૂઝ, એના લોહીમાં ભળેલા સંસ્કારો, એનો ઇતિહાસ જેવી અનેકાનેક બાબતોનું ખવાણ પણ થવા માંડે છે. એટલે કે વ્યક્તિનું સત્ત્વ જ ક્ષીણ થાય છે. એક અર્થમાં કહીએ તો એનાં સઘળાં મૂળિયાંને લૂણો લાગવા માંડે છે. આમ જે તે પ્રજાની માતૃભાષા ક્ષીણ થાય ત્યારે તેનાં પુષ્ટિસંવર્ધક જીવનમૂલ્યોનો પણ હ્રાસ થતો જાય છે અને પરિણામે પેઢી પેઢી વચ્ચેનું અંતર ન પુરાય એવી ખાઈમાં પલટાઈ જાય છે.

બીજી ભાષામાં વિચાર કરવાની આપણે કોશિશ કરીએ છીએ, પણ એને પૂરેપૂરી અપનાવી શકતા નથી – એને આપણી લોહીની ભાષા બનાવી શકતા નથી. આપણા ભાષાવ્યવહારનો સીધો સંબંધ આપણી આંતરિક ચેતના સાથે, આપણી સર્જનાત્મક શક્તિ સાથે જોડાયેલો હોય છે. જ્યારે બે વ્યક્તિઓ વચ્ચે સંવાદ સધાય છે ત્યારે એક સંસ્કારલક્ષી ઘટના ઘટે છે, એક ભાષાકીય ઘટના ઘટે છે. એ રીતે બાહ્ય અને આંતરિક વ્યક્તિત્વનો સુમેળ સાધવાની ભૂમિકા ઊભી થાય છે ને ત્યારે એ સંબંધના રાસાયણિક સંયોજનમાં માતૃભાષા એક મહત્ત્વનું પ્રેરક-પોષક પરિબળ બની રહેતું હોય છે.

બાળક સૌથી વધુ શિક્ષણ ઘરમાંથી લેતું હોય છે અને તેથી માતૃભાષા એને હૃદયવગી અને જીભલગી હોય છે. કુદરતે આપણને ભાષા આપી; પરંતુ એની આપણે કરેલી માવજત કેટલી મજબૂત હોય છે તે પ્રશ્ન છે. સર્જકો, શિક્ષકો, ગ્રંથપાલો અને સમાજહિતચિંતકો સૌ ગુજરાતી માતૃભાષા માટે કટિબદ્ધ બનીને આંદોલન કરે છે પણ એમાં વિજ્ઞાનીઓ, અર્થશાસ્ત્રીઓ, મેનેજમેન્ટના નિષ્ણાતો, ખેડૂતો, ઉદ્યોગપતિઓ અને શ્રમજીવીઓ ક્યાં છે ?

માણસમાં બહુભાષી થવાની ક્ષમતા છે અને તેથી એકવીસમી સદીના સમગ્ર પરિવેશનો વિચાર કરીએ તો આજે વ્યક્તિને માટે ત્રણ પ્રકારની ભાષાગત ક્ષમતા જરૂરી જણાય છે : એક સ્થાનિક (લોકલ સિચ્યુએશન), બીજી રાષ્ટ્રીય (નૅશનલ), ત્રીજી વૈશ્વિક (ગ્લોબલ). આ ત્રણેય પરિસ્થિતિઓમાં જુદી જુદી ભાષાઓ કામ લાગે છે. માતૃભાષા, રાષ્ટ્રભાષા અને વિદેશી ભાષાને એ દૃષ્ટિએ જોવી અને પામવી જોઈએ. એક ભાષા સાથેનો ઘનિષ્ઠ સંપર્ક બીજી ભાષાઓ શીખવામાં મદદરૂપ થાય છે, આથી બાલ્યાવસ્થામાં માતૃભાષાનો ઉપયોગ થાય એ અનિવાર્ય છે. બાળક મોટું થતાં બીજી ભાષાઓમાં પણ પછી સહેલાઈથી નિપુણ બની શકે છે.

આજે માતૃભાષા ગુજરાતીની કટોકટીનો ગંભીરતાથી વિચાર કરવાની જરૂર છે. આને માટે થોડું આંતરદર્શન પણ આવશ્યક છે. આગલી પેઢીઓની જ્ઞાનપિપાસા અને કાર્યનિષ્ઠા કંઈક ઘસાતી જાય છે. એનાં કારણો તપાસવાં અને ઇલાજ શોધવા હવે ખૂબ જરૂરી છે. ગુજરાતી ભાષા-સાહિત્યની ક્ષિતિજોનો વિસ્તાર કરવા માટે જુદી જુદી સંસ્થાઓએ જુદા જુદા પ્રકલ્પો વિચારીને એમાં જીવ રેડવાની જરૂર છે. ‘સાર્થ ગૂજરાતી જોડણીકોશ’, ‘ભગવદ્ગોમંડળ’, ‘ગુજરાતીલેક્સિકન’ કે ‘ગુજરાતી વિશ્વકોશ’ વગેરેએ તેમ જ આપણી કેટલીક સાહિત્યિક સંસ્થાઓએ કેવું માતબર કામ કર્યું છે તે જોવું જોઈએ. આજની આપણી ભાષાકીય કટોકટી સામે સૌએ કમર કસવાની જરૂર છે અને ભાષા અને સાહિત્યનું સ્તર ઊંચું આવે તેવા સત્ત્વશુદ્ધ પ્રયત્નો કરવાની તાતી જરૂર છે. આપણે નરવી રચનાત્મક સાહિત્યિક ચર્ચાઓને બદલે શા માટે વ્યક્તિગત આક્ષેપો કે પ્રતિઆક્ષેપોના રણમાં ખોવાઈ જઈએ છીએ ?

1858ની 23મી નવેમ્બરે સાંજે નિશાળેથી આવીને માતા સરસ્વતી આગળ માથું નમાવીને નર્મદે ગદ્ગદ કંઠે કલમને ખોળે જીવવાનું નક્કી કર્યું હતું અને ચોવીસ વર્ષ સુધી એ અસિધારાવ્રત એણે પાળ્યું હતું. અપાર માનસિક વિટંબણાઓ, દેવાનો બોજ અને ઘરના બીમાર માણસો માટે દવા કરાવવાના પૈસા ન હોય તો પણ ચાર આનાના દૂધપૌંઆ પર હસતાં હસતાં જીવન ગાળીને નર્મદે ભાષા-સાહિત્ય માટે વ્રતતપનું એક પ્રેરણાદાયી ઉદાહરણ આપણને આપ્યું ! એ રીતે મુંબઈમાં ધીકતી વકીલાત છોડી કેટલાંક દેશી રાજ્યોની દીવાનગીરી મળવાની તકો પણ તરછોડી ચાલીસમાં વર્ષે ધીકતી વકીલાતના વ્યવસાયમાંથી નિવૃત્ત થઈને ગોવર્ધનરામ ત્રિપાઠીએ નડિયાદમાં આવીને ‘સરસ્વતીચંદ્ર’ મહાનવલનું સર્જન કરી ગુજરાતી ભાષા અને ગુજરાતી સાહિત્યનો સમુત્કર્ષ સાધવાનો સારસ્વત પુરુષાર્થ કર્યો. માતૃભાષા માટે દલપતરામ, નર્મદ, ગોવર્ધનરામ, ન્હાનાલાલ, ધીરુભાઈ ઠાકર જેવા વિદ્વાનોની સમર્પણવૃત્તિને; ગુજરાતી ભાષા-સાહિત્યમાં ગાંધીજી તેમ જ ગાંધીમૂલ્યથી પ્રેરિત સાહિત્યકારોએ તથા ગૂજરાત વિદ્યાપીઠે દાખવેલી માતૃભાષા માટેની સેવાભક્તિને તેમ જ ભગવતસિંહજી, ચંદુલાલ પટેલ કે રતિલાલ ચંદરયા જેવાઓની ભાષાપ્રીતિને આપણે આજે ય સદ્ભાવપૂર્વક યાદ કરીએ છીએ. આપણે ફાર્બસ કે જૉસેફ વાન ટેલરને ય કેમ ભૂલી શકીએ ? કેટલીક સારસ્વત વ્યક્તિઓ ગુજરાતી ભાષાના ઉત્કર્ષ માટે આજે ય કાર્યરત છે. એ કાર્ય ઉત્તમ રીતે ફળદાયી નીવડે એ માટે વધુ સંગઠિત અને સાત્ત્વિક પ્રયાસોની જરૂર છે.

આ બધા વિશે આપણે સહિયારો પ્રયાસ કરીએ. એકએક ગુજરાતી પોતાને પોતાની માતૃભાષાનો પ્રતિનિધિ સમજીને કાર્ય કરે તો ‘જય જય ગરવી ગુજરાત’ ગૌરવભેર ગાવાની પાત્રતા તો દાખવી શકશે અને ત્યારે આપણે પણ આત્મશ્રદ્ધાપૂર્વક કહી શકીશું : ‘શુભ શકુન દીસે, મધ્યાહ્ન શોભશે, વીતી ગઈ છે રાત.’

(મુદ્રાંકન સહયોગ : મૈત્રીબહેન શાહ, ‘ગુજરાતી લેક્સિકૉન’)

[રણજિતરામ સુવર્ણચંદ્રક એનાયત થયા બાદ આપેલું વક્તવ્ય, તા. 07.01.2017]

સૌજન્ય : “વિશ્વવિહાર”, ફેબ્રુઆરી 2017 / માર્ચ 2017 / અૅપ્રિલ 2017 [વર્ષ : 19 • અંક : 05 / 06 / 07]; પૃ. 03-06; 03-05 and 03-04 & 07