એમનું નામ વિદ્યા મુનશી. નામમાં 'મુનશી’ અટક પરથી એટલો અંદાજ તો આવ્યો કે ગુજરાતી હોવા જોઈએ. થોડીક તપાસ કરી તો ખબર પડી કે વિદ્યા મુનશી ગુજરાતી તો હતાં પરંતુ કલકત્તામાં રહેલા એટલે દુનિયા એમને 'કલકત્તાની વિદ્યા’ તરીકે જ ઓળખે છે. વિદ્યા મુનશી વિશે તો થોડીઘણી માહિતી ઉપલબ્ધ છે. પરંતુ એમના ગુજરાતી મૂળિયાં વિશે કશું જ ખબર નથી. અમદાવાદ-કલકત્તાના લેખક-પત્રકાર મિત્રોએ વિદ્યા મુનશી વિશે વધુ તપાસ કરવી જોઈએ. કેમ?


બે કારણસર. એક, વિદ્યા મુનશી ભારતનાં પ્રથમ મહિલા પત્રકાર હતાં અને બે, ૭ જુલાઈ ૨૦૧૪ના રોજ ૯૪ વર્ષની ઉંમરે એમનું અવસાન થઈ ગયું.

વિદ્યા મુનશી નામની એક ગુજરાતી સ્ત્રી દેશની પ્રથમ મહિલા પત્રકાર હતી એ આપણને ખબર જ નહીં એટલે થોડીક શરમ પણ આવી. શરમનો આ ભાર ઓછો કરવા વિદ્યા મુનશી વિશે વાંચવાનું શરૂ કર્યું. પરિણામે આ લેખ તમારા હાથમાં છે.


તમે અમિતાભ બચ્ચનની 'કાલા પથ્થર’ જોઈ હશે. એમાં કોયલાનો વેપારી પૈસા ગણવાની વેતરણમાં હોય છે ત્યારે જમીન નીચે કોયલાની ખાણમાં હજારો ખાણિયાઓ પાણીમાં દમ તોડી રહ્યા હોય. એવી કહાની હતી 'કાલા પથ્થર’ ૧૯૭૯માં આવેલી. એનાં ૨૦ વર્ષ પહેલાં, તમે જેને કોમેડિયન તરીકે સસ્તી ઈમેજથી યાદ રાખ્યા છે તે, કોમ્યુિનસ્ટ બુદ્ધિજીવી ઉત્પલ દત્તે 'અંગાર’ નામનું નાટક બનાવેલું. ૧૯પ૯માં (ત્યારના) કલકત્તામાં ભજવાયેલા આ નાટકમાં નીચે ખાણમાં ભરાઈ રહેલા જાલીમ પાણીમાં ખાણિયાઓ જીવ ગુમાવી રહ્યા હોય અને ઉપર જમીન પર રાજકારણીઓ અફલાતૂન નિવેદનો કરી રહ્યા હોય એવું ક્લાઇમેક્સ દૃશ્ય હતું.


ઉત્પલ દત્તનું આ 'અંગાર’ નાટક વિદ્યા મુનશીના એક રિર્પોતાજ આધારિત હતું. કલકત્તાના આસનસોલમાં બેંગાલ કોલ કંપની લિમિટેડની ચીનાકુરી ખાણમાં ૨૨ ફેબ્રુઆરી ૧૯પ૮ના રોજ વિસ્ફોટ સાથે આગ લાગેલી જેમાં ૧૮૨ ખાણિયાઓ મરી ગયેલા. વિદ્યા મુનશી ત્યારે રુસ્તમજી ખુરશેદજી કરંજિયાના મુંબઈ સપ્તાહિક 'બ્લીટ્ઝ’ના કલકત્તાનાં સંવાદદાતા હતાં. એમણે આ ચીનાકુરી ખાણ દુર્ઘટનાનું એટલું સરસ રિર્પોટિંગ કરેલું કે ખાણિયાઓના જીવન પ્રત્યે વેપારીઓ અને રાજકારણીઓની ક્રિમિનલ ઉપેક્ષા પ્રત્યે દેશ આખાનું ધ્યાન ખેંચાયેલું.

આ રિર્પોતાજ વાંચીને ઉત્પલ દત્તનો સામ્યવાદી આત્મા કકળી ઊઠેલો અને એમાંથી એમણે 'અંગાર’ની પટકથા લખેલી જે પાછળથી યશ ચોપરાના 'કાલા પથ્થર’ની પ્રેરણા બની. વિદ્યા મુનશી કરંજિયાના 'બ્લીટ્ઝ’માં દસ વર્ષ (૧૯પ૨-૬૨) સુધી સંવાદદાતા હતાં. વિદ્યા 'બ્લીટ્ઝ’માં એક એવું સ્કૂપ લઈ આવેલાં કે કેનેડાના બે પાઇલટ હોંગકોંગથી સોનાનો જથ્થો લઇને રવાના થવાના છે. આ સોનું સુંદરબનના એક ટાપુ ઉપર ફેંકવામાં આવશે અને ત્યાંથી એને કલકત્તામાં ઘુસાડવામાં આવશે. અમિતાભ બચ્ચનની 'દીવાર’ ફિલ્મ જેવા આ અજીબો-ગરીબ ગોલ્ડ સ્મગલિંગ સમાચારના પગલે પબ્લિક અને પોલીસ બંનેએ સુંદરબનમાં રાતો બગાડી હતી.


કરંજિયાનું 'બ્લીટ્ઝ’ ભારતનું પહેલું અને છેલ્લું તોફાની પેપર હતું. એના ઇન્વેસ્ટિગેટિવ પત્રકારત્વના કારણે બહુ બધા લોકોને એ નડતું હતું. કલકત્તામાં એક રેલીમાં પોલીસે પત્રકારોને મારેલા. એમાં વિદ્યા મુનશી પણ ઝપટમાં આવી ગયેલી. એનો કેમેરા તોડી નખાયેલો. પોલીસ 'બ્લીટ્ઝ’ને સંડોવવા માગતી હતી. પણ વિદ્યા કશું જ આડુંઅવળું ન બોલી. એ કિસ્સાને યાદ કરીને વિદ્યાએ પાછળથી કહેલું, 'એ જમાનામાં પત્રકારત્વ એનાં વ્યવસાયિક જોખમોથી ભરેલું હતું.’ સાચું. હવે પત્રકારોને માર પડતો નથી. એ પત્રકારત્વની પડતીની નિશાની છે.

વિદ્યા મુનશી મુંબઈમાં જન્મેલાં. એમના પિતા મુંબઈના ક્રિમિનલ લોયર. પિતાએ વિદ્યાનો પરિચય ચોપડીઓથી કરાવેલો. એમના કાકાએ રાજનીતિનો પરિચય કરાવ્યો. દાદીએ વિદ્યામાં સામાજિક સેવાનાં બીજ વાવ્યાં. પતિ સુનીલ મુનશીએ પત્રકારત્વ શિખવાડયું. કોણ હતું આ મુનશી પરિવાર ? મુંબઈનાં પત્રકાર-મહિલા કાર્યકર સોનલ શુકલને ફોન કર્યો તો એમને ય 'ભારતનાં પહેલાં મહિલા પત્રકાર વિદ્યા મુનશી’નું નામ સાંભળી આશ્ચર્ય થયું.


સોનલબહેને મને વળતો ફોન કરીને કુમુદ શાનભાગનો નંબર આપ્યો. કુમુદબહેન સામ્યવાદી કાર્યકર છે.’ સોનલબહેને માહિતી આપી, 'વિદ્યા મુનશીને એ સારી રીતે ઓળખતાં હતાં. પણ કુમુદબહેનની ઉંમર બહુ છે. સાંભળતાં નથી. સાચવીને, ધીમેથી વાત કરશો તો કદાચ કંઈક બોલશે. તમે એમને ફોન કરો.’


કર્યો. કુમુદબહેને ફોન ના ઉપાડયો.


કલકત્તાની શેરીઓમાં વિદ્યા મુનશીનું નામ અજાણ્યું નથી. જે સમયમાં પશ્ચિમ બંગાળમાં વિયેટનામ, ક્યુબા અને સોવિયત સંઘના મુદ્દાઓ અને મુસીબતો જનતાના 'ચિંતા’ના વિષય હતા ત્યારે વિદ્યા મુનશીએ કમ્યુિનઝમની કંઠી પહેરેલી. સોનલ શુકલ મને કહે, 'બ્લીટ્ઝમાં લખવાવાળા બધા જ 'સી.પી.આઇ.વાળો’ (કમ્યુિનસ્ટ પાર્ટી ઓફ ઇન્ડિયા-સીપીઆઇ) હતા એટલે શક્ય છે કે તમે જે બ્લીટ્ઝવાળા વિદ્યા મુનશીની વાત કરો છો તે સીપીઆઇવાળા હોય.’


વિદ્યા મુનશી ભણવા માટે લંડન ગયેલાં. અને ત્યાંથી સામ્યવાદની સાડી (અથવા કંઠી) પહેરેલી. આજનાં છોકરા-છોકરી જેમ વિદ્યા બાલનના પોસ્ટર્સ જુએ છે તેમ ૧૯૪૩માં આ મુનશીની વિદ્યા 'પોસ્ટર ગર્લ’ તરીકે જાણીતી બનેલી. એ વખતે અવિભાજિત બંગાળમાં ભયાનક દુકાળ પડેલો અને પોસ્ટરોનું પ્રદર્શન ગોઠવીને બ્રિટિશરાજના કુવહીવટ પર પ્રકાશ ફેંકેલો. એને યાદ કરીને વિદ્યાએ કહેલું, 'ત્યારથી લઇને હું મહિલાઓના અધિકાર, કામદારોની છટણી અને કોમી એકતા જેવા મુદ્દાઓને લઇને મેં ઘણાં ય પોસ્ટર એક્ઝબિશન કરેલાં. ચિત્રોથી જે અસર ઊભી કરી શકાય છે તે ગજબની છે.’ 


૧૯પ૦ની આ પોસ્ટર ગર્લ વિદ્યા મુનશીના કલકત્તાના ઘરમાં આ પોસ્ટરો આજે ય સચવાયેલાં પડયાં છે. ૨૦૦૮માં પોસ્ટરો દ્વારા મહિલા ચળવળ ચલાવતાં એક સંગઠન દ્વારા 'પોસ્ટર વુમન’ નામના કાર્યક્રમમાં વિદ્યાનું સન્માન પણ કરાયેલું. વિદ્યા મુનશી ૧૯૩૮માં ડોક્ટર બનવા લંડન ગયેલી પણ ૧૯૪૨માં પાછી આવી ત્યારે સીપીઆઇની કાર્યકર બની ગયેલી. પાછા આવીને એ કલકત્તાના ધ સ્ટુડન્ટ નામની પત્રિકાના એડિટર સુનીલ મુનશીને પરણી ગઈ. વિદ્યાએ એ યાદ કરીને કહેલું, 'હું તો જન્મે ગુજરાતી, બંગાળી આવડે નહીં.’ ધ સ્ટુડન્ટમાં હું રિપોર્ટિંગ કરતી હતી. એવામાં 'ચાલાર પાથે’ નામના બંગાળી પત્રનું સંપાદન કરવાની જવાબદારી આવી. તંત્રીને ભાષા ન આવડતી હોય તે ચાલે? હું એમાં જ બંગાળી શીખી ગઈ.


થોડાં વર્ષો પહેલાં નેટવર્ક ઓફ વિમેન ઇન મીડિયા દ્વારા વિદ્યા મુનશીનું સન્માન થયેલું ત્યારે તેમણે કહેલું, 'સારું લખવા માટે પહેલાં તો તમને અંદરથી જુસ્સો હોવો જોઈએ. મારા આ જુસ્સા માટે સાથી પત્રકારો દ્વારા સન્માન થાય એ કોઈ રાજ્યના સન્માન કરતાં ય મોટી વાત છે.’ ૨૦૦૬માં વિદ્યાએ લખેલી સ્મૃિતગાથા 'ઇન રિટ્રોસ્પેક્ટ : વોર ટાઇમ મેમરીઝ એન્ડ થોટ્સ ઓન વીમેન્સ મૂવમેન્ટ’નું પ્રકાશન થયેલું. ત્યારે ધ ટેલિગ્રાફની પત્રકાર રાજશ્રી દાસગુપ્તાએ (તે વખતે) ૮૭ વર્ષનાં વિદ્યા મુનશીની મુલાકાત લીધેલી, જેમાંથી આ લેખની ઘણી બધી માહિતી લેવાઈ છે.


રાજશ્રી લખે છે, 'વિદ્યા મુનશી પેપરો વચ્ચે મોઢું ઘાલીને કલાકો સુધી એની ખુરશીમાં બેસી રહે છે. દિવસે એ જાડા કાચના ચશ્માં પહેરે છે અને રાત્રે રીડિંગ લેમ્પ નીચે મેિગ્નફાઇંગ ગ્લાસ ધરીને વાંચ્યા કરે છે. ક્યારેક વાંચવાનું અટકાવી, ખુરશીમાં આગળ નમીને ડાબા હાથથી કાગળ પર કશુંક ટપકાવે છે. વિદ્યા મુનશીને કશી ય તકલીફ વગર આ કરતાં જોઈને આશ્ચર્ય થાય છે. ચાર વર્ષ પહેલાં જમણા અંગને મારી ગયેલો પેરેલિસિસ પણ એમના માટે અવરોધરૂપ નથી. પાછળ તાણીને સખત રીતે અંબોડામાં બંધાયેલા ચાંદી જેવા વાળવાળી વિદ્યા મુનશી વેરમીર (ડચ પેઇન્ટર)ના કોઈ પોસ્ટર જેવી લાગે છે.’ 


આમીન, પોસ્ટર ગર્લ વિદ્યા

સૌજન્ય : https://www.facebook.com/raj.goswami.31

ગુરુ પૂર્ણિમા એટલે ? ગુરુની ભક્તિ નહીં; પણ તેની કસોટી કરવાનું પર્વ

ગયા વર્ષે ગુરુ પૂર્ણિમાના પર્વ પ્રસંગે મેં એક લેખ લખ્યો હતો, એનું શીર્ષક હતું :   ‘ગુરુ પૂર્ણિમા ગુરુની પૂજા કરવા માટેનો દિવસ નથી; એ તો ગુરુની પરીક્ષા કરવા માટેનો દિવસ છે.’

આજે એ જ અનુસન્ધાનમાં આગળ વધવાનો ઈરાદો છે. ગુરુ એટલે સૌથી આદરપાત્ર વ્યક્તિ. ગુરુ એટલે હૈયાના ઉમળકાપૂર્વક ભક્તિ કરવાયોગ્ય પાત્ર. આદર અને ભક્તિ બન્ને અનલિમિટેડ કમ્પનીઓ જેવાં છે. કોઈક એક જ ફીક્સ દિવસે જ અને કોઈ એક જ ફીક્સ ટ્રેડીશન પ્રમાણે ભક્તિ અને આદર વ્યક્ત કરી દેવાનાં ન હોય. ગુરુને જોઈને તેમના ગંધાતા પગમાં આળોટવા મંડી પડવું એ કાંઈ ગુરુભક્તિ નથી. ગુરુને જોતાં જ આપણા ચહેરા પર કૃતજ્ઞતા છલકાય અને આંખો આદરભાવનો અભિષેક કરવા લાગે એ સાચી ગુરુભક્તિ છે. બીજા લોકો ગુરુભક્તિ કરે છે એટલે મારે પણ કરવી જોઈએ એમ સમજીને અથવા ગુરુજી સ્વયમ્ આગ્રહ કરે છે માટે હું તેમની સેવા–પૂજા–ભક્તિ કરું એમ નથી સોચવાનું. એમાં તો દમ્ભ, ભય, લાલચ, પ્રદર્શનવૃત્તી, ગુપ્ત અહંકાર ઘણુંબધું પ્રવેશી જશે. શુદ્ધ ભક્તિ અને સાચો આદર બહાર રહી જશે અને ગુરુભક્તિનાં ધતીંગોનો વિકૃત સેલાબ આવશે !

ગુરુની પરીક્ષા કરો

ગુરુની ભક્તિ માત્ર ગુરુ પૂર્ણિમાના એક જ દિવસ માટે કરીએ તો આપણે અધૂરા–વામણા ગણાઈએ. ગુરુભક્તિ તો સતત, નિરન્તર કરવાની હોય. આજનું પર્વ તો ગુરુની પરીક્ષા કરવાનું પર્વ છે. જે ગુરુની આપણે હવે પછી લાઈફ ટાઈમ સેવાભક્તિ કરવા ઉત્સાહી–હરખપદુડા છીએ, તે ગુરુ આપણી સેવાભક્તિ માટે સુપાત્ર છે કે નહીં; કાબિલ છે કે નહીં એ ચકાસવાનું પર્વ એટલે ગુરુ પૂર્ણિમા. ઘરકામ માટે એક નોકર રાખીએ તો ય તેની ટેસ્ટ લઈએ છીએ. કોઈ બીમારીનો ઈલાજ કરવામાં ડૉક્ટર નિષ્ફળ જાય તો તરત આપણે બીજા ડૉક્ટરની પાસે જઈને તેની ટ્રીટમેન્ટ લઈએ છીએ. સોનું ખરીદતી વખતે કોઈ શાણો માણસ જરા ય બેદરકારી ન રાખે. હૉલમાર્કનો સિક્કો હોય તો ય પોતે છેતરાઈ તો નથી રહ્યોને, એની ચકાસણી કરે છે. યસ, ગુરુ પૂર્ણિમા એટલે ગુરુની ભક્તિ કરવાનું નહીં, તેમની કસોટી કરવાનું પર્વ ! હવે તમે આ સત્ય સમજી ગયા હશો.

જો તમને કોઈ પાખંડી ગુરુ ભેટી ગયો હશે તો તે તમને બીવડાવશે, નરકનો ભય બતાવીને પોતાનાં નેત્રો લાલઘૂમ કરીને કહેશે : ‘મૂર્ખ ! તું ગુરુની પરીક્ષા કરવા નીકળ્યો છે ? તારી ઓકાત શી છે ? ગુરુની કસોટી કરવા જઈશ તો રૌરવ નરકમાં ય તને જગ્યા નહીં મળે ! તું મહાપાપી પુરવાર થઈ જઈશ.’

મુનિ કે મુનીમ ?

આવી ધમકી કે ભય આપે તેવા ગુરુના નામ પર ચોકડી મૂકી દેવાની. ગુરુનું કામ જ્ઞાન આપવાનું છે, ધમકી આપવાનું નથી. ગુરુનું કામ માર્ગ બતાવવાનું છે, ભય પમાડવાનું નથી. સાચો ગુરુ તો તે છે જે આપણને ભયમુક્ત કરે, નિર્ભય અને નિર્દંભ બનાવે. જે ગુરુ પોતાના નામે કે ગુરુના નામે ટ્રસ્ટો ચલાવીને બારે મહિના ફંડફાળા ઉઘરાવ્યા કરતો હોય તે તો મુનિ નથી; મુનીમ છે. ગુરુ તે નથી, જે ચપટીઓ વગાડીને ફાલતુ આજ્ઞાઓ કરતો હોય અને શિષ્ય તે નથી, જે ગુરુની વાહિયાત આજ્ઞાઓને માથે ચઢાવ્યા કરતો હોય. ફંડફાળા કરનારા અને ફાલતુ આજ્ઞાઓ કરનારા ગુરુથી સાવધ રહેવું જોઈએ. લાંબો–મોટો પલાંઠો લગાવીને ઊંચા આસને ગોઠવાઈ જાય અને પોતાની નવ અંગે પૂજા કરાવે, કિંમતી ભેટસોગાદો સ્વીકારે, વધારે કિંમતી ભેટ આપનાર ભક્તને વધારે વહાલ કરે અને મોં પર કડવું સત્ય ઉચ્ચારનારને આઘો રાખે તેવા ગુરુથી તો આપણે સ્વયમ્ જ આઘા રહેવું જોઈએ. એમાં જ આપણી સેફ્ટી છે.

ગુરુ દ્રોણથી નફરત

જ્યારે–જ્યારે ગુરુની વાત નીકળે છે ત્યારે–ત્યારે મને ગુરુ દ્રોણ યાદ આવે છે. ગુરુ દ્રોણનું ચિત્ર જોઈને ય મારું તો લોહી ઉકળી ઊઠે છે. એકલવ્ય રાજકુમાર નહોતો એટલે તેને ધનુર્વિદ્યા શીખવાડવાની ના પાડનાર ગુરુ દ્રોણને પછીથી ખબર પડે છે કે આ એકલવ્ય તો મારા પ્રિય શિષ્ય અર્જુનના સામર્થ્યને ઓવરટેક કરી શકે તેવો સમર્થ છે, ત્યારે તેના જમણા હાથનો અંગૂઠો ગુરુદક્ષિણારૂપે માગી લઈને તેની સાથે ઘોર અન્યાય અને અત્યાચાર કર્યો હતો. અર્જુન તેમને એટલા માટે પ્રિય હતો કે તે રાજકુમાર હોવા ઉપરાન્ત આજ્ઞાકારી અને નિશાનબાજ હતો. હોશિયાર અને સમર્થ શિષ્ય પ્રત્યે પક્ષપાત કરે તે સાચો ગુરુ નથી. નબળા અને ગરીબ શિષ્ય પ્રત્યે વહાલ વહાવે, સમભાવ રાખે તે સાચો ગુરુ હોઈ શકે છે.

કૌરવો–પાંડવોની વચ્ચે જુગાર ખેલાયો, દ્રૌપદીને દાવ પર મુકવામાં આવી અને દુ:શાસન દ્વારા દ્રૌપદીનું ચીરહરણ થયું એ સમગ્ર ઘટનાક્રમ વખતે ગુરુ દ્રોણ સભામાં ઉપસ્થિત હતા છતાં; તેમણે કોઈને રોક્યા–ટોક્યા નહીં. કાયરતાભર્યું મૌન સેવીને બેસી રહ્યા. આવા સ્વાર્થી અને કાયર ગુરુઓ હોય તો ય શું અને ન હોય તો ય શું ? મીંઢા અને લુચ્ચા, લાલચુ અને ડરપોક ગુરુથી દૂર રહે તે સાચો ગુરુભક્ત છે.        

ગુરુ દ્રોણે એકલવ્યનો અંગૂઠો દક્ષિણામાં માગી લઈને એકલવ્યને સામર્થ્યહીન કરી દીધો તથા દ્રૌપદીની લાજ લુંટાતી જોઈને ય પોતે મૌન રહ્યા આ બે બાબતો માટે તેમને કદી માફ ન કરી શકાય. આમેય શિષ્ય ભૂલ કરે તો માફ કરી શકાય (કારણ કે તે અજ્ઞાની છે); કિન્તુ ગુરુ કોઈ ગુસ્તાખી કરે તો તેને માફ ન કરી શકાય (કારણ કે તે તો જ્ઞાની છે, જાણકાર છે).

શિષ્ય ભોળાભાવે ગુરુ માટે ગીફ્ટ લાવે તો તેને માફ કરી દેવાય; પણ ગુરુએ તેને કહેવું જોઈએ કે હું આ બધું ત્યાગીને સંયમને માર્ગે ચાલી રહ્યો છું. તું મને કોઈ પણ ગીફ્ટ આપે તો તને દોષ (પાપ) લાગે. ભક્ત તરફથી મળતી ગીફ્ટ વખતે ભક્તને આવી ચેતવણી આપીને, કોઈ પણ સંજોગોમાં ગીફ્ટનો અસ્વીકાર કરનારા ગુરુઓ કેટલા ?

ગુરુઓ કાયર બનીને કેમ બેઠા છે ?

દ્રૌપદીના વસ્ત્રહરણ પ્રસંગે કૃપાચાર્ય, દ્રોણાચાર્ય જેવા ગુરુઓ કાયર બની રહ્યા હતા. આજે પણ હજારો ગૅન્ગ–રેપની ઘટનાઓ સામે હજારો ગુરુઓ કાયર બની બેઠા છે. ત્યાગી–સંયમી, કહેવાતા મહાત્માઓ વગેરેને માથે નોકરી–વ્યવસાયની કે ફૅમિલીની કોઈ જવાબદારીનું બર્ડન તો હોતું નથી ! એવા લોકો દૂરાચારીઓને સજા કરાવવા કેમ મેદાનમાં ઊતરતા નથી ? શ્રેષ્ઠ ગોચરી અને છપ્પનભોગ આરોગનારા ગુરુઓ સરકાર સામે ભૂખહડતાળ કરે, મરણાંત અનશન કરે તો અન્યાય–અત્યાચારના ટાંટિયા ઢીલા પડે જ.

ઊંચા આસને બેસીને ભક્તોને વાહિયાત ઉપદેશો આપવા, પોથી–વૈકુંઠનાં અવાસ્તવિક ખ્વાબો બતાવવાં, ફંડફાળા ઉઘરાવવા – આ બધાં કામ સહેલાં છે અને અર્થહીન પણ છે. જે ગુરુઓ આવાં કાર્યો કરતાં ફરે છે તે ગુરુઓ સ્વયમ્ નરકના અધિકારી બનશે એવી ખુલ્લી ચેતવણી આપણે અવશ્ય આપી શકીએ.

ચમત્કારો કરીને વહેમો ફેલાવવાનો કારોબાર કરતાં ગુરુઓથી વેગળા રહેવું એ અધ્યાત્મનો સાચો માર્ગ છે. આટલું નાનકડું સત્ય ગુરુ પૂર્ણિમાના પર્વ પ્રસંગે પ્રત્યેક આત્માર્થીએ આત્મસાત્ કરવું જોઈએ.

મુમ્બઈના સાંધ્ય–દૈનિક ‘ગુજરાતી મીડ–ડે’(12 જુલાઈ, 2013ની આવૃત્તિ)માં પ્રગટ થતી એમની લોકપ્રિય કટાર ‘મન્ડે-મંથન’માંથી .. લેખકશ્રીના અને ‘ગુજરાતી મીડ–ડે’ ના સૌજન્યથી સાભાર …

લેખક સંપર્ક : ‘અનેકાન્ત’, ડી–11, રમણકળા એપાર્ટમેન્ટ્સ, સંઘવી સ્કૂલના રેલવે ક્રૉસીંગ પાસે, નારણપુરા, અમદાવાદ – 380 013

ઈ–મેઈલ : rohitshah.writer@gmail.com 

The phenomenon of God is probably the most complex one in the World. For believers there is a range of belief system about the supernatural powers. For agnostics it is ‘I don’t know’ and for atheists there is no supernatural power. The systems of thought relevant to the topic range from Animists (nature worshippers), polytheists (multiple gods/goddesses), tri-theists (Brahma-Vishnu-Mahesh or Father, Son and the Holy spirit), Monotheists (single Universal God) to Atheists. In the concept of God we have ‘god as a physical being’ to formless the God. Adivasis are animists, worshipping the nature and spirits of their ancestors. In different religions the concept is very different, including the fact that some religions do not have the concept of God like Buddhism and Jainism. Polytheism prevailed in Greek society, with different Gods and Goddesses endowed with special virtues. Ancient Aryans also had polytheism, with multitude of Gods and Goddesses looking after different virtues and aspects of the life on Earth. We have a Goddess each for wealth (Laxmi) knowledge (Sarswati) and Power (Durga) We also have a God each for lightening (Indra) air (Marut) sex (Kamdevta) liquor (Som devta) amongst the plethora of the divine powers. Hindu mythology is a rainbow exposition of the diversity and complexity of the lives of Gods and Goddesses.

There is no fixed timeline of the phenomenon of God. Diverse concepts begin in different time periods.  From animism, the most ancient concept to polytheism-monotheism and atheism come up over a period of time but not in a sequential fashion. Simultaneously, there come up the traditions of Charvak, Buddhism and Jainism which either do not talk about God or deny the existence of God. While today the prophet based religions like Christianity and Islam have a definitive concept, the Hindu religion has plethora of divine powers, Hinduism also has assimilated the diverse concepts, which merrily co-exist. That’s how in my childhood while reciting Hanuman Chalisa and reading Ramayan, (Lord Ram) I could reverentially go through the text of Mahabharata, with many Gods playing their different interesting roles. My family-community, worshipped Banyan tree on one hand and on the other had parallel worship of bullocks, of snakes and what have you. I vividly remember taking the wooden bullocks to neighbors and getting some sweets or small change as a reward. Every Saturday, mendicants with a vessel filled with oil used to come and my grandfather used to slip some coins in to the vessel, while at the same time performing the puja of Lord Ram.

Last three decades in particular while on one hand one saw the plethora of Godmen like Mahesh Yogi, Rajneesh, J.Krishnamurthy, Asaram Bapu, Satya Sai baba (Bhagwan) coming to the fore, the popularity of Sai Baba of Shirdi and Mata Vaishno Devi has gone up exponentially. Bhagwan Satya Sai, who died few years ago, had vast following and he was regarded as the reincarnation of Shirdi Sai baba. At the same time Shirdi Sai pilgrimage became very popular and his temples came up in most cities. Sai Baba of Shirdi has a beautiful syncretic background. While he was born in a Muslim family he came up more in Sufi tradition and intermingled with equal affection amongst Hindus as well as Muslims. His major focus was bringing Hindus and Muslims together. One major landmark in his life will give the essence of his efforts. In 1896 he instituted the annual Sufi ‘urs' festival with the explicit purpose of bringing these two communities together. In 1912 he combined this Urs with Hindu Ram navami festival. This effort of his strengthened his Sufi initiative of co-operation, symbiosis and tolerance. During the festival Hindus would worship in the mosque along with Muslims, each community following their own rituals. The Baba would put the sandalwood paste on the forehead of Mlahspati, the priest of local Khandoba temple, who in turn would reciprocate the gesture. Baba was deeply steeped in humanism, the core of all religions, and so initially Muslims as well as Hindus started respecting him.

By and by more and more of Hindus started worshipping him and today he is more of a Hindu deity than a Muslim one. In Hinduism as such there is a scope for new Gods and Goddesses also (e.g. Santoshi Ma, Satyanarayan). Apart from Sai Baba; Swami Parmhans is another one who has been raised to the level of divinity, and his more famous disciple Swami Vivekananda, also started a mission in his name.

The controversy around worshipping of Sai Baba was raised by Shankaracharya Swami Swaroopanand (June 2014) who described Shirdi Sai baba as a Muslim ascetic, and proclaimed that he cannot be worshipped like a Hindu deity. He also said that his campaign is to protect the Hindu religion and that he will continue irrespective. Sadhvi Uma bharti currently Union Minister of Water Resources, who was one of the prominent figures in Ram Temple agitation, leading to demolition of Babri masjid and deepening the communal divides, is also worshipper of Sai baba. In a letter to Swami Swaroopanand she explained the rationale behind her statement where she had said that looking upon someone as a god was people's personal choice.

While Sai Baba has been accepted as God by large sections of Hindus, it is probably for the first time that someone, Shankaracharya, has objected to this popular trend. As such Hinduism is a collation of multiple traditions. The clerical Brahminical tradition to which Shankracharya belongs is rigid and orthodox, while the other traditions of Nath, Tantra, Siddhanta and Bhakti are more flexible and adapt to the situation very easily. The Hindu practices have evolved continuously. On one hand the clerical ones emphasize on the status quo, the non Brahminical traditions have flexibility and fluidity. It will require a deeper study to understand as to why the worship of Jai Mata Di, Sai Baba, Santoshi Maa has become more popular during last few decades, surely it is part of broader inclusive Hindu practice as well. One needs to realize that the religious practices of different religions are not uniform. Even in the Universal, Prophet based religions; there are sects, Catholic-Protestants, Shia-Sunni, Hinayan-Mahayan, Digambar-Shetambar, to name the few. The orthodox versions of religions have been used as the base of politics within every religion. South Asia is today in the grip of rising religiosity on the one hand and growing assertion of politics in the name of religion on the other. The more conservative orthodox versions are picked up for political abuse, Wahabi version from Islam, Brahminical version from Hinduism, and similar conservative version from Buddhism in Myanmar-Sri Lanka-Thailand in particular.

People should be left to their own wisdom and choice in matters of the faith. Imposing, asserting a particular version from the interpretation of the texts does complicate the matters and creates strife, the way the controversy raised by Shankaracharya is doing.  

While on the topic of God, recently a book has come out, “Why Atheism will replace religion: The triumph of earthly pleasures over pie in the sky” written by Nigel Barber. This book predicts that religions, believers, will become a minority Vis a Vis the practice of secularism in the decade of 2040s. This book relates the rise/fall of the religion with economic power and makes an observation that atheists are much more in number in developed countries. This book is based on the study of 137 nations conducted by the author who concludes that in the countries; more developed the welfare system; higher is the number of atheists. The book’s crunch line is, in countries where distribution of income is even, lesser is the number of religious people. The author is a prominent psychologist. He makes a prediction that people will feel lesser need of supernatural beliefs when the tangible world is providing them for their real needs. Also in a survey conducted in America 20% people identified themselves as Atheists.

While we wait for the realisability of such prediction, we should respect the people’s choices about their faith, this is a message loud and clear given by the followers of Sai baba in response to what Shankaracharya said.

—

Issues in Secular Politics, III July 2014