વિકસિત દેશોની મુલાકાત લઈ પાછા ફરેલા ભારતીયો ત્યાંની સ્વચ્છતા વિષે અચૂક વખાણ કરશે. અલબત્ત, તેમાનાં જ કેટલાંકને ત્યાંની ‘વધારે પડતી’ ચોખ્ખાઈથી અનઇઝીનેસ પણ ફીલ થવા માંડતી હોય છે. કારણ કે ભારતીય ગંદકીનાં મૂળભૂત સંસ્કારોની અભિવ્યક્તિને ત્યાં ફરજિયાતપણે અંકુશમાં રાખવી પડતી હોય છે.

અનુશાસનનાં સંપૂર્ણ અભાવમાં જીવતી ભારતીય પ્રજા માટે ચોખ્ખાઈ બિલકુલ અગત્યનો મુદ્દો નથી, કારણ કે ગંદકી સાથેનું સહઅસ્તિત્વ બધાને અનુકુળ આવી ગયું છે. આપણાં રસ્તા, હોસ્પિટલો, રેસ્ટોરાનાં રસોડાં, બસ-અડ્ડા, રેલવે સ્ટેશનો, એરોપ્લેનનાં ટોયલેટ, કામ કરવાની જગ્યાઓ, બિલ્ડીંગના દાદરા, સરકારી સ્કૂલો, તીર્થસ્થાનો તથા તમામ જાહેર શૌચાલયો આપણી બેઢંગી અને ગોબરી રહેણીકરણીની સાક્ષી પૂરાવે છે. જ્યાં ને ત્યાં ગૂ-ત્યાગ કરતાં રખડતા કૂતરા, તથા જ્યાં ને ત્યાં પાનની પીચકારીથી પોતાની સિગ્નેચર ચોટાડતાં લુખ્ખાઓ વચ્ચે સ્વચ્છતા અંગેની સમજણમાં પૂર્ણતઃ એકરૂપતા દેખાય છે. આપણા તીર્થસ્થાનો કોહવાણની દુર્ગંધથી મઘમઘતા હોવા છતાં પ્રતિષ્ઠિત ઘરોનાં કહેવાતા ચોખલિયાઓ પણ ધાર્મિક લાગણીના આવેગમાં આવી જઈ, આ જાતની જગ્યાઓ પર ગૌરવ-પૂર્વક આળોટવા જતા હોય છે.

જાહેર સ્થળોને ‘સરકારી માલિકીની જગ્યા’ માની લઈ તેને બદબૂદાર બનાવતા રહેવાની માનસિકતા આપણી પ્રજામાં કોમન-સેન્સની ડેફિશિયન્સી બતાવે છે. કોઈ પરદેશી પ્રજા ફૂટબોલની મેચ બાદ પોતાની સીટ નીચેનો કચરો વીણીને પ્લાસ્ટિક બેગમાં ભરી લે એ ઘટના આપણને સૌને દિગ્મૂઢ બનાવી મુકે છે કારણ કે આપણે તો આવી કોઈ હરકતની કલ્પના પણ કરી નથી ! આપણે કહેવાતા ઉત્સવ-પ્રેમીઓ માટે તહેવાર એટલે માનવ-મહેરામણનું ઉમટી પડવું, ખૂબ ઘોંઘાટ કરવો, ટ્રાફિક-જામ કરવો અને આખરે આખેઆખા ઇલાકાને ગંદવાડમાં બદલીને બેજવાબદાર બની ચાલતી પકડવી. તહેવારની ઉજવણી એટલે જાહેરમાં બેતમીઝ બની, આવી વિકૃતિઓ આચરી તેનો આનંદ લેવો અને તેનો ગર્વ પણ લેવો.

સમાજની અંદર રહેતા નાગરિકો એકબીજાને આદર આપે તથા એકબીજાને અગવડરૂપ ન બનવા અંગે કાળજી લે એ ભાવનાને વિકસિત દેશોમાં ‘સિવિક સેન્સ’ કહેવામાં આવે છે. આ જાતની સેન્સ માટે ભારતીય મગજો બહુ કેળવાયેલાં નથી. ગીવ એન્ડ ટેક જેવું આ સરળ ગણિત આપણે હજુ શીખ્યા નથી.

જે લોકશાહીમાં નૈતિકતાનું સ્તર નિમ્ન હોય એવી પ્રજા પાસે જાહેરમાં રીતભાત-પૂર્વક વર્તવા અંગે જો કે વધુ પડતી અપેક્ષા રાખી શકાય નહિ.

https://www.facebook.com/nihar.meghani?fref=ts

મહાભારતમાં આ સૂત્ર વાંચવા મળશે જેનો અર્થ છે, તમે ધર્મની રક્ષા કરો, તો ધર્મ તમારી રક્ષા કરશે. એટલે કે આ વાયદો પરસ્પરનો પરસ્પરને માટે છે. એમાં વન વે નથી. આપણે ધર્મે કંડારેલી પગદંડી પર ચાલીશું તો એ આપણને ધોરી માર્ગ પર થઈને જીવન સંપૂર્ણ કરવાનું બળ આપશે. દરેક વ્યક્તિ અને સમાજ આખાએ પોતે જેની પાસેથી રક્ષણની અપેક્ષા રાખી છે તેની જાળવણી કરવાની પોતાની ફરજ સમજીને નિભાવી ત્યાં સુધી બંનેનું હિત જળવાયું. અધર્મી વ્યક્તિ કે ધર્મચ્યુત પ્રજાનું કોઈ ધર્મ આપોઆપ રક્ષણ કરે એવી અપેક્ષા રાખવાનું આ સૂત્રમાં નથી કહ્યું.

છેલ્લા કેટલાક દાયકાઓથી જે ધર્મે માનવ જાતનું રક્ષણ કર્યું, તેના પ્રતિપાલનમાં ચૂક આવી છે. માનવ પોતે પોતાના ધર્મનું પાલન નથી કરતો અને ધર્મના નામે અધાર્મિક કૃત્યો કરીને પછી ધર્મ સંસ્થાઓ તથા રાજ્ય પાસેથી પોતાના રક્ષણની માંગણી કરે છે.

એવે ટાણે વિચાર આવે કે ધર્મએ આપણને શું શું આપ્યું? પ્રથમ ફાયદો માનવ જગતને નૈતિક મૂલ્યોની પ્રાપ્તિ થઈ એ છે. આમ જોવા જઈએ તો નીતિમત્તા એ કદાચ આધુનિક સંગઠિત ધર્મની વિભાવના કરતાં ઘણી જૂની માર્ગદર્શિકા છે, પરંતુ ધર્મના સંસ્થાપન બાદ નૈતિક મૂલ્યોને વધુ પ્રગટપણે એક ચોક્કસ સ્થાન પ્રાપ્ત થયું એમ કહી શકાય. એટલે દરેક ધર્મના અનુયાયીઓને પોતપોતાના ધાર્મિક ઉપદેશો, વાર્તા-કથાનકો અને પ્રાર્થના-ભક્તિગીતો દ્વારા નીતિમત્તાના ધોરણોની મંજૂષા મળે છે એમ સ્વીકારી શકાય. ધર્મનું બીજું પ્રદાન એ છે કે તે કોઈ ચોક્કસ માનવ સમૂહને સંગઠિત કરવામાં પણ કારણભૂત છે જે તેનું એક ઉત્તમ પાસું છે. જે તે ધર્મના અનુયાયીઓ એક બીજાના હિતમાં સાથે મળીને કામ કરે અને જરૂર પડયે સંકટ સમયે મદદ કરવા હાજર રહે એમ એક માનવીય પાસું ખીલે અને પોષાય છે તે નફામાં.

ધર્મના અનુસરણથી થતો ત્રીજો મહત્ત્વનો ફાળો એ થયો કે આપણને અનેકાનેક સુંદર પૂજગૃહો મળ્યા. દરેક ધર્મને પોતાની એક આગવી પૂજા-પ્રાર્થના-ઇબાદતની ખાસિયત હોય છે. તો એને માટે બાંધવામાં આવતા ગિરજાઘર, સિનેગોગ, મંદિર અને મસ્જિદ એક અભૂતપૂર્વ સ્થાપત્ય અને કલાના નમૂના પૂરા પાડે છે. એ મકાનોના બાંધકામમાં ગણિત, વિજ્ઞાન, શિલ્પ-સ્થાપત્ય અને ચિત્ર કલાઓનો સુભગ સંયોગ થાય છે. ઈશ્વરાભિમુખ બનવા એ સ્થાનોની સ્વચ્છતા અને શુચિતા જળવાઈ રહેતી હોય છે અને પૂજા, પ્રાર્થના કરતી વખતે તથા ઉપદેશાત્મક પ્રવચનો કરવાને સમયે એક વિશિષ્ટ શિષ્ટાચાર અને શિસ્તનું પાલન થતું હોય છે જે કોઈ પણ માનવ સમૂહ માટે કેળવવા જેવો ગુણ છે.

ચોથું અને આસ્તિક કે નાસ્તિક સહુને સ્પર્શી જાય તેવું ધર્મનું પ્રદાન હોય તો સંગીત-નૃત્ય જેવી લલિત કલાઓને પોષવાની તેની ક્ષમતા. મસ્જિદ પરથી પોકારાતી બાંગ સાંભળો, ગુરુદ્વારામાં ગવાતાં શબદના શબ્દો ઝીલો, ગીર્જાઘરમાં શિસ્તબદ્ધ રીતે ઘૂંટાઈને આવતા હિમ્સના સુરો સાંભળો કે મંદિરોની ઝાલરના રણકારે લલાકારાતા ભજનોની મસ્તી માણો; સાંભળનારને સંગીતના જાદુનો સ્પર્શ કરાવ્યા વિના ન રહે. ગોડ, અલ્લાહ અને ઈશ્વરને યાદ કરવાની કે તેના ગુણગાન ગાવાની રીત જો આવી રસીલી ન હોત, લોક ક્યારનું ય તેનાથી વિમુખ થઈ ગયું ન હોત, ભલા ? જે જે ધર્મમાં ભક્તિ સંપ્રદાય ફૂલ્યો ફાલ્યો, તે તે પ્રજાને ધર્મના ઓઠા હેઠળ નૃત્ય અને નાટ્ય કળા વિકસાવવાની તકો પણ મળી. પુરાતન કાળમાં રાજાઓ અને આધુનિક સમયમાં રાજ્ય કે અન્ય દાનેશ્વરીઓના ટેકાથી આ તમામ કલાઓ વિકસી અને નભી છે તે શેં ભૂલાય? રામ કથા ભજવાતી હોય કે કબીરનાં ભજનો ગવાતાં હોય, ધર્મને નામે અભિનય શક્તિ અને સુર-તાલની કાબેલિયતનો પરચો કરાવવાની તક મળે એ કંઈ ઓછો લાભ કહેવાય?

ધાર્મિક દ્રષ્ટિએ પવિત્ર ગણાતાં સ્થળોની યાત્રા કરવાનું મહત્ત્વ દુનિયાના મુખ્ય મુખ્ય ધર્મોમાં લગભગ સરખું ગણવામાં આવે છે જેને પરિણામે લોકોમાં ભાવનાત્મક એકતા પેદા થાય છે. એ ધર્મનું પાંચમું પ્રદાન માની શકાય. મોટા ભાગનાં યાત્રાધામો પર્વત ઉપર, રણમાં, અતિ ઠંડા પ્રદેશમાં, કોઈ ઊંડી ખીણમાં, ગુફામાં કે માનવ વસતિથી અતિ દૂર એવા સપાટ મેદાનમાં રચવા પાછળ લોકો થોડી સાહસિકતા કેળવે, પ્રકૃતિની મજા માણે, થોડું કષ્ટ ભોગવતા શીખે, સહનશીલ બને, મક્કમ નિર્ધારથી ધ્યેય પ્રાપ્ત કરવાનું બળ મેળવે એ હેતુ હશે, એમ જરૂર માનવાનું મન થાય. જુઓને ભારત જેવા અતિ વિશાળ દેશમાં ચાર ધામની યાત્રા કરવા લોકો પગપાળા, ગાડામાં કે ટ્રૈનમાં જતાં ત્યારે મારગમાં આવતાં જંગલ, ઝાડી, નદી, પર્વતો, હવા પાણી જેવાં કુદરતી તત્ત્વોની વિવિધતા માણતાં અને સાથે સાથે જે તે પ્રદેશના લોકોની બોલી, પહેરવેશ, ખોરાક, તેમની આગતા સ્વાગતા અને રીત રિવાજોથી પણ પરિચિત થતા. કોઈ પણ દેશની પ્રજા માટે ભાવનાત્મક એકતા કેળવવાનું અને ટકાવવાનું આ એક બહુ મોટું પરિબળ છે.

આમ જોઈએ તો ધર્મની ધજાની છાંવમાં માનવ જીવનના વિવિધ પાસાંઓને લાભકારક હોય એવા અનેક ક્ષેત્રોનો ઉદ્દભવ, પોષણ અને વિકાસ થતો રહ્યો છે. આમ છતાં આજે દુનિયા ભરમાં અનેક લોકો ધર્મથી વિમુખ થતા જણાય છે. સંભવ છે કે ધર્મને નામે ધાર્મિક વડાઓ, ઉપદેશકો અને સંસ્થાઓ દ્વારા થતા શોષણ, પાખંડ અને ઢોંગી ધુતારાઓનું વધતું વર્ચસ્વ અને બે ધર્મો વચ્ચે અને એક ધર્મમાં ય અંદરોઅંદર ચાલતા હિંસાત્મક સંઘર્ષોથી વાજ આવીને નવી પેઢી હવે આત્માની ઉન્નતી અને મનની શાંતિ માટે અન્યત્ર શોધ આદરી રહી છે. તો શું હવે માણસ કોઈ ધર્મ નહીં પાળે? ધર્મ વિહીન સમાજ કેવો હશે?

અત્યારે તો એવી ભીતિ રહે છે કે આવનારી પેઢી અનૈતિક જીવન તરફ દોરાઈ રહી છે અને માનવ સમાજ એક વિગઠિત, કળા અને સંસ્કૃિતથી વિખુટો પડી ગયેલો માત્ર અને માત્ર ભૌતિક સુખો પાછળ દોટ મુકતો એક પશુઓનો સમૂહ ફક્ત થઈ જશે. ‘અહિંસા પરમો ધર્મ’ – એ સૂત્રને આધારે ટકેલો સમાજ આજે ધર્મ, સંપ્રદાય અને જ્ઞાતિના વાડાઓ થકી વેરણ છેરણ થઈને હિંસક બની ગયો છે. હિંદુ ધર્મના તેમ જ બીજા સઘળા ધર્મના મુખ્ય ઉપદેશોમાંનો એક છે, ‘યતો ધર્મ તતો જય:’ એટલે કે જે વ્યક્તિ અને સમાજ ધર્મને – ફરજને અનુસરીને કર્તવ્ય કરશે તેનો જ જય થશે એટલે કે પોતાનું ધ્યેય સિદ્ધ કરવામાં સફળતા મેળવશે. હાલમાં એવું જણાય છે કે ભૌતિક સુખની પાછળ આંધળી થઈને દોડનાર પ્રજાને મૂડીવાદ મીઠો લાગે એટલે નૈતિકતાને નેવે મૂકી ધર્મની પહેલી દેનને તેણે વિસારે પાડી દીધી છે. માનવી જાણે એ હકીકત વિસરી ગયો છે કે ધર્મની કેડી ભૂલવાને પરિણામે એ ‘ધર્મેન હીન: પશુભી: સમાન:‘થશે.

દિલનો વલોપાત થોડો શમતાં થયું કે એમ સાવ નિરાશ થવા જેવું છે ખરું? સંભવ છે કે moral અને ethics એટલે કે નૈતિકતાની પરિભાષા નહીં બદલાય પણ તેનો માપદંડ જુદો હશે અને એ માટેની માર્ગદર્શિકા ધર્મને બદલે સામાજિક ધારાધોરણો અને લોકોના માનવતાવાદી મૂલ્યોમાંથી મળી આવશે. તો વળી લોકોને પરસ્પરની સાથે જોડી રાખનાર પરિબળો તરીકે હવે રમત-ગમત, સંગીત કે મનોરંજન ઉદ્દભવતા હોય તેમ ભાસે છે. શિલ્પ સ્થાપત્યના નમૂનાઓ હવે કદાચિત આર્ટ ગેલેરી, મ્યુિઝયમ, સંગીત-નાટ્યના સભાગૃહો કે પ્રાકૃતિક સૌન્દર્યના સ્થળોની જાળવણી માટેના સ્મારકોમાં જોવા મળશે કે જ્યાં તમામ રસિક જનોને કોઈ પણ ભેદભાવ વિના પ્રવેશ મળશે જેમાં કંઈ ખોટું નથી.

કળા માત્ર કલાને ખાતર વિકસે એવો સમય પાકી ગયો છે. તેને ધર્મ, સંપ્રદાય કે રાજ્યના આશ્રયનો ખપ હવે નથી એમ લાગે છે. સંગીત, નૃત્ય અને નાટ્ય જેવી લલિત કલાઓનું કથાવસ્તુ અને પ્રદર્શિત કરવા માટેના નિમિત્ત હવે શક્ય છે કે બદલાતી ઋતુઓ, દેશ-વિદેશમાં બનતી ઘટનાઓ કે પ્રાકૃતિક પરિબળો પર આધારિત હોય. છેલ્લા વીસેક વર્ષ દરમ્યાન પશ્ચિમી કલાને પૂર્વીય શ્રોતાઓને માણતા અને પૂર્વની કલાને પશ્ચિમના શ્રોતાઓ-દર્શકો આનંદે વધાવતા જોતી આવી છું એટલે એ આશા દ્રઢ થાય છે કે હવે ‘આ મારું સંગીત, નૃત્ય કે નાટ્ય છે’ એવો એકાધિકાર રાખવાને બદલે ‘અમે અમારી માતૃભાષાનું નાટક ભજવીએ છીએ, જેને નાટ્ય કાળમાં દિલચસ્પી હોય તે જરૂર જોવા આવે, અમે એક સામાન્ય ભાષામાં તેની સમજણ આપીશું’ એવો સર્વસમાવેશક દ્રષ્ટિકોણ ખીલશે એવાં એંધાણ જણાય છે.

રહી વાત ધાર્મિક સ્થળોની યાત્રા, કથા શ્રવણ, ભક્તિ ગાન અને તહેવારોની ઉજવણીથી કેળવાતી ભાવાત્મક એકતાની. કુદરતી સૌન્દર્યથી ભરપૂર સ્થળોની મુલાકાત વેળાએ, સુંદર વક્તવ્ય કે સંગીત સાંભળતી વખતે અને અન્ય પ્રકારનાં સંગીત ગાતી વખતે પણ લોકોના દિલના તાર એવા જ સહેલાઈથી જોડાતા અનુભવ્યા છે.

એવું માનવાને મન થાય છે કે વિજ્ઞાનની પ્રગતિને પગલે ધર્મની વ્યાખ્યા બદલાઈ રહી છે. આગામી સદીઓમાં નૈતિકતા, માનવતા અને સૌન્દર્ય દ્રષ્ટિ સચવાઈ રહેશે તો ધર્મનું રક્ષણ થશે અને બદલામાં એ પણ માનવીનું રક્ષણ કરશે.

e.mail : 71abuch@gmail.com

ત્રીસ વર્ષની કૃતિસાધનાનું આ ફળ રઘુવીરે ચુનીભાઈ વૈદ્ય અને કાન્તિભાઈ શાહને અર્પણ કર્યું છે. આ બંને ઉત્તુંગ કર્મશીલો છે

કર્મઠ સાહિત્યકાર અને સાપ્તાહિક ખેડૂત રઘુવીર ચૌધરીના અમૃત વર્ષ નિમિત્તે તેમના પરનો અધ્યયન ગ્રંથ ‘અમૃતાથી ધરાધામ’ નામે તાજેતરમાં પ્રસિદ્ધ થયો છે. કુલ નવસો સિત્તેર પાનાંનો બે ખંડનો આ ગ્રંથ રઘુવીરભાઈના ખુદના રંગદ્વાર પ્રકાશને બહાર પાડ્યો છે. આ ગ્રંથમાં રઘુવીરે સત્યાવીસ વર્ષની ઉંમરે લખેલી નવલકથા ‘અમૃતા’ થી લઈને થોડા મહિના પૂર્વે બહાર પડેલા ‘ધરાધામ’ કાવ્યસંચય સુધીની નેવુંથી વધુ કૃતિઓ વિશે અત્યાર સુધી લખાયેલાં અઢીસો જેટલાં એકંદરે આસ્વાદના અભિગમથી થયેલાં લખાણો વાંચવા મળે છે. લેખકનો વિવેક એ છે કે અમૃતપર્વ છતાં તેમણે ગૌરવ કે અભિનંદન ગ્રંથ થવા દીધો નથી. એવો ગ્રંથ ગુજરાતી સાહિત્યના એક કિન્ગ મેકર રઘુવીર બીજા પ્રકાશક પાસે ય કરાવી શક્યા હોત ! 


અધ્યયન ગ્રંથનાં સંપાદક દૃષ્ટિ પટેલ અને સુનીતા ચૌધરીએ સાહિત્યસ્વરૂપ મુજબ ગોઠવેલા છ વિભાગમાં કૃતિઓની મર્યાદા બતાવતાં લેખો પણ છે. માત્ર એંશી પાનાંના છેલ્લો વિભાગ ‘શબ્દ અને કર્મ : પ્રતિભાવ’ સહુથી વધુ રસપ્રદ છે. સાંપ્રત ગુજરાતી સાહિત્યના સાપેક્ષ સંદર્ભમાં વિરાટની નજીક પહોંચતું વ્યક્તિત્વ આ ગ્રંથમાંથી ઊભું થાય છે. 



લેખકપત્ની પારુબહેનનો, દૃષ્ટિએ શબ્દાંકિત કરેલો, હૃદયસ્પર્શી લેખ છે. તેમાં જાણવા જેવી અનેક હકીકતો છે. જેમ કે, રઘુવીર ગુજરાત વિદ્યાપીઠમાં હિન્દીના અધ્યાપક હતા ત્યારે એ સંસ્થાનો નિયમ હતો કે લેખકે હસ્તપ્રત મંજૂર કરાવીને જ છપાવવી. તેના વિરોધમાં ‘અમૃતા’ની હસ્તપ્રતના ટેકીલા નવલકથાકારે નોકરી અને નિવાસસ્થાન બંને છોડ્યાં. ત્યાર પછી એ વખતની ઉત્તમ એચ.કે. કૉલેજની નોકરી એમનાથી નીચેના અધ્યાપકની નોકરી જળવાય એ માટે છોડી હતી. 



‘નવલકથાકાર તરીકે મારી સ્પર્ધા એક માત્ર ગોવર્ધનરામ સાથે છે’ એવા, રઘુવીરના પ્રતીતિજનક લાગતા દાવાને ભોળાભાઈ પટેલ યાદ કરાવે છે. રઘુવીર એ જૂજ ગુજરાતી લેખકોમાં છે કે જેમણે નવલકથાઓમાં પંચોતેરની સાલની રાજકીય કટોકટી, અમદાવાદનો મિલઉદ્યોગ, અનામત આંદોલન, રથયાત્રાની સામાજિક સંકુલતા, વધતા જતા કોમી વૈમનસ્યના સંદર્ભમાં સોમનાથ મંદિરના ધ્વંસનો ઇતિહાસ, ભૂકંપ-વર્લ્ડ ટ્રેડ સેન્ટર-ગોધરાકાંડ જેવા બનાવોને આવરી લીધા હોય. ‘વતનની આત્મકથા’ એવી ‘ઉપરવાસ’ ત્રયી ઉપરાંત પાંચેક નવલકથાઓ વિસરાતાં જતાં ગ્રામ અને કૃષિજીવનની છે.



રઘુવીર માટે ગામ અને ખેતી જીવ છે. ‘વડવા મારા ખેતર થઈને જીવતા’ એવી જબરદસ્ત પંક્તિ એ લખે છે. અઠવાડિયું થયું નથી કે માણસા પાસેના બાપુપુરા ગામનું ટીંબાનું ખેતર સાંભર્યું નથી. 



દર શનિવાર-રવિવાર ગામ જઈને ટૉલ્સ્ટૉય-ગાંધી ચીંધ્યા ઉત્પાદક શ્રમ તરીકે ખેતી કરે છે. ફૂટપાથ પર ઊભા રહેવાનો થાક ખેતરમાં કામ કરીને ઊતારે છે. સંખ્યાબંધ વૃક્ષો વાવે. [તેમના કારભાર હેઠળની સંસ્થાઓમાંની એક એવી ગ્રામભારતીમાં બસો પંચ્યાસી જાતનાં વૃક્ષો તેમણે વાવ્યાં છે.] મુનિકુમાર પંડ્યા નોંધે છે કે એક વાર સામાન્ય વાતચીતમાં રઘુવીર બોલી ઊઠેલા, ‘મારે આવતા જન્મમાં વૃક્ષ થવું છે.’ તેમને વૃક્ષોએ ધૂળ અને મૂળની દીક્ષા દીધી છે. [વડલા સહિત કેટલાં ય વૃક્ષો અને તેમની સાથેની વ્યક્તિ-સમષ્ટિ તેમના સર્જનમાં આવે છે. એ માને છે કે વૃક્ષ તૂટે છે મરતું નથી.] માટી અને આકાશ, કલમ અને કોદાળી, કીડી અને કુંજર, ગામ અને શહેર,પરંપરા અને પ્રતિભા, શ્રદ્ધા અને બુદ્ધિ, કળા અને વિજ્ઞાન, સાહિત્ય અને સમાજ વચ્ચે વાચકને સમજાય તેવી રીતે સુમેળ સાધવાની મથામણ રઘુવીરના લેખનમાં છે. તેમની શોધ છે માનવ સંસ્કૃિતને વેરણછેરણ કરનારા આ દિવસોમાં જીવનને તેમ જ સાહિત્યને ટકાવી રાખનારા મૂલ્યો અને તિલક કરવા જેવા માણસોની. 



રઘુવીરનું નામ ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદ સાથે અવિભાજ્ય રીતે સંકળાયેલું છે. સાહિત્ય પરિષદ ‘રઘુતાગ્રંથિથી પીડાય છે’ કે તેમાં ‘રઘુ કરે સો હોય’ એવું છે જેવી રમૂજો પછી પણ હકીકત એ રહે છે કે પરિષદ માટે તન-મન-ધનથી કામ કર્યું છે. [રમેશ પારેખ તેમની કવિતામાં લખે છે – ‘વહે આખી સાહિત્ય પરિષદનો /તો ય થાક જેવું નહીં, આઠે પહોર મોજ … અહીં અને પણે સદા ઘસાઈ છૂટે છે/ રઘુવીર ચંદનનું કાષ્ઠ –ક્યાં ખૂટે છે /’] 



અધ્યયનગ્રંથ પરથી રઘુવીરના સર્જનનાં વ્યાપ, વૈવિધ્ય અને વૈશિષ્ટ્યનો બરાબર અંદાજ આવે છે. એ પણ જોવા મળે છે કે બહુ જ પ્રસ્તુત પદ્યકૃતિ ‘બચાવનામું’ (2011) વિશે તેની મહત્તાની સરખામણીએ બહુ ઓછું લખાયું છે. નવ સર્ગમાં લખાયેલ આ છાંદસ પ્રબંધકાવ્યમાં કવિ જળ-જંગલ-જમીન, વિસ્થાપન, નક્ષલવાદ, ગાંધીવિચાર, વિકાસના નામે વિનાશકારી નીતિઓનો અહિંસક પ્રતિકાર જેવી અનેક બાબતોને બહુ કલાત્મક રીતે સ્પર્શે છે. ‘દીનદલિતના પક્ષે રહેતો આતંકવાદ સર્વાશ્લેષી દૃષ્ટિથી વિચારવા વિવશ કરે છે’ એમ પણ લખે છે, જે અત્યારના ભાગ્યે જ કોઈ પ્રમુખ ગુજરાતી લેખકે લખ્યું હોય. 



ત્રીસ વર્ષની કૃતિસાધનાનું આ ફળ રઘુવીરે ચુનીભાઈ વૈદ્ય અને કાન્તિભાઈ શાહને અર્પણ કર્યું છે. આ બંને ઉત્તુંગ કર્મશીલો છે.ચોરાણું વર્ષના ચુનીકાકાનો રાજ્ય સામેનો સંઘર્ષ ચાલતો જ રહે છે. 



રાજ્યની ભૂમિકાની પ્રકટ સમીક્ષા (ક્રિટીક ઑફ ધ સ્ટેટ), જરૂર પડ્યે તેની સામેનો સંઘર્ષ, રઘુવીર માટે બહુ આદરણીય લેખકો દર્શક અને ઉમાશંકરમાં છે. મૂર્ધન્ય લેખક તરીકે રઘુવીર પાસેથી હંમેશાં એ અપેક્ષા રહી છે. તે ‘બચાવનામું’ માં ઊમેરાત તો કૃતિ વધુ તેજસ્વી બની હોત. જો કે અમૃતમહોત્સવે દિલીપ ઝવેરીની વાત યાદ રાખવા જેવી છે : ‘જે પંચોતેર પૂરાં કરે છે તે સો વર્ષથી ય ઝાઝું જીવશે અને એથી અધિક ટકશે.’ 

સૌજન્ય:  'કદર અને કિતાબ ', "નવગુજરાત સમય", 20 ઑગસ્ટ 2014

http://epaper.navgujaratsamay.com/details/1904-7099-1.html