શાનું ગૌરવ અનુભવવું અને શાની શરમ − એના માપદંડો પરથી સમાજની પ્રગતિ નક્કી થાય છે.

ગુલબર્ગ હત્યાકાંડના ચુકાદાથી ફરી એક વાર, હવે તો છેલ્લી છેલ્લી વાર, ૨૦૦૨ની કોમી હિંસા અને ન્યાય માટેના સંઘર્ષની યાદ તાજી થઈ. એક સિવાયના બધા કેસના ચુકાદા આવી જતાં, હવે આખો ઘટનાક્રમ મહદ્દ અંશે ઇતિહાસ બની ગયો છે. એક એવી પેઢી આવી ચૂકી છે, જે ૨૦૦૨માં બાળપણ-કિશોરાવસ્થામાં હતી અને હવે સોશ્યલ મીડિયા પર અત્યંત સક્રિય છે. તેમનાં મન પ્રચારમારાથી એવાં ભરાયેલાં છે કે ૨૦૦૨નું નામ પડતાં જ તેમાંથી ઘણાંનાં મોં મચકોડાય છે. ‘જૂનાં હાડપિંજર કાઢવાની શી જરૂર છે?’ એવું તે સહજતાથી કહી દે છે. તેમને લાગે છે કે ૨૦૦૨ની હિંસા નરેન્દ્ર મોદી વિરુદ્ધ બૌદ્ધિક-હિંદુવિરોધી- ડાબેરી-સેક્યુલરિસ્ટોનું કાવતરું હતું. ઘણાને આ બધાં વિશેષણના અર્થ એકસરખા જ લાગે છે — અને કમ્પ્યુટર-સ્માર્ટફોન વાપરતાં આવડે છે, એટલે પોતાની આવડત વિશે તેમને કદી અવઢવ હોતી નથી.

‘૨૦૦૨માં ગુજરાતવિરોધીઓ નરેન્દ્ર મોદી પર તૂટી પડ્યા હતા અને તેમને બહુ વીતાડ્યું, પણ મુખ્ય મંત્રી તરીકે મોદીએ જરા ય મચક ન આપી’ — આવી કે આ પ્રકારની માન્યતાઓ સોશ્યલ મીડિયા પર કિશોર-જુવાન થયેલી નવી પેઢી ધરાવતી હોય, તો એમાં તેમનો બહુ વાંક નથી. તેમની આજુબાજુનો માહોલ સતત એવો રહ્યો કે રાજકારણ બાજુએ રાખીને, નાગરિકી દૃષ્ટિકોણથી બોધપાઠ અંકે કરવા જેટલું સ્વસ્થ વાતાવરણ જ પેદા ન થાય. સોશ્યલ મીડિયા પણ તેમાં ઠીક ઠીક અંશે નિમિત્ત બન્યું.

સમજ આવી ત્યારથી ગુજરાતમાં નરેન્દ્ર મોદીનું શાસન જોનાર પેઢીમાંથી ઘણાને ઇતિહાસબોધ તો ઠીક, સાદા ઇતિહાસની પણ માહિતી નથી હોતી. કારણ કે, સાદો ભૂતકાળ અને ચાલુ વર્તમાનકાળ તેમના ભણવામાં આવતાં નથી. કુટુંબપરિવાર-દોસ્તો પાસેથી એ આધારભૂત રીતે જાણવા મળે એવી સંભાવના ઓછી હોય છે અને જાતે તસ્દી લઈને જાણવા જેટલું તેનું મહત્ત્વ લાગતું નથી. હવામાં તરતી મુકાયેલી સામાન્ય છાપ એવી છે કે ‘કોમી હિંસાની કશી નવાઈ નથી. ‘ગાંધીના ગુજરાત’માં એ અનેક વાર થઈ ચૂકી છે. પણ ૨૦૦૨ની હિંસાનો વિરોધ અને તેમાં રાજ્યની ભૂમિકા અંગેની જ ચર્ચા શા માટે? કારણ કે એ ગુજરાતને બદનામ કરવાનું કાવતરું હતું.’

યાદ રાખવાનો એક મુદ્દો એ છે કે ૨૦૦૨ની કોમી હિંસા ન્યૂઝ ચેનલોનો યુગ શરૂ થયા પછીની પહેલી મોટી ઘટના હતી. બદલાયેલા સમયમાં માનવ અધિકાર સંગઠનો પણ ઠીક ઠીક સક્રિય થયાં હતાં. અને તેમાંના ઘણા લોકો ૧૯૮૪ના કૉંગ્રેસપ્રેરિત શીખ હત્યાકાંડ વખતે પણ સક્રિય જ હતા. પરંતુ ‘ત્યારે તમે ક્યાં હતા?’ના સવાલ વીંઝનારને જવાબ સાંભળવામાં ક્યાં રસ હોય છે?

નવી પેઢી સામે નવા પડકાર અને નવી તકો હોય છે. ૧૪ વર્ષ પહેલાંના ઘટનાક્રમને વળગીને બેસી ન રહેવાય. તેને વિસારે પાડીને આગળ વધવું જ પડે. પરંતુ એ બનાવોનું અનુસંધાન ચાલુ વર્તમાનકાળમાં નીકળતું હોય, ત્યારે તેના સૂચિતાર્થો અને બોધપાઠ પૂરેપૂરા સમજવા રહ્યા. એ વિના આગળ નીકળવાની ઉતાવળ કરવામાં આવે તો, ભવિષ્યમાં બીજી રીતે, બીજા સ્વરૂપે એ બોધપાઠો સામે આવીને ઊભા રહે. નરેન્દ્ર મોદીના વ્યક્તિગત વિરોધ કે તરફેણથી દૂર રહીને, નવી પેઢી સાથે ખુલ્લાશથી ચર્ચી શકાય એવા કેટલાક મુદ્દા અને બોધપાઠ.

ગુજરાતમાં કોમી હિંસાનો ઇતિહાસ જૂનો છે. ગાંધીજન્મશતાબ્દિ વર્ષ ૧૯૬૯માં ભયંકર કોમી હિંસા થઈ હતી. પરંતુ કોમી હિંસાની ગંભીરતા ફક્ત મૃત્યુઆંકથી જાણી કે માપી શકાતી નથી. તેનો વ્યાપ, સમયગાળો અને રાજ્યની ભૂમિકા — આ મુદ્દા પણ એટલા જ કે વધારે અગત્યના  છે. આ ત્રણે મામલે ૨૦૦૨ની હિંસા ગુજરાત માટે અભૂતપૂર્વ હતી.

હિંસક વાતાવરણ અને કરફ્‌યુ મહિનાઓ સુધી ચાલ્યાં. કોમી તનાવનો પરંપરાગત ઇતિહાસ ધરાવતાં શહેરોને બદલે ગુજરાતનાં અસંખ્ય શહેરોમાં અને ગ્રામ્ય વિસ્તારોમાં હિંસા પ્રસરી. સ્વાભાવિક છે કે મુખ્ય મંત્રી મોદીએ ઠેકઠેકાણે જઈને લોકોને મુસ્લિમવિરોધી હિંસા આચરવાનું ન જ કહ્યું હોય. નરોડા પાટિયા જેવા (કે ફરિયાદીઓની આશંકા પ્રમાણે, ગુલબર્ગ સોસાયટી જેવા) કેટલાક હત્યાકાંડો પૂર્વઆયોજિત હોઈ શકે. તેમાં સ્થાનિક કારણો પણ ભળેલાં હોઈ શકે. છતાં, બે વાત ઊભી રહે છે : ૧) સરકાર મહિનાઓ સુધી સામાન્ય સ્થિતિ સ્થાપી શકી નહીં. ૨) પીડિતો માટે આશ્રયનો અને તોફાનીઓ માટે ‘હિંસા કોઈ પણ સંજોગોમાં નહીં સાંખી લેવાય’, એવો કડકાઈનો સંદેશો સરકાર આપી શકી નહીં. ઉલટું, વ્યાપક છાપ એવી ઊભી થઈ કે સરકાર મુસ્લિમવિરોધી હિંસાખોરી પ્રત્યે કૂણું વલણ ધરાવે છે. હિંસા પછીનાં થોડાં વર્ષ સુધી મુખ્ય મંત્રીના ઉદ્દ‌ગારોમાં રૂઝ આપનાર મલમને બદલે દઝાડનારા રસાયણની અનુભૂતિ ભળેલી હતી.

– અગાઉનાં રમખાણ પછી મુખ્ય મંત્રીએ છડેચોક તેનો રાજકીય લાભ ખાટવાની કોશિશ કરી ન હતી. ૨૦૦૨ની આપત્તિને મુખ્ય મંત્રીએ અવસરમાં ફેરવી નાખી. ઘણાના મનમાં કારણ-અકારણ રહેલો મુસ્લિમદ્વેષ જાહેર અને સ્વીકૃત બન્યો. તોફાનના ઘા રૂઝાય એ પહેલાં મુખ્ય મંત્રીએ ગૌરવયાત્રા કાઢી. તેનો સત્તાવાર આશય ગમે તે હોય, પણ ‘ગૌરવ’ શાનું એ બહુ સ્પષ્ટ હતું. એ વખતે મહેન્દ્ર મેઘાણીએ જલિયાંવાલા બાગના હત્યારા જનરલ ડાયરને બ્રિટનમાં જે માનપાન મળેલાં એની વિગતો તાજી કરીને, જનરલ ડાયરની ગૌરવયાત્રા વિશે લખવું પડ્યું.

– વિક્રમસર્જક લાંબા ગાળા સુધી ટકેલી તનાવપૂર્ણ સ્થિતિ પછી પણ, પીડિતોને ન્યાય અપાવવાની દિશામાં રાજ્ય સરકારની દાનત ખોરી પુરવાર થઈ. પીડિતો માટે ન્યાયનો રસ્તો કપરો બની ગયો. તેમના સામા પક્ષે ફક્ત આરોપીઓ જ નહીં, શક્તિશાળી સરકાર પણ હતી. અસરકારક ન્યાય માટે કેસો ગુજરાતની બહાર લઈ જવાના આદેશ થયા. પરંતુ નરેન્દ્ર મોદી પોતાની ટીકાને ગુજરાતની ટીકા તરીકે ખપાવી શક્યા અને ગુજરાતના ઘણા લોકોએ આ પડીકું હોંશેહોંશે લઈ લીધું. ૧૯૬૯ની હિંસા વખતે ગુજરાતની મુલાકાતે આવેલા બાદશાહખાને ભારે વ્યથા વ્યક્ત કરી હતી.

૨૦૦૨માં આવું બન્યું હોત તો બાદશાહખાનને પણ ‘ગુજરાતવિરોધી’ તરીકે ખપાવી દેવાયા હોત — અને લોકોએ તે સ્વીકારી લીધું હોત. પ્રાથમિક કહેવાય એવી આ વિગતોનો સાર એટલો કે ભૂતકાળનાં હિંસા-અન્યાય પર ઢાંકપિછોડો કરીને નહીં, પણ તેની સાથે સંકળાયેલી શરમનો અહેસાસ કરવાથી સમાજ આગળ વધે છે. શાનું ગૌરવ અનુભવવું અને શાની શરમ — એના માપદંડો પરથી સમાજની પ્રગતિ નક્કી થાય છે. કોઈ નેતા માફી માગે કે ન માગે, સમાજના લોકો તરીકે આપણા મનમાં ખોટું થયાનો ભાવ ઊગે, એ વખતે સમજવું કે આપણે એ ઘટનાને અભરાઈ પર ચડાવીને આગળ વધવા માટે લાયક થઈ ગયા છીએ.

e.mail : uakothari@gmail.com

સૌજન્ય : ‘આગેકૂચની આધારશીલા’, “દિવ્ય ભાસ્કર”, 07 જૂન 2016

http://www.divyabhaskar.co.in/news/ABH-2002-before-going-further-article-by-urvish-kothari-5342794-NOR.html

આ હિમાયત અંગ્રેજી હટાવો સારુ નથી, પણ અસ્થાને અંગ્રેજી નહીં ને યથાસ્થાને દેશભાષા સહી, તે વાસ્તે છે

આમ તો, વીર નર્મદ યુનિવર્સિટીમાં પૂરા કદનો ગુજરાતી વિભાગ શરૂ થતાં જે વિલંબ થયેલો, એ પોતે જ હાલના રાજકીય-શાસકીય અગ્રવર્ગની એકંદર પરિકલ્પના અને આયોજનામાં (પ્ર)દેશભાષા અને માતૃભાષા ગુજરાતીનું સ્થાન કેવું ને કેટલું હશે તે સમજવાને અંગે એક દ્યોતક બીના છે. ગુજરાતી પત્રકારત્વની ચવાઈકુથ્થા શૈલીએ કહીએ તો તે દાખલો એકદમ જ એકદમ નેત્રદીપક છે. પણ હમણાં બોર્ડની પરીક્ષામાં ખાસા 2.29 લાખ વિદ્યાર્થીઓ માતૃભાષા (પ્રથમ ભાષા) ગુજરાતીમાં નાપાસ થયા એ પછી કદાચ કશું જ કહેવાનું રહેતું નથી.

અને અનવસ્થા તો જુઓ તમે. સામાન્યપણે સ્વભાષાના માધ્યમનો મહિમા વસ્તુત: શાસ્ત્રશુદ્ધ પણ છે. પોતાની ભાષામાં અભિવ્યક્તિ સહજસરળ બની રહે. ગ્રહણ કરવાની દૃષ્ટિએ પણ એમાં સરળતા રહે, એ સાદો હિસાબ છે. પણ ગુજરાતમાં વિવિધ માધ્યમગત કાર્યરત શાળાઓનાં પરિણામની તપસીલ જોતાં ઊપસતું ચિત્ર કદાચ જુદું જ છે. અંગ્રેજી માધ્યમની શાળાઓના 88 ટકા વિદ્યાર્થીઓ પાસ થાય છે. જ્યારે હિંદી માધ્યમના પણ ઠીક ઠીક ચાલે એટલે કે 68 ટકા પાસ થાય છે. એથી ઊલટું, શું શાં પૈસા ચાર એ પ્રેમાનંદખ્યાત ગુજરાતી માધ્યમના વિદ્યાર્થીઓનું પરિણામ ફક્ત અને ફક્ત 52 ટકા જ છે.

માધ્યમની ચર્ચા (જો કે એ એક બુનિયાદી શૈક્ષણિક ને સમાજિક મુદ્દો છે, છતાં) માનો કે આ ક્ષણે મૂકી દઈએ. માનો કે અંગ્રેજી ને હિંદી માધ્યમના વિદ્યાર્થીઓ બહુધા બિનગુજરાતી હશે, જો કે અંગ્રેજીની અપીલઆંધી જોતાં એ સાચું ન હોય. પણ ગુજરાતી માધ્યમનો, અને એક વિષય તરીકે ગુજરાતીનો, આપણે ત્યાં વાસ્તવિક કોઈ દબદબો કે દરજ્જો છે કે કેમ એ ખુદ એક તપાસવિષય છે. હજુ હમણાં સુધી કેન્દ્ર તરફથી અન્યાયની તરજ પર ફરિયાદ કરવાની ગુજરાત સ્તરે નવાઈ નહોતી. ગુજરાતમાં ગુજરાતી ભાષાનું જો ઠેકાણું ન પડે તો તેમાં ગુજરાતના રાજકીય અગ્રવર્ગની કેમ જાણે કોઈ જવાબદારી જ ન હોય !

માન્યું કે શિક્ષણ એ સમવર્તી (કન્કરન્ટ) યાદી પરનો વિષય છે. એમાં કેન્દ્ર અને રાજ્ય બંનેનો પ્રવેશ છે. પણ જે તે રાજ્યમાં પોતાની ભાષામાં વહીવટનો આગ્રહ તો રાખી જ શકાય છે. ભાષા તરીકે અંગ્રેજી અને હિંદી યથાસ્થાન અવશ્ય હોઈ શકે છે, પણ એમને અસ્થાને આસન આપવાનું કોઈ કારણ નથી સિવાય કે હજુ આપણા રાષ્ટ્રરાજ્યવાદને સંસ્થાનવાદની કળ ન વળી હોય.

શિક્ષણ વિષયક એકદિવસીય કાર્યશિબિરમાં મુખ્યમંત્રી આનંદીબહેન પટેલે ગુજરાતીનાં કથળતાં પરિણામો માટે આદિવાસી તેમ જ સરહદી વિસ્તારોનાં બાળકોના ગુજરાતી પહેલા ધોરણમાં પ્રવેશને જવાબદાર ગણાવ્યો છે, તો શિક્ષણમંત્રી ભૂપેન્દ્રસિંહ ચુડાસમાના કહેવા પ્રમાણે નીચેના વર્ગોમાંથી પરીક્ષા નીકળી ગઈ – ‘નો ડિટેન્શન પૉલિસી’ – અમલ બની એ પણ એક મહત્ત્વનું પરિબળ છે. જ્યાં સુધી શિક્ષક મુખ્યમંત્રીના મુદ્દાનો સવાલ છે, કોઈકે એટલું જ કહેવું બસ થઈ પડશે કે જડબેસલાક સ્ટીમરોલર અગર ધરાર બુલડોઝર ફરી ન વળે એ રીતે આદિવાસી તેમ જ સીમાવિસ્તારનાં બાળકોને સારુ શિક્ષણ સુલભ કરવાનું છે. શૈક્ષણિક ધોરણે આ પ્રશ્નોની ચર્ચા નથી થઈ એમ નથી. બને કે એમને લક્ષમાં રાખી પાઠ્યપુસ્તકો અને વિષયપ્રવેશ જરી જુદી રીતે જોગવવાં પડે. જ્યાં સુધી ‘નો ડિટેન્શન પૉલિસી’નો સવાલ છે, એ કોઈ એકાએક આસામાનમાંથી ટપકી પડેલી વાત તો નથી. શૈક્ષણિક મૂલ્યો અને પ્રક્રિયાને ધોરણે તે વિશે ખાસ્સી ચર્ચા થયેલી છે. હવે આ અમલ અનુભવના ઉજાસમાં એ વિશે વધુ વિચાર કે કંઈક પુર્નવિચાર ન થઈ શકે એમ નથી, પણ બાળકને પોતાની ભાષા આવડવાનું એટલું સહજ છે કે તે ન આવડવા માટે ‘નો ડિટેન્શન’ને યશ આપવાનું કારણ નથી.

રાજ્ય સરકાર કાર્યશિબિરોનો દોર ચલાવવા ઇચ્છે છે, પ્રવેશોત્સવને ગુણોત્સવો ઉજવવા તડેપેંગડે રહે છે, વાંચે ગુજરાત પ્રકારનાં અભિયાન વાસ્તે સદોદ્યત રહે છે એમાં કમસે કમ જે પહેલો એક પાયાનો મુદ્દો પકડવો ને પકડાવો અપેક્ષિત છે તે એ છે કે કુમળી વયે પરભાષાનું ભારણ (ખાસ કરીને માધ્યમબોજ) સહેજ પણ સલાહ ભરેલ નથી. અંગ્રેજીની મોહની જો ઊંચી નોકરીઓ કે પરદેશ ગમનવશ હોય તો જે તે તબક્કે તેના વિશેષ ભણતરની જોગવાઈ ક્યાં નથી થઈ શકતી? માત્ર, રાજ્ય સરકાર જોડ ભાષાની ઉપયોગિતા અને આદર સ્વીકારતે છતે પ્રદેશભાષા બાબતે અગ્રતાપૂર્વક વળગી રહે તો અકારણ અને અસ્થાને અંગ્રેજીને કારણે જે ખોટા ખેંચાણને અવકાશ છે તે ન રહે. આ હિમાયત ‘અંગ્રેજી હટાવો’ સારુ નથી, પણ અસ્થાને અંગ્રેજી નહીં અને યથાસ્થાને દેશભાષા સહી તે વાસ્તે છે. ઇંગ્લેન્ડના રાજદરબારમાં ક્યારેક ફ્રેન્ચનો દબદબો હતો, એને સ્થાને અંગ્રેજી આણતાં એમને ઓછી મુશ્કેલી પડી નહોતી.

ગમે તેમ પણ, સાંસ્થાનિક નવધનિકશાહી વણછાથી મુક્ત જ્ઞાનભાષા અંગ્રેજીનો તો અલબત્ત આદર જ હોય. એક વાર દેશભાષાનો સામાન્ય વ્યવહારભાષા તરીકે સ્વીકાર થાય તો પછી પોતાની ભાષા એ સહજ ગૌરવનો વિષય બની રહે તે નિઃશંક છે. ગુજરાતી ઉપરાંત જે તે ઇતરભાષી સમુદાય માટે રાજ્યમાં હિંદી, મરાઠી, ઉર્દૂ, ઉડિયા માધ્યમની પ્રાથમિક શાળાઓનું યે સ્થાન છે જ. કેન્દ્રીય બોર્ડ, ડીપીએસ આદિને પણ અહીં પ્રવેશ છે અને રહેશે. પણ, કેમ કે આ સૌ ગુજરાતમાં કાર્યરત છે એમના અભ્યાસ અને પાઠ્યક્રમમાં એક વિષય તરીકે ગુજરાતી અનિવાર્યપણે હોવું જ જોઈએ. અને આ અનિવાર્યતા, અંતિમ પરિણામના ગુણાંકનમાં ગુજરાતી વિષયને બિનચૂક લક્ષમાં લેવાથી જ અંકે થઈ શકે. આ કોઈ સાંકડો પ્રાદેશિક અભિગમ નથી. મહારાષ્ટ્રમાં મરાઠીનું કે આંધ્રમાં તેલુગુનું સ્થાન પણ બિનમહારાષ્ટ્રી કે બિનઆંધ્રી માટે આ જ ધોરણે અપેક્ષિત છે. અપેક્ષિત જ કેમ, અનિવાર્ય પણ.

દૂર દેશથી આવીને ફાર્બસ અહીં ગુજરાતી ભાષાની સેવા કરી શકે, કોઈ એક રેવરંડ ટેલર આપણી ભાષાનું પહેલું વ્યાકરણ લખી શકે, મૂળે મરાઠીભાષી કાકા કાલેલકર સાર્થ જોડણીકોશમાં ખૂંપી શકે અને ગુજરાતનાં 2.29 લાખ વિદ્યાર્થીઓ ગુજરાતી ભાષામાં નાપાસ થાય? અક્ષમ્ય. ગુજરાતી માધ્યમના વિદ્યાર્થીઓ પૈકી માંડ 52 ટકા પાસ થાય ? અક્ષમ્ય, ત્રિવાર અક્ષમ્ય.

તો, આ પ્રશ્ન અંગ્રેજી વિ. હિંદી વિ. ગુજરાતી એવો નથી. આ પ્રશ્ન સર્વ દેશભાષાઓનો (અને અંગ્રેજી પણ લગભગ તે પૈકી જેવી છે, તેનો) છે. આ પ્રશ્ન સ્વરાજ અને સ્વભાષાનો છે. પ્રશ્ન લોકતંત્ર અને લોકભાષાનો છે. વાલ્મીકિ રામાયણમાં ઘણું કરીને રામ અને લક્ષ્મણની વાતચીતમાં એ મતલબનો ઉલ્લેખ છે કે આ (હનુમાન) કેટલું ચોખ્ખું (શુદ્ધ) બોલે છે. તે નક્કી કોઈક સંસ્કારી જણ હશે. બોર્ડનાં પરિણામો, ખાસ કરીને ગુજરાતી ભાષાના સંદર્ભમાં, આ ‘સંસ્કારેજણ’ને જગવતા આહ્વાન અને આવાહન રૂપ નથી એમ કોણ કહેશે?                                                       

સૌજન્ય : ‘ચિંતા’, “દિવ્ય ભાસ્કર”, 28 મે 2016

ગુજરાતમાં ગીર ગાયની ઘટતી જતી સંખ્યાનો વિચાર કરીને રાજ્ય સરકારે તાજેતરમાં એક નવો કાર્યક્રમ જાહેર કર્યો છે. તે મુજબ, ગીર સાંઢના સિમેનના દસ હજાર ડોઝ બ્રાઝિલથી ઇમ્પોર્ટ કરવામાં આવશે. ‘ધ ટાઇમ્સ ઑફ ઇન્ડિયા’ના તા. ૧૦ ફેબ્રુઆરી, ૨૦૧૬ના અંકમાં જણાવ્યું છે કે આ એ જ સાંઢના વંશજો છે, જે ગીર સાંઢને સ્વરાજ પહેલાં ભાવનગરના મહારાજાએ બ્રાઝિલને શુભેચ્છા સાથે ભેટ આપેલ હતો. બ્રાઝિલના પશુપાલન-નિષ્ણાતો આ ઓલાદનું કૌવત પારખી શક્યા હતા. આ ગુણવૈભવ આપણા પશુનિષ્ણાતો સ્વરાજ આવતાં કેમ ચૂક્યા તે એક સવાલ છે. તે સાથે જ એ જાણવું જરૂરી છે કે હવે ગીર ગાયને આ રીતે યાદ કરવાનાં કયાં કારણો છે, ભલા? કેમ કે, એકાએક તો ગાયની સંખ્યા ઘટતી નથી હોતી ને?

ગાયના નામે તાજેતરમાં જ દેશભરમાં ઉચાટભર્યું હિંસક વાતાવરણ બની ગયું હતું, તેથી આ વિષયને ઉખેડતાં ખચકાટ થાય તેવું તો છે, પણ તેથી કરીને આ વાત બંધ કરીને બેસી રહેવાય તે પણ સંભવ નથી જ. વાત માત્ર કોઈ પક્ષીય રાજકારણની નિસબતની જ છે, તેવું બિલકુલ નથી.

હજારો વર્ષથી એક સાંસ્કૃિતક એકમ તરીકે ભારત ગાયની પૂજા કરતું આવ્યું છે. આ તથ્યને આપણે કઈ રીતે સમજવાનું પસંદ કરીએ છીએ? આ સવાલનો જવાબ અગત્યનો છે. કેમ કે તેમાં આપણી સાંસ્કૃિતક સત્ત્વશીલતા સીધી જોડાયેલી છે. પૂજાને માત્ર શ્રદ્ધાનું માનસિક વલણ માનીને બૌદ્ધિક વલણથી અવગણવું વાજબી નથી. શ્રદ્ધાની પાછળ મનુષ્યની પોતાની વૈયક્તિક ઓળખનું આત્મબળ રહેલું હોય છે. અને જ્યારે આ ઓળખ એક સાંસ્કૃિતક અસ્મિતાનું પ્રતીક બને છે, ત્યારે વ્યક્તિ ગૌણ અને સંસ્કૃિતની વિરાસત અગત્યની બની જાય છે. ભારતમાં ગાય તે આ વિરાસત છે, ચોપગું પ્રાણી નથી.

આમ છતાં, તેને ચોપગા પ્રાણી તરીકે લેખવાનું પણ એક વલણ છે, તે આપણે સ્વીકારવું જોઈએ. ભારત સિવાયના દેશો તેને એક પ્રાણી માત્ર ગણે છે – ભારતમાં પણ તે સમજના આપણા દેશવાસીઓ, જેઓ અલગ સાંસ્કૃિતક સમજ ધરાવે છે અને – તે તેઓનો અધિકાર છે. આપણે જાણીએ છીએ કે આજે હવે અલગ સાંસ્કૃિતક રીતભાતનો અર્થ અલગ ધર્મ બનતો નથી. તેથી સ્પષ્ટ છે કે ગાય માત્ર ભારતીય સાંસ્કૃિતક અસ્મિતાનું પ્રતીક છે. તેના અર્થને દાર્શનિક સંદર્ભમાં સમજવાની જરૂર છે.

ભારતીય સંસ્કૃિત : એક જીવનદર્શન જે એટલું વ્યાપક બને કે તે જીવન-સંસ્કાર અને જીવનપ્રણાલી બને તે દર્શન, સમાજની અને સંસ્કૃિતની ઓળખ પામે છે. આ એક સાદી સમજની વાત છે. સૌરાષ્ટ્રના યુવાન ગોપાલકોનું એક જૂથ ગૌરક્ષા માટેની અવાજ બુલંદ બનાવવા જાહેરમાં વિષપાન કરે અને એક જણ પોતાની જાન કુરબાન કરી દે, તે તાજેતરની ઘટના પોતીકી સંસ્કૃિત પ્રત્યેનો તીવ્ર લગાવ સ્પષ્ટ કરે છે. જો કે આ ઘટનાના હેતુઓ અંગે આપણે કોઈ સ્પષ્ટતાથી વાત કરવાનો અહીં ઉદ્દેશ નથી. ગાંધીજીના શબ્દોમાં, બાળક જેમ પોતાની માતાને વળગી રહે તેમ, તેઓ પોતાની સંસ્કૃિતને વળગી રહે છે. આધુનિક જીવનપ્રણાલીમાં તેવી તીવ્રતાથી વળગી રહેવા માટેનાં કોઈ મૂલ્યો શું છે પણ ખરાં? આપણે વિચારવું પડે કે સંસ્કૃિતમૂલક સમાજ અને સંસ્કૃિતઘાતક સમાજ કેવી રીતે વિકાસ સાધે છે?

ભારતીય સંસ્કૃિતનાં પ્રમુખ તત્ત્વો જેવાં કે, સત્ય, પ્રેમ, અહિંસા તે જીવનની સાર્થકતા માટેનો પુરુષાર્થ બની રહ્યાં હતાં. ભારતીય સંસ્કૃિતમાં સત્ય અને અહિંસા એ માનવજીવનના પાયાનાં તત્ત્વો છે, જેને પોતાના જીવને ભોગે પણ પામવાની પુરુષાર્થ કરવાનો હોય. આ મૂલ્યોનું અનુશીલન તે ગૌરક્ષાની સાંસ્કૃિતક દૃષ્ટિ. એક અનન્ય માન્યતા તેને પ્રાપ્ત થઈ, ગૌમાતા. દાર્શનિક ઓશો ગાયની પવિત્રતાને સ્પષ્ટ કરતાં તેને માનવજન્મ પહેલાંની સ્થિતિ તરીકે જણાવે છે. ભારતનાં જનજીવનમાં ગાય આર્થિક, સાંસ્કૃિતક અને સામાજિક મહત્ત્વનું લોકજીવનનું અભિન્ન અંગ ગણાતી હતી.

અહીં સમજવાની જરૂર એ છે કે, ગૌરક્ષાનો અભિગમ તે ભારતીય દૃષ્ટિએ સાંસ્કૃિતક જીવનનો અહિંસક અભિગમ છે. સંસ્કૃિતના સૂક્ષ્મ દર્શનને પામવા માટે ગાયનું સ્થૂળ સ્વરૂપ છે. હિંસક બનીને પણ ગૌરક્ષા કરવી તે કેવી રીતે સાંસ્કૃિતક જીવનનો અભિગમ બની શકે? તેવી જ રીતે, ગાયની હિંસા કરીને પણ તમે કેવી રીતે સાંસ્કૃિતક અભિગમ ધરાવતા હોવાની વાત કરી શકો? જો ગૌહિંસાને પ્રોત્સાહન અપાય તો તેનો અર્થ છે કે, સાંસ્કૃિતક જીવનના અભિગમના નાશને પ્રોત્સાહન અપાય છે. વિધર્મી વિદેશી શાસકો પણ આ હદે ગયા નથી, જે સ્વાધીન ભારતના પ્રજાના કહેવાતા પ્રતિનિધિ શાસકોએ આ સાંસ્કૃિતક લક્ષ્મણરેખા ઓળંગી છે. મુગલ સામ્રાજ્યનો પાયો નાખનાર બાબરે પોતાના વસિયતનામામાં પુત્રને સૂચના લખી હતી કે, ‘ખાસ કરીને ગાયની કતલ પર પ્રતિબંધ મૂકવાનું ચાલુ જ રાખજે.’ અને આ શિરસ્તો ઔરંગઝેબ, હૈદરઅલી અને અહમદશાહ સુધી જળવાયો હતો. અંગ્રેજ શાસકોએ સાંસ્કૃિતક ધરોહરના પાયા હચમચાવનારું શિક્ષણ આપણી ઉપર થોપવા સુધી આગળ વધવાની હિંમત કરી હતી.

સંસ્કૃિતઘાતક રાજનીતિ : સ્વતંત્રતા પહેલાં ભારતમાં પશુપાલન અને ગોપાલન એક સાત્ત્વિક વ્યાવસાયિક પ્રવૃત્તિ ગણાતી. કૌટિલ્યના અર્થશાસ્ત્ર પ્રમાણે ગોધણના ઉપયોગ માટે ગામની જમીન અલગ ફાળવવાની રહેતી. ભારતભરમાં સદીઓથી ગામના ગોચરની કૉમન પ્રોપર્ટી રિસોર્સની પરંપરા ચાલે છે. સ્વરાજ આવતાં, ડેરીઉદ્યોગના વિકાસ માટે દૂધ ઉત્પાદન વધારવા શ્વેતક્રાંતિનું રાષ્ટ્રીય સ્તરે આયોજન થયું. પશુપાલન હવે દૂધઉત્પાદનની પ્રવૃત્તિ બન્યું અને પશુપાલકને હડસેલીને દૂધઉત્પાદક આ પ્રવૃત્તિના અગ્રેસર બન્યા. તેઓ ઘણેભાગે ખેતીવાળા ખેડૂતો હોય  છે. કારણ કે, લીલાસૂકા ચારાની વ્યવસ્થા તે હવે ધંધાકીય સમાજનો વિષય બની જાય છે. આમ થતાં, ગાયની ઓળખ પણ પરિવર્તનની ઝપટમાં આવી ગઈ. તે કેટલું દૂધ આપે છે, તે વિચારથી તેનું મહત્ત્વ ગણાવા લાગ્યું.

દેશમાં શ્વેતક્રાંતિની નીચે ડેરીઉદ્યોગનો ઝડપી વિકાસ કરવામાં આવ્યો. તેના જ્ઞાનનો સ્રોત હતો વિકસિત દેશોનો ડેરીઉદ્યોગ. આ જ્ઞાન ભારતના ગોપાલનની અહિંસક સાંસ્કૃિતક પરંપરાથી વિરુદ્ધના વિચારનું શાસ્ત્ર છે. પશુપાલક તરીકે, સમાજની ગાય અને બળદની જરૂરિયાત પૂરી પાડવા માટે એક સમર્પિત, દુષ્કર અને તદ્દન ઓછી જીવન જરૂરિયાતવાળું કઠણ જીવન તેઓ સદીઓથી જીવતા આવ્યા છે એ આપણા ગોપાલકો માટે, આ વિચારની વ્યવસ્થા અસંભવ હોવાથી તેઓ આધુનિક વ્યવસ્થામાં રૂઢિચુસ્ત અને જડપ્રકૃતિના ગણાયા. આજે બ્રાઝિલમાં જે ગીર ગાયની ઓલાદ છે, તે ગીર ગાયનો સાચો હકદાર તો આ માલધારી સમાજ છે. તેનું સંવર્ધન અને પાલન કરનારનું ગૌરવ કરવાનું તો બાજુએ રહ્યું ડેરીના સામ્રાજ્યમાં તો તેને પશુપાલનમાંથી ખદેડીને નોધારા કરી મૂકીને રેંકડીના ફેરા કરતા  મજૂર બનાવી દીધા છે.

વિદેશમાં ડેરીઉદ્યોગ બે હેતુ સાથે જોડાયેલો છે, એક દૂધ અને બીજો બીફ (ગૌમાંસ). ગુજરાત સરકારે બ્રાઝિલથી ગીરવંશના સિમેનની આયાત કરવાનું નક્કી કર્યું છે, તે દેશ દુનિયાની કુલ બીફની જરૂરિયાતના એકત્રીસ ટકા પોતે એકલું સપ્લાય કરે છે. આધુનિક ડેરીઉદ્યોગમાં તેઓ અગ્રેસર છે. તે માટેની અનેક પ્રકારની વ્યાવસાયિક સેવાઓ તે પૂરી પાડે છે. આપણી સરકાર પણ તે રીતે તેની સાથે જોડાયેલી છે. દેખીતું તારણ એ જ નીકળે કે સરકારને બીફનો વ્યવસાય વિસ્તારવાની ઉતાવળ છે.

સામ્રાજ્યવાદી વિદેશી શાસકોએ જે વિકૃત આત્મછબીની ઓળખ આપણા ચિત્તમાં ઊભી કરી છે, તેના પ્રભાવમાંથી સાંસ્કૃિતક મૂલ્યોનો ઠેકો લઈને બેઠેલાઓ પણ બાકાત નથી રહ્યા. પોતીકી ગીર ગાય વિશે વિદેશી સહાય માટે હાથ લંબાવતાં તેમને આત્મગ્લાનિનો કોઈ વિચાર પણ ન આવ્યો? પોતાના સમાજની લાક્ષણિકતાઓથી અપરિચિત શાસકો માટે સ્વદેશાભિમાનનો અર્થ શું હશે? ભારતમાતાના સાચા ચહેરાથી તો પરિચિત નથી, તો પછી જય તેઓ કોની બોલાવે છે? જો સરકારના જ એક વિભાગ એવા ગૌસેવા આયોગના મતે આપણે ખુદ ગીર ગાયની સંભાળ લેવા સક્ષમ છીએ અને બ્રાઝિલથી કોઈ આયાતની આવશ્યકતા ન હોય તો આવું આયોજન કરવા પાછળનાં કયાં પરિબળો છે, તે તેમણે જાહેર કરવું જોઈએ.

સ્વરાજનો અંત : સ્વતંત્રતા પછી આપણા દેશમાં જે રાજનીતિ ચાલી છે, તેણે આ દેશના બહુજનસમાજને સૌથી વિશેષ બે બાબતમાં વિધાતક અસર કરી છે : એક તે, સંસ્કૃિતમૂલક જીવનશૈલીમાં ઘાતક ફેરફારો અને બીજું, રાષ્ટ્રજીવનમાં સ્વરાજના દાયરામાં ઘટાડો. સરકારો બદલાતી રહે, પણ આ બાબતો વધુ ને વધુ ઘાતક બનતી રહે છે. સત્ય, પ્રેમ અને અહિંસા જો સાંસ્કૃિતક ધર્મતત્ત્વો હોય, તો સ્વરાજમાં તેનું સંવર્ધન થવાને બદલે તેનો હ્રાસ કેમ ચાલી રહ્યો છે? બ્રાઝિલની દિશા ઘણું કહી જાય છે. માર્કેટલક્ષી અર્થતંત્ર માટે પોતાના આત્મતત્ત્વનો ભોગ આપવો હંમેશ જરૂરી ન હોય. જો તેમ કરવા માટે પ્રજાના જનાદેશનો ગેરલાભ લેવામાં આવે, તો તે રાષ્ટ્રભક્તિ ગણાય કે રાષ્ટ્રદ્રોહ?

વડોદરા

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 16 મે 2016; પૃ. 06-07