મહિના પહેલાં કન્હૈયા કુમાર નામનો કોઈ વિદ્યાર્થી છે એની કોઈને જાણ સુધ્ધાં નહોતી. આજે કન્હૈયા કુમાર યુવાનોનો રાષ્ટ્રીય આઇકન બની ગયો છે. ગુરુવારે ચૅનલો બન્ને ભાષણ (નરેન્દ્ર મોદીનું અને કન્હૈયાનું) લગભગ એકસરખા વજન સાથે બતાવતી હતી. આ એક વિડંબના છે અને એ સાથે જ લોકશાહીની મધુર પળ છે કે વડા પ્રધાનની સાથે પ્રાઇમ ટાઇમ એક સાવ ગરીબ અને પછાત પરિવારમાંથી આવતો વિદ્યાર્થી શૅર કરતો હોય અને પ્રગલ્ભતામાં વડા પ્રધાનને માત કરી જતો હોય

ગુરુવારે દિલ્હીમાં બે ભાષણ થયાં હતાં. એક ભાષણ વડા પ્રધાને લોકસભામાં કર્યું હતું અને બીજું ભાષણ જવાહરલાલ નેહરુ યુનિવર્સિટીના વિદ્યાર્થીનેતા કન્હૈયા કુમારે યુનિવર્સિટીના કૅમ્પસમાં કર્યું હતું. વડા પ્રધાનનું ભાષણ કૉન્ગ્રેસ દ્વારા સંસદમાં કરવામાં આવતી સતામણીના જવાબમાં હતું, જ્યારે કન્હૈયાનું ભાષણ એક સ્વતંત્ર નાગરિક સાથે રાજ્ય દ્વારા કરવામાં આવતી સતામણીના ઉત્તરમાં હતું. મારી વાચકોને વિનંતી છે કે બન્ને ભાષણો વાંચીને સરખાવી જુઓ અને બને તો યુટ્યુબ કે અન્યત્ર ભાષણ સાંભળવા મળે તો સાંભળી જુઓ. પ્રગલ્ભતા શું કહેવાય એનો ફરક આપોઆપ સમજાશે.

ઠેકડી ઉડાડવાની, ટોણા મારવાના, ખોટાં વચનો આપવાનાં, પાછા પોતાને લાચાર વિક્ટિમ તરીકે પેશ કરવાના, એ પછી વળી છપ્પન ઇંચની છાતી બતાવવાની અને તરજ જ ઉદાર બનીને બાથમાં લેવા જેટલી હૂંફ બતાવવાની, વળી પાછી ઠેકડી ઉડાડવાની આ બધું એક જ ખેલમાં એકસાથે હોય ત્યારે નાટ્યકૃતિ ફારસ બની જતી હોય છે. ભરત મુનિએ રસશાસ્ત્રમાં આઠ રસ બતાવ્યા છે (પછીથી કોઈકે શાંત રસને રસ તરીકે ઉમેરીને નવ રસ કરી નાખ્યા છે) અને સલાહ આપી છે કે ઉત્તમ કલાકારે યોગ્ય રસોનું સપ્રમાણ મિશ્રણ કરીને નાટ્યકૃતિની રચના કરવી. યોગ્ય રસોનું સપ્રમાણ મિશ્રણ કરવાનું કહ્યું છે, બધા જ રસોનું પ્રમાણરહિત મિશ્રણ કરવાનું નથી કહ્યું. બધા જ રસોનું અપ્રમાણ મિશ્રણ કરવામાં આવે તો એવું ભાષણ બને જે ગુરુવારે લોકસભામાં આપવામાં આવ્યું હતું કે પછી બિહાર વિધાનસભાની ચૂંટણી વખતે આપવામાં આવતાં હતાં.

નવે રસોના અપ્રમાણ મિશ્રણનું પરિણામ આપણી અને ખાસ કરીને નરેન્દ્ર મોદીની સામે છે. વરસ પહેલાં જે રાહુલ ગાંધીને ગંભીરતાથી લેવામાં નહોતા આવતા અને જેમને વિરોધીઓ પપ્પુ તરીકે ઓળખાવતા હતા તેમને આજે ગંભીરતાથી લેવામાં આવે છે. રાહુલ ગાંધીનું કદ વિકસ્યું છે અને એ વિકસાવી આપવાનું કામ દસ્તૂરખુદ નરેન્દ્ર મોદીએ કર્યું છે. ૨૦૧૪ની લોકસભાની ચૂંટણી વખતે નરેન્દ્ર મોદી રાહુલનું નામ લેવાનું ટાળતા હતા અને આજે? ગુરુવારે નરેન્દ્ર મોદીએ આખું ભાષણ (અને એ પણ લોકસભામાં) રાહુલ ગાંધીને ઉત્તર આપવા માટે આપવું પડ્યું હતું. લોકસભામાં માત્ર ૪૪ બેઠકો ધરાવતી કૉન્ગ્રેસને પગલુછણિયા તરીકે અપમાનિત કરવામાં આવતી હતી અને આજે એ જ કૉન્ગ્રેસને ગૃહ ચલાવવા દેવા વિનંતી કરવી પડે છે.

નરેન્દ્ર મોદીએ આઠમી લોકસભાનો ઇતિહાસ ભણી લેવો જોઈએ જેથી તેમને સંસદીય લોકશાહી શું કહેવાય અને એમાં સરકાર સંસદ પર કેટલી નિર્ભર છે એનો ખ્યાલ આવશે. આઠમી લોકસભામાં કૉન્ગ્રેસના ૫૧૫માંથી ૪૦૪ સભ્યો હતા. વીસેક સભ્યો મિત્રપક્ષોના હતા અને કૉન્ગ્રેસનો સો ટકા વિરોધ કરનારાઓ તો આખી લોકસભામાં ૯૦ સભ્યો પણ નહોતા. આમ છતાં વિરોધ પક્ષોએ રાજીવ ગાંધીની સરકારના નાકે દમ લાવી દીધો હતો. સંસદીય લોકશાહીમાં સરકાર સંસદથી ઉફરી ચાલીને કામ કરી શકતી નથી. બધા મહત્ત્વના સરકારી નિર્ણયો સંસદના ફ્લોર પરથી પસાર થાય છે અને સંસદમાં એ મંજૂર થાય એ માટે પ્રયાસ કરવાની જવાબદારી સરકારની છે. અત્યારના સંદર્ભમાં બહુ સરળ સવાલ છે, સરકાર ચલાવવાની જવાબદારી રાહુલ ગાંધીની છે કે નરેન્દ્ર મોદી અને તેમના સાથીઓની? વિરોધ પક્ષો તો ખાઈ પહોળી થાય એ માટે દરેક પ્રયાસ કરશે જેથી કાં સરકારને સહયોગ આપવાથી બચી શકાય અને કાં સરકારને કૂણી પાડી શકાય. અંતે તો દરેક પોતાની જગ્યા બનાવવા પ્રયાસરત હોય છે અને એ સંસદીય લોકશાહીમાં સ્વાભાવિક છે.

વિરોધ પક્ષો જો પોતાની જગ્યા બનાવવા, બતાવવા અને પકડી રાખવા પ્રયાસ કરતા હોય તો શાસક પક્ષે ગૃહમાં પક્ષીય જગ્યા ભૂંસવા પ્રયાસ કરવો જોઈએ. ડાહ્યા શાસકો આમ કરે છે. પી. વી. નરસિંહ રાવ અને અટલ બિહારી વાજપેયી આનાં શ્રેષ્ઠ ઉદાહરણો છે. આઠમી લોકસભામાં ૫૧૪માંથી ૪૦૪ બેઠકો હોવા છતાં રાજીવ ગાંધી આમ નહોતા કરી શક્યા, જ્યારે ૧૦મી લોકસભામાં કૉન્ગ્રેસને માત્ર ૨૩૨ બેઠકો મળી હોવા છતાં નરસિંહ રાવ ભારતના અર્થતંત્રને નવા યુગમાં લઈ ગયા હતા. કૉન્ગ્રેસની વિચારધારાથી ૧૮૦ ડિગ્રી અલગ વિચાર ધરાવનાર અને લોકસભામાં ૧૨૦ બેઠક ધરાવનાર ભારતીય જનતા પાર્ટીની જગ્યા પણ નરસિંહ રાવે સમજાવી-બુજાવીને ભૂંસી નાખી હતી અને સરકારી નિર્ણયો લોકસભામાં પસાર કરાવતા ગયા હતા. નરસિંહ રાવની આ કુનેહનાં વખાણ અટલ બિહારી વાજપેયીએ કર્યા હતાં. અટલ બિહારી વાજપેયીની કુનેહ વિશે તેમના રાષ્ટ્રીય સુરક્ષા સલાહકાર બ્રજેશ મિશ્રે કહ્યું છે કે તેમની અને વિરોધ પક્ષનાં નેતા સોનિયા ગાંધી વચ્ચેની બૅક ચૅનલ હંમેશાં લાઇવ રહી છે. એ સમયે લોકસભામાં જે આશ્ચર્યો સર્જા‍તાં હતાં એ આપણા માટે હતાં, બાકી વાજપેયી અને સોનિયા ગાંધીને તો લોકસભામાં પગ મૂકે એ પહેલાં ખબર હોય કે આજે કેટલું ઝઘડવાનું છે અને ક્યારે ગળે મળવાનું છે.

પરંતુ આજે? આજે દેશમાં એવી સરકાર અને એવા વડા પ્રધાન છે જે દેશ માટે નહીં, પોતાનાં માટે જ આશ્ચર્યો સર્જે છે. મને કોઈ સંભળાવીને ન જવું જોઈએ, ભલે લોકસભામાં કામકાજ ન ચાલે. નરેન્દ્રભાઈ, આવી રીતે સરકાર નહીં ચાલી શકે. નરસિંહ રાવ અને અટલ બિહારી વાજપેયી સાંભળી લેતા હતા અને મોકો મળે ત્યારે હળવેકથી વાગે નહીં એમ સંભળાવી પણ દેતા હતા. મને કોઈ સંભળાવીને ન જવું જોઈએ એને કારણે બિહારમાં આશ્ચર્ય સર્જા‍યું. એ આશ્ચર્યના જનક પણ નરેન્દ્ર મોદી હતા. બિહાર વિધાનસભાની ચૂંટણી જાહેર થઈ ત્યારે નીતીશકુમાર પ્રાદેશિક નેતા હતા અને ચૂંટણી પૂરી થઈ ત્યાં સુધીમાં તેઓ રાષ્ટ્રીય નેતા બની ગયા. કોઈ માઈનો લાલ સંભળાવીને ન જવો જોઈએ. જો સામું સંભળાવું નહીં તો માનું દૂધ લાજે એવું વલણ રાજકારણમાં ન ચાલે.

મહિના પહેલાં કન્હૈયા કુમાર નામનો કોઈ વિદ્યાર્થી છે એની કોઈને જાણ સુધ્ધાં નહોતી. આજે કન્હૈયા કુમાર યુવાનોનો રાષ્ટ્રીય આઇકન બની ગયો છે અને આ લખનાર જેવાઓનો એક વર્ગ તેના પડખે ઊભો છે. ગુરુવારે ચૅનલો બન્ને ભાષણ (નરેન્દ્રનું મોદી અને કન્હૈયાનું) લગભગ એકસરખા વજન સાથે બતાવતી હતી. મસ્તિષ્કની તટસ્થતા સાથે બન્ને ભાષણો સાંભળો અને નક્કી કરો કે કોનું ભાષણ વધારે પ્રગલ્ભ હતું. આ પણ વિડંબના છે અને એ સાથે જ લોકશાહીની મધુર પળ છે કે વડા પ્રધાનની સાથે પ્રાઇમ ટાઇમ એક સાવ ગરીબ અને પછાત પરિવારમાંથી આવતો વિદ્યાર્થી શૅર કરતો હોય અને પ્રગલ્ભતામાં વડા પ્રધાનને માત કરી જતો હોય.

રાહુલ ગાંધી, અરવિંદ કેજરીવાલ, નીતીશકુમાર, કન્હૈયા વગેરેનું કદવિસ્તરણ નરેન્દ્ર મોદીએ નવે રસોનું અપ્રમાણ મિશ્રણ કરીને પોતે જ પોતાની સામે જ આશ્ચર્યો સજીર્ને કર્યું છે. માઈનો લાલ કોઈ સંભળાવીને ન જવો જોઈએ.

સોજન્ય : ‘કારણ-તારણ’, “ગુજરાતી મિડ-ડે”, 05 માર્ચ 2016

http://www.gujaratimidday.com/features/columns/narendra-modi-and-his-government-has-responsibity-to-run-system-not-rahul-gandhi-2

ટિપિકલ ઇન્દિરા ગાંધી. એ જ લક્ષણ અને એ જ ભાષા. જાણે કે ઇતિહાસનું પુનરાવર્તન થઈ રહ્યું છે, અસંતોષની શરૂઆત યુનિવર્સિટીઓના કૅમ્પસમાં થઈ હતી. ૧૯૭૩ના ડિસેમ્બર મહિનામાં ગુજરાતમાં નવનિર્માણ આંદોલન થયું હતું અને એ પછી બિહારમાં એનાથી પણ મોટું આંદોલન વિદ્યાર્થીઓએ કર્યું હતું. ૧૯૭૪ના અંત સુધીમાં ઇન્દિરા ગાંધીની પ્રતિષ્ઠા ઝાંખી પડી ગઈ હતી અને ઇન્દિરા ગાંધીના પતનમાં વિદ્યાર્થીઓનો મોટો હાથ હતો. નરેન્દ્ર મોદીએ યુનિવર્સિટીના કૅમ્પસથી વધારે સાવધાન રહેવાની જરૂર છે

સાવચેત રહેવાની જરૂર : ગુજરાતના નવનિર્માણ આંદોલન વખતે આંદોલનના સમર્થનમાં યોજાયેલી રાષ્ટ્રીય સ્વયંસેવક સંઘની સભાને સંબોધતા ૨૪ વર્ષના નરેન્દ્ર મોદી. જે નરેન્દ્ર મોદી વિદ્યાર્થી આંદોલનના પ્રોડક્ટ હતા એ આજે ટાર્ગેટ બની રહ્યા છે.

વડા પ્રધાન નરેન્દ્ર મોદીએ રવિવારે ઓડિશામાં એક રૅલીને સંબોધતાં કહ્યું હતું કે તેમને અને તેમની સરકારને બદનામ કરવાનું કાવતરું રચવામાં આવ્યું છે. નરેન્દ્ર મોદીની ભાષામાં તેઓ મારી સરકારને અસ્થિર કરવા માગે છે અને એમાં વિદેશી પૈસા લેતાં સ્વયંસેવી સંગઠનોનો હાથ છે, પરંતુ દેશસેવા કરવામાં હું કટિબદ્ધ છું. ટિપિકલ ઇન્દિરા ગાંધી. એ જ લક્ષણ અને એ જ ભાષા. જાણે કે ઇતિહાસનું પુનરાવર્તન થઈ રહ્યું છે.

૧૯૭૧ના ફેબ્રુઆરીમાં લોકસભાની વચગાળાની ચૂંટણી યોજાઈ હતી જેમાં ઇન્દિરા ગાંધીની કૉન્ગ્રેસને લોકસભાની એ સમયની કુલ ૫૧૮ બેઠકોમાંથી ૩૫૨ બેઠકો મળી હતી. ૩૫૨ બેઠકો એટલે બે-તૃતીયાંશ કરતાં વધુ બેઠકો થઈ. પૉપ્યુલર વોટની વાત કરીએ તો એ ચૂંટણીમાં ઇન્દિરા ગાંધીની કૉન્ગ્રેસને ૪૩.૬૮ ટકા મત મળ્યા હતા. ૧૯૬૯માં કૉન્ગ્રેસના વિભાજન પછી ઇન્દિરા ગાંધીએ ભારતીય સામ્યવાદી પક્ષના ટેકા સાથે લઘુમતી સરકાર ચલાવી હતી. ૧૯૭૦ના અંતમાં લોકસભાનું વિસર્જન કરીને નવી ચૂંટણી જાહેર કરી હતી. ચૂંટણીમાં ભવ્ય વિજય મેળવ્યા પછી તેઓ ગૂંગી ગુડિયામાંથી વિરાટ પ્રતિભા ધરાવતા નેતા બની ગયાં હતાં.

૧૯૭૧ની ચૂંટણીની તુલના ૨૦૧૪ની લોકસભાની ચૂંટણી સાથે કરવામાં આવે તો સંજોગો જોતાં નરેન્દ્ર મોદીની ઉપલબ્ધિ ઇન્દિરા ગાંધી જેવડી જ મોટી કહેવાય. ૧૯૮૯ પછી પહેલી વાર નરેન્દ્ર મોદીએ પોતાની તાકાત પર ૨૮૨ બેઠકો સાથે BJPને બહુમતી અપાવી હતી. કૉન્ગ્રેસ જેવા અખિલ ભારતીય અને સર્વસમાવેશક પક્ષને જ્યાં બહુમતી નથી મળતી ત્યાં BJP જેવા પૂર્વ અને દક્ષિણ ભારતમાં ખાસ કોઈ હાજરી ન ધરાવતા અને લઘુમતી વિરોધી પક્ષને બહુમતી અપાવવી એ ઘણી મોટી વાત છે.

૧૯૭૧ની ચૂંટણી ઇન્દિરા ગાંધીએ વડીલોને હાંસિયામાં ધકેલીને એકલા હાથે લડી હતી અને ચૂંટણીમાં તેમનો મુખ્ય મુદ્દો ગરીબી ખતમ કરવાનો હતો જે રીતે ૨૦૧૪માં નરેન્દ્ર મોદીનો મુખ્ય મુદ્દો વિકાસનો હતો. વિરોધ પક્ષોએ મહાજોડાણ કર્યું હતું અને તેમના ચૂંટણીપ્રચારનો કેન્દ્રવર્તી મુદ્દો ઇન્દિરા હટાવનો હતો. ઇન્દિરા ગાંધીએ આની સામે ગરીબી હટાવનો નારો આપ્યો હતો, જેના પર લોકોએ શ્રદ્ધા મૂકી હતી. ૧૯૭૧ના ડિસેમ્બરમાં બંગલા દેશના યુદ્ધમાં ભારતે પાકિસ્તાનનાં ઊભાં ફાડિયાં કરી નાખ્યાં હતાં અને ૯૦ હજાર પાકિસ્તાની સૈનિકોએ ભારતને શરણે થવું પડ્યું હતું. એ યુદ્ધ પછી ઇન્દિરા ગાંધી વિરાટ નેતામાંથી સાક્ષાત્ દુર્ગા બની ગયાં હતાં.

કોઈને નહોતું લાગતું કે બીજાં દસ વર્ષ સુધી કોઈ ઇન્દિરા ગાંધીનો વાળ પણ વાંકો કરી શકે. કોઈ શું ઇન્દિરા ગાંધી પણ આમ માનતાં થઈ ગયાં હતાં અને એટલે જ કદાચ કલ્પના બહાર ઝડપથી સમય બદલાવા લાગ્યો હતો. ૨૦૧૪માં નરેન્દ્ર મોદીના નેતૃત્વ હેઠળ BJPનો વિજય જોઈને એમ લાગતું હતું કે કમસે કમ બે મુદત નરેન્દ્ર મોદીની નિશ્ચિત છે. બીજા તો ઠીક, નરેન્દ્ર મોદી પણ ઇન્દિરા ગાંધીની જેમ આમ માનતા હતા અને લોકસભાના પહેલા સત્રની પહેલી બેઠકમાં તેમણે આવો ઇશારો પણ કર્યો હતો.

૧૯૭૧ની ચૂંટણીમાં વિજય મેળવ્યા પછી અને એના કરતાં ય બંગલા દેશના યુદ્ધમાં એનાથી પણ મોટો વિજય મેળવ્યા પછી તુમાખીનો દોર શરૂ થયો હતો અને જોતજોતામાં સમય પ્રતિકૂળ થવા લાગ્યો હતો. સમય જાણે કે હાથમાંથી સરકવા લાગ્યો હતો, જે રીતે આજે નરેન્દ્ર મોદીના હાથમાંથી સમય સરકી રહ્યો છે. જેઓ લોકપ્રતિનિધિત્વ કરવાનો બંધારણીય અધિકાર ધરાવતા નહોતા એવા બંધારણબાહ્ય મહત્ત્વાકાંક્ષી ચાંપલૂસોની બ્રિગેડે કૉન્ગ્રેસના પીઢ નેતાઓને હાંસિયામાં ધકેલી દીધા હતા. અકબર અહમદ ડમ્પી જેવા છોકરાઓ યશવંતરાવ ચવાણ જેવા દિગ્ગજ નેતાનું અપમાન કરતા થઈ ગયા હતા. અત્યારના ડમ્પીઓ ચડ્ડીધારી છે જેની સામે પ્રધાનો લાચાર છે.

સમાનતા અહીં પૂરી થતી નથી. હજી વધારે રસપ્રદ સમાનતા અહીં છે. ૧૯૭૧માં ઇન્દિરા ગાંધીને સૌથી વધુ મત સ્ત્રીઓના અને યુવાનોના મળ્યા હતા. બીજા લોકો ઇન્દિરા હટાવની વાત કરતા હતા ત્યારે ઇન્દિરા ગાંધી ગરીબી હટાવની વાત કરતા હતા. યુવાનોને એમ લાગ્યું હતું કે મૅડમ વિકાસલક્ષી નવો અભિગમ ધરાવે છે. ૨૦૧૪માં નરેન્દ્ર મોદીને પણ સૌથી વધુ મત યુવાનોના મળ્યા હતા. નરેન્દ્ર મોદીના વિકાસના પ્રચારમાં તેમને સપનાંઓ સાકાર કરનારું ઍસ્પિરેશનલ પૉલિટિક્સ નજરે પડતું હતું.

ઇન્દિરા ગાંધીની તુમાખીને કારણે અને બંધારણબાહ્ય પરિબળો સત્તા હાઇજૅક કરવા લાગ્યાં એને કારણે ૧૯૭૧માં જે પ્રચંડ અનુકૂળતા હતી એ માત્ર બે જ વર્ષમાં પ્રતિકૂળતામાં ફેરવાવા લાગી હતી. અસંતોષની શરૂઆત યુનિવર્સિટીઓના કૅમ્પસમાં થઈ હતી. ૧૯૭૩ના ડિસેમ્બર મહિનામાં ગુજરાતમાં નવનિર્માણ આંદોલન થયું હતું અને એ પછી બિહારમાં એનાથી પણ મોટું આંદોલન વિદ્યાર્થીઓએ કર્યું હતું. ૧૯૭૪ના અંત સુધીમાં ઇન્દિરા ગાંધીની પ્રતિષ્ઠા ઝાંખી પડી ગઈ હતી અને તેમના પતનમાં વિદ્યાર્થીઓનો મોટો હાથ હતો.

૧૯૭૩ પછીથી ઇન્દિરા ગાંધીને સર્વત્ર કાવતરાં નજરે પડવા લાગ્યાં હતાં. નરેન્દ્ર મોદી તો તેમની સરકારને અસ્થિર કરવામાં વિદેશી નાણાં લેનારાં ફ્ઞ્બ્નો હાથ જોઈ રહ્યા છે, પરંતુ ઇન્દિરા ગાંધી ગોકીરો કરવામાં વધારે પાવરધાં હતાં. તેમણે પોતાને દેશ સાથે સરખાવીને કહ્યું હતું કે દેશને અસ્થિર કરવા માટે વિદેશી કાવતરાં થઈ રહ્યાં છે. ઇન્દિરા ગાંધી CIA અને જમણેરીઓને કાવતરાખોર કહેતાં હતાં તો નરેન્દ્ર મોદી ડાબેરીઓને કાવતરાખોર તરીકે બ્રૅન્ડ કરી રહ્યા છે. ઇન્દિરા ગાંધીની વિદેશી હાથની થિયરી મજાકનો વિષય બની ગઈ હતી.

આ તુલના અહીં અટકી જાય તો સારું, કારણ કે એ પછી ઇમર્જન્સી આવે છે જે દેશ માટે કલંકરૂપ હતી. એના કરતાં પણ નરેન્દ્ર મોદી કાવતરાનો ફોબિયા ફગાવી દઈને વડા પ્રધાન તરીકેનો રાજધર્મ નિભાવે તો વધારે સારું. ખાસ કરીને યુનિવર્સિટીના કૅમ્પસથી વધારે સાવધાન રહેવાની જરૂર છે. યુવાન લોહી છે, વીફરે ત્યારે ભારે પડી જાય છે એનો ઇન્દિરા ગાંધીને અનુભવ થયો હતો.

સૌજન્ય : ‘કારણ-તારણ’ નામક લેખકની કોલમ, “ગુજરાતી મિડ-ડે”, 23 ફેબ્રુઆરી 2016

http://www.gujaratimidday.com/features/columns/repetition-of-history-2

ગુજરાત પોલીસ અને સત્તા પાર્ટી કેવળ બચાવની ભૂમિકાએ ન રહેતાં ગૌરવમંડિત ગર્જનતર્જનમાં રાચે છે

હરિનામની હેડકીની ધર્મભૂમિ ભારતવર્ષને નવાઈ નથી. માત્ર, આ દિવસોમાં આપણા રાજકારણમાં ઉપડેલી હેડકી હેડલી નામની છે. આ હેડલી પણ કમાલની જણસ છે. વિભક્ત, વિભન્ન વ્યક્તિત્વો અને વિક્ષિપ્ત માનસનો એ મનોવૈજ્ઞાનિક તપાસનો કેસ છે. 26/11(મુંબઈ)ની વીડિયો જુબાનીમાં કસાબ અને બિરિયાનીએ ખ્યાત ઉજ્જવલ નિકમની ઉલટ તપાસમાં એણે ‘મલ્ટિપલ ચોઇસ ક્વેશ્ચન’ની (આપણી ન્યાય પ્રણાલિમાં અમાન્ય) પદ્ધતિએ ઈશરત જહાંનો ઉલ્લેખ લશ્કર-ઇ-તોઇબા સાથે સંકળાયેલ આત્મઘાતી તરીકે કર્યો ન કર્યો ત્યાં તો હાલના સત્તાપક્ષના સૌ કૉંન્ગ્રેસ, સામ્યવાદીઓ અને બીજાઓ પર સહસા તૂટી પડ્યા: સોનિયા ગાંધી, માફી માગો! આમ કહેનારા કને હવાલાનો હવાલો હાલ તો એક ને એક, એટલે કે હેડલી અને હેડલી જ છે.

જરી સબૂરીથી વિચારીએ તો પહેલું તો એ સમજાય છે કે 26/11ના સંદર્ભમાં, અમદાવાદમાં થયેલી ઈશરત ઘટનાને ‘મલ્ટિપલ ચોઇસ ક્વેશ્ચન’ની રીતે ખેંચી લાવવાનું ખાસું દૂરાકૃષ્ટ જેવું છે, અને હેડલીએ ઈશરતનું નામ પાછું કોઈ પ્રત્યક્ષ સાક્ષીની રીતે નહીં પણ વાયા વાયા લીધું છે. એટલે ધારાશાસ્ત્રી (અને પાછા પદ્મશ્રી) નિકમે જાણતે અજાણતે સત્તાપક્ષને કશીક સોઈ કરી આપવાનું બન્યું છે. જો કે, સત્તાપક્ષને મળી રહેલી આ શોર સવલત છતાં, એક વિગત ખસૂસ નોંધવી જોઈએ કે અગાઉ પણ હેડલીએ ઈશરત જહાંનું નામ લીધું હતું અને તે વખતની યુપીએ સરકારે એ બાબતમાં વિશેષ તપાસ કરવાપણું જોયું નહોતું – અને એ રીતે આજના દિવસોમાં એને અંગે ‘ઈરાદા’નો મુદ્દો જરૂર ઊભો થાય છે. ઈરાદાના મુદ્દાને અલબત્ત ઊભો જ રાખીએ, અને એક પાયાનું વલણ દોહરાવીએ તેમ જ ઘૂંટીએ કે યુપીએ હો અગર એનડીએ, શુચિર્દક્ષ સરકાર માત્ર આવા હર સગડનો તાગ મેળવે તે અપેક્ષિત છે. સવાલ સરકારના સરકારપણાનો છે. આ એ જ સવાલ છે જે 2002ના સંદર્ભમાં આપણે સૌ ગુજરાત સરકાર વિશે ઉઠાવતા રહ્યા છીએ.

હેડલી નામની હેડકી સબબ આટલાં પ્રાસ્તાવિક વચનો અને આરંભિક ઉદ્રેક આછર્યાં પછી ઊભો થતો બીજો સવાલ કદાચ વધુ પાયાનો છે. અને તે એ કે ઈશરત જહાંના ‘ફેક એન્કાઉન્ટર’નું શું કરીશું. હેડલી કહે છે તેમ એને આત્મઘાતી આતંકવાદી તરીકે સ્વીકાર્યા પછી પણ આ પ્રશ્ન ઉત્તર અને આનુષંગિક તપાસ માગી લે છે તે માગી જ લે છે. ઈશરત કથિત નિર્દોષતાના મુદ્દાને બાજુએ રાખીએ તો પણ ગુજરાત હાઇકોર્ટે નીમેલ સ્પેિશયલ ઇન્વેસ્ટિગેશન ટીમ(સિટ)નું એ તારણ તો અકાટ્યપણે ઊભું અને ઊભું જ છે કે ગુજરાત પોલીસે એને ગેરકાનૂની કસ્ટડીમાં લઈ પ્રાયોજિત ઍન્કાઉન્ટરનો બેત પાર પાડ્યો હતો. એટલું જ નહીં પણ જે ગોળી વહેવાર અને હથિયારવિનિયોગ થયાનો પોલીસદાવો હતો એ બંને વચ્ચે કોઈ જ મેળ પડતો નહોતો એવું પણ અવલોકન સદરહું સિટનું હતું.

મુદ્દે, ગોધરા-અનુગોધરા દિવસોના હિંસ્રકાંડને અંગે ગુજરાતમાં ચાલેલ નકો નકો તપાસને સર્વોચ્ચ અદાલત થકી કંઈક બ્રેક વાગી હોય અને ગુજરાત બહાર કેસો ચલાવાયા તેમ જ નવેસર ઉઘાડ્યા પછી ગુજરાત સિવાયનાં રાજ્યોને મુકાબલે કશીક નોંધપાત્ર કાનૂની કારવાઈ શક્ય બની હોય તો પણ મનોજ મિટ્ટા જેને ‘ફિક્શન ઑફ ફૅક્ટ-ફાઇન્ડિંગ’ કહે છે એનું પ્રમાણ ખાસું બધું છે. વસ્તુત: ‘રુલ ઑફ લૉ’ અગર તો કાયદાના શાસનની કસોટીએ યુપીએ એનડીએ સઘળી સરકારોનો ટ્રૅકરેકોર્ડ કાબિલે તપાસ રહ્યો છે. આ લખું છું ત્યારે 2013નો એક અભ્યાસ સાંભરે છે કે એના આગલાં ચાર વરસના ગાળામાં દેશમાં 555 જેટલાં નકલી ઍન્કાઉન્ટરો નોંધાયા હતાં, જેમાં ગુજરાતનો ક્રમ તો છે ક પાછળ આવતો હતો.

નક્સલ પ્રભાવિત લેખાંતા રાજ્યો અને ઈશાન ભારતનાં રાજ્યો એમાં મોખરે હતાં. ઘણુંખરું સ્વૈચ્છિક નાગરિક ઝુંબેશ અને માનવ અધિકાર પંચના પ્રવેશ પછી આની વિગતો પણ બહાર આવતી રહી છે. ઊહાપોહ થતો રહે છે, અને પોતાનું ચાલે ત્યાં સુધી હર પક્ષની સરકાર તે ખાસ ગણકારતી નથી. બધે જ ઍન્કાઉન્ટરો થાય છે, થયાં કરે છે તો માત્ર અમારી પાછળ જ કેમ પડી ગયા છો, એ ગુજરાત સરકારનો ‘બચાવ’ કહો તો ‘બચાવ’ અને ‘વળત ઘા’ કહો તો, ‘વળતો ઘા’ રહ્યો છે. માત્ર, બીજાઓ ચોરીછિનાળાં કરે છે એ આપણાં ચોરીછિનાળાંનો પ્રામાણિક બચાવ નથી એટલી સાદી સુધબુધ છેલ્લાં વરસોમાં ગુજરાતની ભાજપ સરકારને તેમ રાજ્યના રાજકીય અગ્રવર્ગના ખાસા હિસ્સાને રહી નથી એ હકીકત છે.

વાત માત્ર આટલી જ નથી. નકલી ઍન્કાઉન્ટરોમાં ઠીક ઠીક પાછળ અને કેસતપાસ ઉર્ફે કલ્પનાવિલાસમાં ઠીક ઠીક આગળ એવી ગુજરાત સરકાર, ગુજરાત પોલીસ અને ગુજરાતની સત્તા પાર્ટી કેવળ બચાવની ભૂમિકાએ ન રહેતાં ગૌરવમંડિત ગર્જનતર્જનમાં રાચે છે. જેમનાં ઍન્કાઉન્ટર કરાયાં તે બધા આતંકવાદીઓ હતા અને રાજ્યના સત્તાપક્ષના મુખ્ય માણસો (જેમ કે નરેન્દ્ર મોદી/અમિત શાહ: એમના નિશાન પર હતા, એવું હંમેશાં કહેવામાં આવ્યું છે. સોરાબુદ્દીન વગેરે ક્લાસિક દાખલા આ સંદર્ભમાં સામે આવે છે. રાજ્ય સરકારે સોરાબુદ્દીન માર્યા ગયા અંગે વિધાનગૃહમાં માહિતી આપતી વખતે એ આતંકવાદી હોવાનો દાવો કર્યો નહોતો. સર્વોચ્ચ અદાલત સમક્ષ સોગંદપૂર્વક એમ પણ કહ્યુંકબૂલ્યું હતું કે સોરાબુદ્દીન મોત નકલી ઍન્કાઉન્ટરમાં નિપજાવાયું છે. પણ ગૃહની બહાર ગાઈવગાડીને એને આતંકવાદી જાહેર કરાયો અને આવાં અનેક ઍન્કાઉન્ટરો બદલ વણજારા સહિતની ગુજરાત પોલીસનું ગૌરવમંડન કરવામાં આવ્યું. જામીનધન્ય પોલીસ અધિકારી અને જામીનધન્ય પક્ષનેતા ગુજરાત મોડેલની વિશેષતારૂપે ઉભર્યાં. આને શું કહીશું, સિવાય કે રાષ્ટ્રભક્તિની રોકડી!

નેહરુપટેલના વખતમાંયે નકલી ઍન્કાઉન્ટરો નહીં થયાં હોય એમ નથી. પણ મુખ્યમંત્રીઓ જોગ વડાપ્રધાનના નિયમિત પત્રોમાં તમે એ અંગે નેહરુની નારાજગી અને મંથનના સંકેતો ભલે કોકરવરણા તો કોકરવરણા પણ જોઈ તો શકો છો. અરે, ગૌરવયાત્રા રૂપે મહિમામંડન તો 1984ના શીખ સંહાર પછી પણ જોવા મળ્યું નથી. બને કે આ ચર્ચા કોઈને ‘ગડે મુર્દે’ જેવી લાગે. બને કે આ ચર્ચા કોઈને એના એ ચર્વિતચર્વણ જેવી લાગે. પણ લોકશાહી રાહે સ્વરાજનિર્માણનો રાજપથ અને જનપથ આ સિવાયના હોઈ શકતા નથી. છેલ્લાં પંદર વરસમાં ગુજરાતની પ્રજાસૂય વિશેષતા રાજ્ય સરકારને ચોક્કસ વિપથગમનથી એળે નહીં તો બેળે રોકવાની કોશિશની રહી છે. અહીં પીઢ બનેલું નેતૃત્વ હવે કથિત ગુજરાત મોડેલની હવા બનાવી દિલ્હી પહોંચ્યું છે ત્યારે ઉમેદ રહે છે કે અહીં ‘એળે નહીં તો બેળે’ની જે તાલીમ એને મળી એનો એ રાષ્ટ્રીય સ્તરે વિનિયોગ કરી જાણશે.

હેડલીની સગડ જરૂર દબાવો – માત્ર, ઘરઆંગણે તપાસનાં ધોરણોને જરી જાતતપાસનો લાભ આપો તો બસ.

સૌજન્ય : ‘કલ્પનાવિલાસ’, “દિવ્ય ભાસ્કર”, 13 ફેબ્રુઆરી 2016