“હું એકલી આખા જગતને બદલી ન શકું, પણ પાણીમાં એક નાનો પથ્થર નાખીને અસંખ્ય વમળ પેદા કરી શકું।”

— મધર ટેરેસા

“હૃદયને તાલીમ આપ્યા વિના માત્ર બુદ્ધિને શિક્ષણ આપવું                                                                                       તે ખરી કેળવણી નથી.”

— એરિસ્ટોટલ

આ બે અવતરણો તોરણની માફક શ્રોતાઓનું સ્વાગત કરતા, એક સભાખંડના પ્રવેશદ્વારે બે બાજુ નમ્રતાથી ઊભા હતા, એવા એક કાર્યક્રમમાં હજાર રહેવાની મને તાજેતરમાં તક મળી.

માન્ચેસ્ટર સ્થિત મીરિયાડ ફાઉન્ડેશન અને હ્યુમન અપીલના સંયુક્ત ઉપક્રમે, Community Champion Award – સામાજિક કાર્યકરોના વિજેતાઓ માટેનો શિરપાવ આપવા, એક કાર્યક્રમ યોજાયેલો. પહેલાં મીરિયાડ ફાઉન્ડેશન શું કાર્ય કરે છે તે જાણીએ. દુનિયામાં ઠેકઠેકાણે છેલ્લાં કેટલાંક વર્ષોમાં થતા અત્યાચારો અને આંતરિક તેમ જ બાહ્ય સંઘર્ષોના પ્રતિસાદ રૂપે આ નાનકડું સંગઠન આકાર પામ્યું. તેમનો હેતુ સમાજમાં હકારાત્મક પ્રવૃત્તિઓ દ્વારા યુવાનો મહત્ત્વનું પ્રદાન કરે એવાં કાર્યો કરવાનો છે. મૂળે કેટલાક મુસ્લિમ ભાઈબહેનોએ સાથે મળીને ઇસ્લામના ઉસૂલો મુજબ બૃહદ્દ સમાજના સભ્યોની જરૂરિયાતો પ્રમાણે તેમને સહાય રૂપ થવા વિવિધ પ્રવૃત્તિઓ શરુ કરી, જેમ કે સૂપ વિથ સ્માઈલ (જેમાં ઘરબાર વિહોણાંઓને સૂપ અને બ્રેડ વહેંચવાનું કામ થાય છે), રક્તદાન કરવું, હોસ્પીસમાં દાખલ કરાયેલ દરદી સાથે દોસ્તી કરી તેમને માનસિક ટેકો આપવો, ગરીબીની રેખા નીચે જીવતાં લોકોને મસ્જિદ દ્વારા એકઠો કરાયેલ ખોરાક પૂરો પાડવો, કોઈ જરૂરિયાતમંદ વ્યક્તિને મિત્ર ગણી ભોજન આપવું, વગેરે સત્કાર્યો થાય છે. આ પ્રવૃત્તિમાં હવે મુસ્લિમ સિવાયની વિવિધ કોમના યુવકો-યુવતીઓ જોડાયાં છે.

મીરિયાડ ફાઉન્ડેશને આ વર્ષે ઉચ્ચ અભ્યાસ કરતા વિદ્યાર્થીઓ પોતાની આસપાસના સમાજ માટે જે કાર્યો કરે છે તેને બિરદાવવા Community Champion Award એનાયત કરવાનું ઠરાવ્યું. મીરિયાડ ફાઉન્ડેશન માને છે કે શિક્ષણ શાળાની દીવાલોમાં સીમિત ન રહેવું જોઈએ. કેટલીક શાળાઓ આ સિદ્ધાંતને અનુસરીને અવનવી પ્રવૃત્તિઓ હાથ ધરે જ છે, તેમને પ્રકાશમાં લાવવાનું આયોજન થયું. વિદ્યાર્થીઓ નિ:સ્વાર્થ સેવાનાં કાર્યો કરે તેમને પ્રોત્સાહન આપીને અને બિરદાવીને આપણે વિદ્યાર્થીઓને સર્વતોમુખી પ્રતિભા કેળવવામાં અને સમાજમાં કોમી એખલાસ વધારવામાં ફાળો આપી શકીએ છીએ. તેથી જ તેઓ સમાજ પ્રત્યેનું ઋણ ચૂકવવા પ્રતિબદ્ધ થયેલ વિદ્યાર્થી આલમનો વાંસો થાબડવા કટિબદ્ધ થયા.

બૃહદ્દ માન્ચેસ્ટરમાંથી બારેક શાળાઓએ પોતાના વિદ્યાર્થીઓની સેવાર્થી પ્રવૃત્તિઓના અહેવાલો મોકલી આપીને ભાગ લીધેલો, જેમાંથી ચાર શાળાઓને પસંદ કરી, તેમની વચ્ચે આખરી હરીફાઈ યોજાઈ. એ ચારે ય શાળાઓ વિવિધ પ્રકારની અભ્યાસેતર પ્રવૃત્તિઓ દ્વારા પોતાના સ્થાનિક સમાજ, દેશના અને વિદેશના સમૂહોને મદદરૂપ થાય છે. એ પ્રવૃત્તિઓની યાદી ઘણી લાંબી હતી, પરંતુ દ્રષ્ટાંત આપું તો શાળાની આસપાસના વિસ્તારોની સફાઈ કરવી, વિદ્યાર્થીઓનાં માતા-પિતા કે દાદા-દાદી, નાના-નાનીને કમ્પ્યુટર વાપરતાં શીખવવું, જેલના કેદીઓની મુલાકાત લેવી, હસ્તકળાની વસ્તુઓ બનાવી, વેંચીને ઊભા કરેલ ફાળામાંથી આ દેશના અપંગ બાળકોને માટે સુવિધાઓ ઊભી કરવી, કેનિયા જેવા દેશના ખૂણાનાં ગામડાંમાં આવેલ શાળા માટે મકાન બાંધવા અને શિક્ષકોના પગાર માટે ફાળો એકઠો કરવો, વિદ્યાર્થીઓ અને શાળાની આસપાસ રહેનારા નાગરિકોના સ્વાસ્થ્યની જાળવણી માટે જાગૃતિ કેળવાય તે માટે દોડ અને રમત-ગમતનું આયોજન કરવું, પ્રવાસ પર્યટનો દ્વારા પર્યાવરણની જાળવણી માટે સક્રિય થવું વગેરે અસંખ્ય પ્રવૃત્તિઓ થતી જાણવામાં આવી. આ હરીફાઈને અંતે ગેટલીની કિંગ્સ વે હાઇ સ્કૂલને વિજેતા જાહેર કરવામાં આવી.  

સમગ્ર કાર્યક્રમ દરમ્યાન સતત વિચાર આવતો રહ્યો કે જો આ વિદ્યાર્થીઓને માત્ર પરીક્ષાઓમાં પાસ થવા માટે જ ભણવાનું કહેવામાં આવતું હોત, તો તેઓ આમાનું કંઈ પણ કરી શકે ખરા? શાળામાં અભ્યાસ પાછળ સમય આપ્યા બાદ એમની પાસે સમય કેવી રીતે બચતો હશે કે જેથી આવી પ્રવૃત્તિઓ કરી શકે? તેની પાછળ તેમનાં માતા-પિતાનો સંપૂર્ણ ટેકો હશે, શિક્ષકો પણ પૂરતું માર્ગદર્શન અને પોતાનો ઘણો સમય અને આયોજન શક્તિ આપતા હશે, તે વિના આવી સિદ્ધિ ન મળી શકે. હવે વિચાર કરો કે આ વિદ્યાર્થીઓ પરીક્ષાઓ તો ઉચ્ચ ગુણ સાથે પાસ કરશે જ પરંતુ તેમને તેમના પોતાના જ સમાજના આબાલ વૃદ્ધ, યુવાનો, દેશના અને વિદેશના લોકો કે જેઓ તેમના જેટલા નસીબદાર ન હોય, જેઓ કોઈ ને કોઈ શારીરિક કે આર્થિક મુશ્કેલીને કારણે માનવ અધિકારોથી વંચિત રહ્યા હોય તેમના વિષે ન માત્ર જાગૃતિ આવી હોય પણ તેમને કેવી રીતે સહાયભૂત થવું તેની પણ તાલીમ મેળવીને ઉમદા નાગરિક બની શકે તેવી તકો તેમને મળી. આવા યુવાનો બીજા માટે નિસ્બત ધરાવનારા બને એ નિ:શંક છે.

અહીં નોંધ એ વાતની લેવાની રહે છે કે સાંપ્રત સમયમાં એક કોમ વિષે વિશેષે કરીને નકારાત્મક વલણોનો પ્રવાહ જોર પકડતો જાય છે, તેના જવાબ રૂપે કેવી રચનાત્મક પ્રવૃત્તિઓ હાથ ધરવામાં આવી?! ઈબ્ન રશીદે કહ્યું છે, “અજ્ઞાનતા ભયને જન્મ આપે છે, ભયથી નફરત પેદા થાય છે અને નફરત હિંસા તરફ દોરી જાય છે.” મીરિયાડ ફાઉન્ડેશન અને આ શાળાઓના વિદ્યાર્થીઓ પોતાની આસપાસ અને દૂર-સુદૂરના તમામ લોકો માટે જે નિ:સ્વાર્થ અને નિ:શુલ્ક સેવા આપે છે તેનાથી અજ્ઞાન, ભય, નફરત અને પરિણામે થતી હિંસા અટકાવી શકાય; નહીં કે સુપર પાવર ગણાતા દેશોના નેતાઓની મોંઘી દાટ સમીટમાં કર્મ વિનાના માત્ર ભાષણોથી અટકી જાય. કોમી વિખવાદ અને પરિણામે ફેલાતા દાવાનાળ સળગી ઊઠે ત્યારે સામાન્ય નાગરિકો અને શિક્ષિત ગણાતા લોકો ‘આપણાથી શું થઈ શકે? એ તો સરકારની જવાબદારી છે, આ બધો વિનાશ થતો રોકવાની’ તેમ કહી હાથ પર હાથ મૂકીને મૌન બેસી રહે છે. આવા જ બનાવોના સંદર્ભમાં માર્ટીન લ્યુથર કિંગ જુનિયરે કહેલું, “આખર આપણને આપણા દુ:શ્મનોના શબ્દો યાદ નહીં રહે પણ આપણા મિત્રોએ તે વખતે સેવેલું મૌન યાદ રહેશે.”

આવી શાળાઓ અને સ્વૈચ્છિક સંગઠનો મધર ટેરેસાના વિધાનને અનુસરીને પોતે દુનિયા આખી બદલી ન શકે એ જાણતા હોવાથી જળમાં એક નાની અમથી કાંકરી રૂપ આવા સેવામય કાર્યો હાથ ધરીને દયા અને કરુણાના વમળો પેદા કરવાનો પુરુષાર્થ કરે છે. એટલે જ્યારે જ્યારે કોઈ પણ સમાજનું કોમી પોત પાતળું પડતું જણાય, ત્યારે ત્યારે શાળાઓના સંચાલકો અને શિક્ષકો આવી પ્રવૃત્તિઓ હાથ ધરે અને અન્ય સંગઠનો તેને પ્રોત્સાહન તથા બિરદાવવા આગળ આવે તે ખૂબ અગત્યનું છે.

જો કે હું તો માનું છું કે માત્ર સંકટ સમયના પ્રતિસાદ રૂપે જ નહીં, પણ શિક્ષણ અને સમાજના સહિયારા સાહસ રૂપે આ પ્રકારના પ્રકલ્પો કાયમ માટે ચાલુ રહે તો વિદ્યાર્થીઓ ઉત્તમ નાગરિકો બને અને સમાજને સુદ્રઢ અને એકસૂત્રે બંધાઈ રહેવાનો માર્ગ મળે. અભ્યાસક્રમમાં નક્કી કર્યા પ્રમાણે પાઠ્યપુસ્તકિયા ભણતર ઉપરાંત આવી પ્રવૃત્તિઓ કરવાથી જ એરિસ્ટોટલે કહ્યું છે તેમ બુદ્ધિ ઉપરાંત હૃદયને તાલીમ મળે અને ભાવિ નાગરિકો માત્ર શિક્ષણ નહીં પણ ઉત્તમ કેળવણી મેળવીને સમાજને નિભાવી શકે, આગળ વધારી શકે એવા પ્રબળ યુવાનો બનશે. વિચારો કે શું વધુ ખરાબ છે, નફરત ફેલાવવી કે ગુનાઓમાં ફસાવું કે તે માટે કંઈ પણ કરવા માટેની નિષ્ફળતા? યાદ રહે કે સમાજના એકે એક ઘટકને માટે જેમ નફરત અને ગુનાખોરીથી દૂર રહેવું એક પવિત્ર ફરજ છે, તેમ જ એ માટેનાં બીજ ન રોપાય તે માટે સતત પ્રયત્નશીલ રહેવું અને તે માટે આવી રચનાત્મક અને સકારાત્મક પ્રવૃત્તિઓ હાથ ધરવી એ હજાર દરજ્જે સારું છે. કોઈ દેશની કોઈ સરકાર આ માટે પહેલ નહીં કરે કે સુવિધા નહીં આપે, માટે દરેક નાગરિક, શિક્ષણ સંસ્થા અને સ્વૈચ્છિક સંગઠન એકમેકની સાંકળ રચીને આવાં કાર્યોમાં સંલગ્ન થાય તો સમાજમાં એખલાસ અને સુમેળનું વાતાવરણ પેદા થશે અને જળવાશે.

e.mail : 71abuch@gmail.com

‘બંદિની’થી ‘સ્વીકૃતિ’ ને ‘બંદીગૃહ’ થઈ ‘વૃંદાવન વાટ જાતાં …’

બ્રિટનના પ્રખ્યાત રાષ્ટૃીય દૈનિક “ધ ગાર્ડિયન”ની 22 માર્ચ 2016ની આવૃત્તિમાં, ઉત્તર ભારતનાં કેટલાંક મંદિરોમાં હોળીની ઉજવણી ટાંકણે આનંદપૂર્વક ભાગ લેતી વિધવાઓની રોમાંચક છબિઓ પ્રગટ થઈ છે. કૃષ્ણમય બનીને નાચતી, કૂદતી અને રંગે રંગાતી તેમ જ રંગે રંગતી આ વિધવા બાઈઓની આલ્હાદક છબિ લેનારા છબિકારો – હરીશ ત્યાગી, ઝૂમા વીર, મનીષ સ્વરૂપ, અનિન્દીતો  − કમાલનું કામ લઈને આવ્યા છે.

આ થઈ અબીહાલની વાત.

આવી આવી વિધવા બહેનોનાં અલાયદા પરંતુ વાસ્તવદર્શી છ શબ્દચિત્રો આપતી મુંબઈસ્થિત લેખિકા પ્રીતિ કોઠીની ‘વૃંદાવન વાટ જાતાં …’ ચોપડીએ ખૂબ જકડી રાખેલો. નીનુ મઝમુદાર શા કવિ – સંગીતકારની કસાયેલી કલમે ઊતરેલું ગીત, ‘વૃંદાવન વાટ સખી, જાતાં ડર લાગે, …’ લઈને પ્રીતિબહેન વાતોની સુપેરે માંડણી કરે છે.

લેખિકા લખે છે : “‘વૃંદાવન વાટ જાતાં …’ અનાયાસ જ નથી લખાઈ. એનું બીજ તો ઘણા સમયથી મનમાં પડી ચૂકેલું, પણ કદાચ, મારા મનની માટી જ એને પ્રસ્ફુિટત કરવા જેટલી ફળદ્રુપ નહોતી બની.” પ્રીતિબહેન, એક પ્રસંગ ટાંકે છે : વર્ષો અગાઉ મથુરા-વૃંદાવન-ગિરિરાજજી જતાં એક નાની હાટડીએ બનેલો કિસ્સો મનમાં કુતૂહલ જગાડી ગયો. … ડિસેમ્બર મહિનો, કકડતી ઠંડી. … ઠંડી ઉડાડવાં અમે એક ચાની દુકાને રોકાયાં. એવામાં જ લગભગ સાઠ-પાંસઠની આસપાસની બે વૃદ્ધાઓ પણ ત્યાં આવી ઊભી રહી. …

વાતચીત આગળ ચાલે છે અને ચાવાળાને પૂછીને લેખિકા જાણે છે : ‘અરે ! આ બધી તો બંગાળ-બિહાર તરફથી આવેલી વિધવા સ્ત્રીઓ છે. આમને અહીં ‘મા’ કહે છે. ‘વૃંદાવનની વિધવા’ પણ કહે છે. … ’ આ બધી વાતોમાંથી પ્રીતિબહેન, છેવટે, ક્ષેત્ર પર જઈ, ખુદ, આ ‘મા’ને મળવા કૃતનિશ્ચયી બને છે. ‘આમારા-બાડી’ આશ્રમ તેમ જ ચોપાસની અનેક મુલાકાતોને અંતે જે વિગતો, માહિતીઓ મેળવે છે તેમાંથી આપણને આ શબ્દચિત્રો સાંપડે છે. વાતોમાં મૂળ પાત્રોનાં નામ, એમનાં સ્થળની વિગતો ફેરવાઈ છે; ઘટના નહીં.

લેખિકા તારવે છે : ‘શ્રીકૃષ્ણની લીલાઓની સાહેદી પૂરતાં સ્થળોને આશરે આ વૃંદાવનમાં વસતી ‘મા’એ પોતાનો મોક્ષ અહીંથી મેળવ્યો છે એથી હવે બીજાં દુન્યવી આકર્ષણોથી પર થઈ એ પોતાનાં અંતની અંતહીન સમય સુધી રાહ જોવા તૈયાર છે. માનવામાં અઘરું છે, પણ આમાંની અમુક વિધવાઓએ તો પોતાના મૃત્યુ પશ્ચાત્ થતી ઉત્તરક્રિયા માટે પૈસાની અલગ જોગવાઈ પણ કરી રાખી હોય છે !’

દીપા મહેતાની ‘વૉટર’  તેમ જ ‘ધ ફરગૉટન વુમન’ ફિલ્મ પણ આ તાકડે સાંભરી આવે છે.

ખેર ! આપણાં અગ્રગણ્ય સાહિત્યકાર વર્ષા અડાલજા લખે છે તેમ, ‘જેલની ઊંચી, નિર્મમ પથ્થરોની બનેલી દીવાલોએ મનુષ્ય જીવનનાં કેવાં કેવાં રહસ્યોને ગોપિત રાખ્યાં છે ! યાતના, પીડા, ગૂંગળાવી નાંખતી એકલતા, જિંદગીનાં અમૂલ્ય વર્ષોને નિરર્થક વહી જતાં જોઈ રહેવાની લાચારી, સ્વજનોનો વિજોગ અને ભાવિની ભયંકરતા કેદીને તન – મનથી એવું ભાંગી નાંખે છે કે જ્યારે કેદી બહાર નીકળે છે ત્યારે સમાજમાં ફરી ગોઠવાવું દુષ્કર બને છે. − ગુનેગાર થયેલો માનસ સમાજમાંથી અસ્પૃશ્યની જેમ ફેંકાઈ અહીં આવી ચડે છે, એનાં કપડાં સાથે નામ, ઈજ્જત બધું જ ઊતરડી લેવાય છે પછી રહે છે માત્ર નંબર.’

સન 2002ની સાલમાં પ્રગટ થયેલી ‘બંદિની’ ચોપડીમાં, લેખિકાએ ‘એ માણસ નંબર બન્યા પછીની જેલની વીતકકથા નહીં, પણ એની પાસે જ્યારે નામ હતું, ઘર હતું, સ્વજનો હતાં, ત્યારે શું બન્યું' એની કથા કહેવાનો પ્રયાસ કર્યો છે. વડોદરાની સેન્ટૃલ જેલમાં સજા ભોગવતી આવી પાંચ બંદિનીઓનાં જીવનની કથની અહીં ગુંથાઈ છે. વર્ષાબહેન કહે છે તેમ આ મુલાકાતોને આધારે લખાયેલાં આ પુસ્તકની વાત માત્ર દસ્તાવેજ બની જતાં નથી, 'એમાં કથાનો અંશ પણ ભળ્યો છે. એ કારણે આ પુસ્તક સુવાચ્ય બન્યું છે'.

પ્રીતિબહેન પ્રસ્તાવનામાં લખે છે તેમ, ‘આ આખી વાતનું બીજ છે … “ચિત્રલેખા” સામયિકમાં છપાયેલો એક લેખ : ‘ગુજરાતની એક માત્ર મહિલા જેલ’. લેખિકાને વિચાર સળવળે છે કે આ મહિલાઓને મળી, એમની વેદના સાંભળી કલમ દ્વારા વ્યક્ત કરવાનું સંભવ થાય પણ ખરું. અહીં પણ લેખિકાને જ બોલવાં દઈએ : ‘કોઈ પણ લાગણીનું સ્પંદન તો હૃદયમાં જ અનુભવાય છે. એ પછી વર્તન અને વિચારમાં પોષાઈ બહાર આવે છે. બસ, કંઈક એમ જ આ ત્રણ દિવસમાં એક અલગ વિશ્વનો અનુભવ પામી મેં જે અનુભવ્યું છે એ તમારા સૌ સાથે બાંટવાનો એક સંનિષ્ઠ પ્રયાસ છે. ખુલ્લા દિલે કરેલા એમના આ એકરાર, કદાચ, ભલે એકપક્ષી લાગે પણ આ નિખાલસ કબૂલાતને એમની નજરથી પણ જોઈ જજો !’

પ્રીતિ કોઠી આપણાં વિવિધ સર્જક માંહે નોખી પટોળાભાત પાડતાં હોય તેમ લાગે છે. આ પ્રકારનું, લખનારાં, ભલા, આપણી જમાતમાં કેટલાં ? કદાચ એકાદ આંગળીના વેઢા ય લંબાતા લાગે !

બીજી તરફ, સન 2005માં એ ‘બંદીગૃહ’ પુસ્તક લઈને આવે છે, અને તેમાં ‘સળિયા પાછળનાં મૌનને વાચા આપતી’ પાંચ વાર્તાઓ વણી લેવામાં આવી છે. આપણા એક વરિષ્ઠ વિવેચક, લેખક ને અભ્યાસુ પત્રકાર ધૈર્યબાળાબહેન વોરા લખે છે તેમ, ‘પાંચે પાંચ કથાઓમાં ઘટનાતત્ત્વ ભારોભાર છે. પણ આ ઘટના દ્વારા માનવસ્વભાવનું નિરૂપણ અને માનવ હૈયામાં ઉદ્દભવતાં ભાવોનું મનોવિશ્લેષણ વાચકના મનમાં પણ આ અપરાધીઓ પરત્વે એક સંવેદનાત્મક સહાનુભૂતિ ઊભી કરે છે. સ્ત્રીપાત્રો અને પુરુષપાત્રોનાં મનોવિશ્લેષણની હથોટી પણ લેખિકા પાસે છે.’

‘સત્ય ઘટના આધારિત’ આ પાંચ કથની ‘બંદિની’નાં અનુસંધાનમાં છે. લેખિકાની સમસંવેદી સમજણ તો જુઓ : ‘પુરુષ કેદીઓને રડતાં જોયા, પસ્તાતા જોયા, એકલા પડી ગયેલા, અકળાતા જોયા પછી એક સવાલ મનની ભીતરથી ઊઠ્યો હોય કે સ્ત્રી હોય કે પુરુષ હૃદય તો એક સમાન છે. સંવેદના તો એની એ જ છે, પોતાનાં સ્વજનોની હૂંફની ઝંખના તો સરખી જ છે. ભીતરની કુમાશ પણ એ જ છે − ’

‘દુનિયાની નજરે ખૂની ગણાતા એવા ઝનૂની અને ક્રૂર, જેનો ગુનો કાયદાની નજરે પૂરવાર થયો છે એવા અપરાધીઓની મુલાકાત લેવી એટલું જ નહીં, પરંતુ એમની પાસેથી એમની વાત જાણવી અને એમની લાગણીઓ, ભાવનાઓ સમજીને શબ્દસ્થ કરવી એ આમ પણ અઘરી વાત છે. જેલની ઊંચી ઊંચી દીવાલો પાછળ જઈને આવા પુરુષોની મુલાકાત લેવી એ પણ હિમ્મત માગી લે તેવું કામ છે અને આ કામ એક સુઘડ, સૌમ્ય અને શાંત વ્યક્તિત્વ ધરાવતી ગૃહિણી પ્રીતિબહેને કરી બતાવ્યું એ માટે તેઓ અભિનંદનને પાત્ર છે.’ આ ચોપડી બાબત ધેર્યબાળાબહેન, અને તે પહેલાં, ‘બંદિની’ માટે વર્ષાબહેને કહેલું તેમ, વાચક તરીકે મનપૂર્વક દસ્તખત કરી આપીએ તેવું આ લખાણ છે.

પ્રીતિબહેન સન 2004 વેળા, ‘સ્વીકૃતિ’ લઈને આવે છે. તેમાં તો એમની ખુદની જ છ જેટલી નવલિકાઓ છે. આપણા વરિષ્ઠ વિવેચક, લેખક, પત્રકાર દીપક મહેતા પુસ્તકને આવકારતાં લખે છે : ‘પ્રીતિબહેન … એક અપની ગતમે’ ચાલનાર લેખિકા છે. આપણે ત્યાં ક્ષેત્રકાર્ય (fieldwork) કરીને લખનારા લેખકો ઓછા, લેખિકાઓ તો તેનાથી ય ઓછી. મોટે ભાગે ‘પ્રેરણા’ પર મદાર રાખીને લખનારાં વધારે. પણ કોઈને કોઈ નાના-મોટા ગુના માટે જેલની સજા ભોગવતી સ્ત્રીઓની મુલાકાતો લઈ એમની વાતને વાચા આપતું ‘બંદિની’ જેવું પુસ્તક પ્રીતિબહેને અગાઉ આપ્યું જ છે. એ એક નોખી ભાત પાડતું આગવું પુસ્તક બની રહ્યું છે.’

તેવી તેવી વાસ્તવિક્તાઓનું કથામાં સ્વરૂપાંતર કરવાનો ‘સ્વીકૃતિ’માં પ્રયત્ન કર્યો છે. આજે એકવિધતાની ઘરેડમાં પડી ગયેલાં આપણી ભાષાનાં સાહિત્યમાં જો આવતીકાલની આશા હોય તો તે બે છે: દલિતસાહિત્ય અને લેખિકાઓ, તેમ દીપકભાઈ સ્પષ્ટ કહે છે.

આ વાર્તાઓ કોઈ સ્ત્રીએ લખી છે. આનો અર્થ, અલબત્ત, એવો નથી કે આ કથાઓ ‘પોચટ આંસુ સારતી’ છે કે ઉદ્દામવાદી નારીવાદી છે. આ લેખિકાની એક લાક્ષણિકતા એ છે કે તેઓ બે છેડાના અંતિમોથી દૂર રહી મધ્યમમાર્ગ અપનાવે છે. પણ લગભગ દરેક કથાના કેન્દ્રમાં સ્ત્રી રહેલી છે એટલું જ નહીં, અહીં કથાનો જે ઘટાટોપ રચાય છે તે એક સ્ત્રીનાં સંવેદનતંત્ર દ્વારા રચાય છે.

‘કેફિયત’ વાટે લેખિકા કહે છે તેમ, ‘આ વાર્તાઓમાંનાં પાત્રો મને મારી આસપાસમાંથી જ જડ્યાં છે. કોઈ પરિચિત ચહેરા તો કોઈ પ્રસંગ, ક્યાંક પરિચિત લાગણીઓ − આ બધાંનાં સમન્વયથી જ તો રચાઈ છે આ કૃતિ − ‘સ્વીકૃતિ’.’

લાગણીની ભીનાશ જેના તાણાવાણામાં વણાઈ છે તેવી વાર્તાસંગ્રહની પહેલી વાર્તા – સ્વીકૃતિ’ની નાયિકાનું નામ તો છે અમૃતા. પણ તેણે જીવનમાં અમૃત તત્ત્વનો સ્વાદ ભાગ્યે જ ચાખ્યો છે. સ્ત્રીને માટે કેટલા વીસે સો થાય છે, તેની સમજ આ વાર્તમાંથી ઝમ્યાં કરી છે. બીજી વાર્તા છે : ‘મસ્ત મૌસમ’. તેનું કથાનક સીધુંસાદું છે. આપણા ય ઘરમાં ને કુટુંબમાં પણ આવું થતું રહે જ છે ને ? ઇચ્છા, ઝંખના, અતુરતા જેવી મામૂલી લાગતી લાગણીઓને ટૂંપો દેવાતી અહીં આપણે ભાળીએ છીએ જ છીએ. કેતકીને કાંટા ખૂંચે છે, પણ તે ચીસ પણ પાડતી નથી … કદાચ, સ્વભાવગત પાડી પણ નથી શકતી !

બાકીની ચાર વાર્તાઓ : ‘બાજરીનો રોપો’, ‘ચોરટી’, ‘સંબંધ’ ને ‘પૂર્ણા’ પણ આપણને આસપાસ બનતી જિંદગીનું ચિત્રપટ ખડું કરી દેવાતું હોય, તેમ લાગ્યા વગર રહેતું નથી.

સન 2000માં લેખિકાએ ‘સ્વયંસિદ્ધા’ – ત્રણ લઘુનવલો આપ્યું. હિન્દી સાહિત્યની એક લેખિકા – ગૌરા પન્ત – ‘શિવાની’. તેમની ત્રણ વાર્તાને અનુદિત કરીને પ્રીતિબહેન પુસ્તકપ્રકાશનો આરંભ કરતાં હોય તેમ સ્પષ્ટ છે. તો ‘રાવી પાર અને અન્ય વાર્તાઓ’ તેમણે 2006માં આપી. આ ‘ગુલે ગુલઝાર’ વાર્તાઓ તો મૂળ ગુલઝારની લખેલી છે. તેનો અનુવાદ પ્રીતિબહેન લઈને આવ્યાં છે. અહીં એમણે 15 વાર્તાઓ સમાવી છે.

ધીરુબહેન પટેલે લખ્યું છે તેમ, ‘અનુવાદની કલા ઘણી તપશ્ચર્યા માગી લે છે. પ્રીતિ એમાં પાછી ન પડે એવી શુભેચ્છા સાથે એની મૌલિક કૃતિઓની રાહ જોઉં છું’.

પ્રીતિ કોઠીનાં સાહિત્યસંપૂટને માણવાનો આનંદ રહ્યો. આટલાં સરસ કામમાં જે ન ગમ્યું તે ચોપડીએ ચોપડીએ ઘણા બધા મુદ્રણદોષો. અસંખ્ય જોડણીની ભૂલો. આજે ચોમેર જ્યાં સાચૂકલા પ્રૂફરીડરોનો દુષ્કાળ પડેલો છે તેની આ, કમભાગ્યે, સાહેદી છે. પરંતુ આપણી વચ્ચે કમ્પ્યૂટર જેવું કુશળ સાધન છે અને હવે પ્રકાશકો ય તેનો ભરપેટ જ્યાં ઉપયોગ કરે છે, ત્યાં આવું કામ સોનાની થાળીમાં લોઢાની મેખ ફટકારે છે, તેમ લાગ્યા વિના રહેતું નથી.

પાનબીડું :

“ … સૂના મનમાં જાણે અષાઢના વરસાદનું એક ટીપું પડ્યું. વિભૂિત પોતાનું ઘર, પોતાનો પરિવાર છોડી આ નવા પરિવારમાં ભળી, પોતાનો ભૂતકાળ એ કોઈને ય નથી જણાવતી. બસ, કોઈના પ્રશ્નના જવાબમાં એટલું જ કહે છે કે, ‘ભગવાને અહીં આવવાની વાટ સૂઝાડી એથી હું અહીં આવી ગઈ છું. …”

(“વૃંદાવન વાટ જાતાં …નું એક પાત્ર)


હેરો, 30 માર્ચ 2016.

e.mail : vipoolkalyani.opinion@btinternet.com

The country is in turmoil. Signs of social unrest are hard to ignore although the political leaders have failed to sense the full import of it. Their responses in public have been highly irresponsible and they are mostly found to be talking at each other in Parliament and outside. The television programme anchors mischievously fan the process. Only the other day a political leader was seen saying to the effect that there was the ‘Kanhaiya’ who had guided his father out of the prison of ‘Kans Mama’ and here was another ‘Kanhaiya’ walking out of the prison of ‘Kans’! There is this lawyer who was seen proudly announcing that he and his associates had assaulted Kanhaiya in the court premises and any other person who undertook anti-national activities would be given similar treatment. The presumption and arrogance were unmistakable.

The Home Minister of the country acted thoughtlessly and unbecoming of his position when he sated that the protest programme in Jawahar Lal Univeristy (JNU), in Delhi was supported by India's most-wanted terrorist! The Home Minister of a country cannot be expected to give such knee jerk response based on social media source such as ‘tweet’ which has no external gate-keeping of any kind. This is true of most forms of communication in social media. We need to be cautious that the ‘Arab Spring’ dried like a flash flood. More instances have been noted for negative social disturbance due to social media including the social media prompted assault programme of Kanhaiya and the media persons in Patiala Court premises. The grave irresponsibility shown by the country’s home minister has not only put him in embarrassing position, but has also compromised quality of governance at the highest level. The Delhi police impatient as ever and eager to show loyalty to the Master acted swiftly and arrested Kanhaiya on the charges of sedition without adequate grounds.

When governance, in a highly plural society such as ours, is replaced or based on hard communal lines and is commanded by hard liners, peace and harmony become strange words. Some who are in the Government are hopeful that the ‘Hindu Rashtra’ is a possibility. It is now or never. In the streets, therefore, intolerance is manifest in all colours and hues. A Member of Parliament announces that ‘Ram Mandir will be built, Hindu women must produce at least four children to protect the religion, we are ready to kill and getting killed to protect our mother – cow’. Sensitivity around Cow meat, liberal Muslims trying to express human values and questioning patently blind beliefs, and finally intolerance towards any expression that questions, comments or protests communal fundamentalism are faced with violent counter protests and physical attacks, assault and killings. The Pune and Karnataka fatal attacks of rationalists and reputed scholars and litterateurs take the intolerance to new heights.

The failure of governance is total whether at the central or at the state level irrespective of the ruling party. Uttar Pradesh has been the tinderbox. Most populated with about 20 per cent population of India, it continues to be highly disturbed communally. The Ministry of Home Affairs data for UP on communal violence were respectively 668, 823, and 644 (2012-14) – high in 2013 compared to its population share. In first five months of 2015 country witnessed increase of communal violence incidents by 24 per cent and deaths by 65 per cent (ToI 22/9/16). Religious or social processions, rumours of cow slaughters, of temple idols or holy Quran being desecrated is enough of a spark for the explosion. The war of words, blame and counter blame begins among the politician and religious fundamentalists. The statements are mostly irresponsible, emotive and vicious not examined for veracity further fan and fuel socio-religious tensions.

For about a decade now religious and sectarian groups are seen hardening their stance, becoming aggressively violent leading to injury and death, and blatantly defying the law. The legislature, the executive and the judiciary too have not shown consistent, sufficient and accountable responses. In case of Kanhaiya, for instance the Delhi Police arrested him on the charges of sedition and criminal conspiracy under section 124 of the IPC. Interestingly, Lokmanya Tilak and Gandhiji were also charged under the same offence. In case of Gandhiji, the arrest preceded full homework. Three printed articles by Gandhiji in Young India were presented as the proof with full analysis. Gandhiji was undefended, yet the Judge asked him to say his word, which Gandhiji did. It is recorded in the history as a classic piece in reflecting jurisconscience and its being superior to jurisprudence. In case of Kanhaiya the Police was least prepared and the Judge instead of conducting the trial postponed it and granted bail. Failure of responsibility on the part of the government, police, and judiciary has been total. This is a worrying matter that parts of the governance arms of the country are opinionated.

Finally, a word about irresponsibility of the votaries of liberty in expression and libertarians seems to be in order. The entire discourse is rights based almost ignoring duties. Quest for truth is welcome and when it is expressed in earnest, it has to be non-violent. The force to be applied has to be of love and soul. Even the expression has to non-violent not hating the person or people against whom it is intended. The truth seekers own behaviour has to be above board in all respects and aspects of life. Unfortunately, the sadhana is lacking for those who claim to be after siddhis and proceed to preach. Indian society may get further embroiled in deep turmoil.    

e.mail : sudarshan54@gmail.com