આજે, પણ્ડિતરાજ જગન્નાથ  વિશે —

એમનો સમય છે, ૧૭-મી સદીનો મધ્ય ભાગ. એમના ગ્રન્થનું શીર્ષક છે, “રસગંગાધર”.

(રા.બ. આઠવલેના “રસગંગાધર ખણ્ડ : ૧”-નો અનુવાદ નગીનદાસ પારેખે ગુજરાતીમાં કર્યો છે, પણ મને યાદ છે એ મુજબ, એમાં સંસ્કૃત પાઠ નથી.)

સૌ કાવ્યાચાર્યોની જેમ જગન્નાથના ગ્રન્થમાં પણ કાવ્યલક્ષણ, કાવ્યહેતુ, કાવ્યભેદ કે ગુણદોષની ચર્ચા છે.

એમણે ‘ધ્વનિકાવ્ય’-ના એક મહત્ત્વના ભેદ ‘રસધ્વનિ’-ના ચર્ચાપ્રસંગે ભરત મુનિના રસસૂત્રની અને અનુષંગે ભટ્ટ લોલ્લટ, શંકુક, ભટ્ટ નાયક અને અભિનવગુપ્તના મતોની ચર્ચા ઉમેરી છે. પરન્તુ એ ચર્ચા રસ-સમ્પ્રદાય અને ધ્વનિ-સમ્પ્રદાયના જ્ઞાતા અને અધ્યેતા માટે કશો નવો પ્રકાશ નથી પાડતી. અલબત્ત, કેટલીક નાની બાબતોમાં જગન્નાથ જુદા પડતા હોય છે, પણ જરાક જ.

જગન્નાથે કાવ્યના અર્થને રમણીય કહ્યો, રમ્ય, પ્લેફુલ, એ એમનો મહત્તમ વિશેષ છે.

Pic Courtesy : Chaukhamba  Vidya Bhavna Varanasi

એ રમ્ય કે રમણીય તત્ત્વને અનેક વિદ્વાનોએ સાહિત્યસર્જન સંદર્ભે લાક્ષણિક ગણ્યું છે. અંગ્રેજ કવિ વિલિયમ બ્લેક કલાકારને બાળ-સહજ ગણતા, ‘ધ ટ્રુ આર્ટિસ્ટ ઈઝ નેવર ઍનિથિન્ગ બટ અ ચાઇલ્ડ’. અમેરિકન નવલકથાકાર ફ્લૅનરી ઓ’કોનોર કહેતા કે ‘રાઇટિન્ગ ઇઝ લાઇક પ્લેઇન્ગ ધ પિયાનો ઇન ધ ડાર્ક’. સુખ્યાત સમીક્ષક નૉર્થ્રોપ ફ્રાયે કહેલું, ‘લિટરેચર ઇઝ ધ ફૉર્મ ઑફ પ્લેફુલ રિચ્યુઅલ’. ‘ભાવક-પ્રતિભાવ સમ્પ્રદાય’ના વિદ્વાનો – રીડર્સ રીસ્પૉન્સ ક્રિટિસિઝમ’ના વિદ્વાનો – કૃતિના અર્થ માટે ભાવકના અનુભવને નિર્ણાયક લેખે છે, પણ ભાવનની એ પ્રક્રિયાને ‘પ્લેફુલ ઇન નેચર’ કહે છે.

સંસ્કૃત કાવ્યશાસ્ત્રમાં જગન્નાથ એ રીતે જુદા પડે છે કે એમણે રમણીયતાની વિભાવનાને વીગતનાં એક પછી એક ડગ ભરીને શાસ્ત્રીય પદ્ધતિએ રજૂ કરી છે.

તેઓ પ્રારમ્ભે જ કહે છે : 

રમણીયાર્થપ્રતિપાદક: શબ્દ: કાવ્યમ્ 

– રમણીય અર્થનું પ્રતિપાદન કરનારો શબ્દ કાવ્ય છે. 

રમણીયતા કોને કહેવાય? : 

રમણીયતા ચ લોકોત્તરાહ્લાદજનક જ્ઞાનગોચરતા. 

– રમણીયતા લોકોત્તર આનન્દ જનમાવનારી જ્ઞાનગોચરતા છે. 

એટલે કે લોકોત્તર, અલૌકિક, આનન્દજનક જ્ઞાનનો વિષય, રમણીયતા છે. 

લોકોત્તરતા શું છે? : 

લોકોત્તરત્વમ્ ચાહ્લાદગતશ્ચમત્કારત્વાપર્યાયોડનુભવસાક્ષિકો જાતિવિશેષ: 

– લોકોત્તરતા જ ચમત્કાર છે; બીજા શબ્દોમાં, એ એક વિશિષ્ટ પ્રકારની આહ્લાદદાયક અનુભૂતિ છે. પુત્રજન્મ કે ધનપ્રાપ્તિથી થતો આનન્દ લૌકિક છે, જ્યારે આ અ-લૌકિક છે, લોકોત્તર છે.

એ કેવી રીતે ઉત્પન્ન થાય છે? 

એ પ્રશ્નનો ઉત્તર જગન્નાથે સરસ આપ્યો છે, કે એ આહ્લાદ લોકોત્તરતાની ભાવનાનું વારંવાર અનુસન્ધાન કરવાથી પ્રગટે છે – કારણમ્ ચ તદવચ્છિન્નમ્ ભાવનાવિશેષ:પુન:પુનરનુસન્ધાનાત્મા.

મને જાણ છે કે કલાકૃતિનાં મારાં ભાવન, કૃતિના કેન્દ્રથી પરિઘ સુધી અને પરિઘથી કેન્દ્રમાં આવ-જા કરીને રસ ઘોળતાં હોય છે …

જગન્નાથે રમણીયાર્થયુક્ત કાવ્યની આ અનુભૂતિ માટે પ્રયોજેલાં બે વિશેષણ મને ખૂબ યથાર્થ અને સયુક્તિક લાગ્યાં છે -અનુભવસાક્ષિક: અને જાતિવિશેષ:

આ પરત્વે જગન્નાથનું તાત્પર્ય એ છે કે કાવ્યના અનુભવનું કોઈ સાક્ષ્ય અથવા પ્રમાણ હોય તો તે છે, સહૃદયનો કાવ્યાનુભવ. એટલે કે, કાવ્યકલાને અન્ય પ્રમાણોથી પ્રમાણી શકાય નહીં, એમ કરવા જતાં, કશું પણ પ્રમાણ હાથ આવશે નહીં. 

વળી, કાવ્યનુભવને તેઓ જાતિવિશિષ્ટ કહે છે. એટલે કે, કાવ્યાનુભવની જાતિ કાવ્યાનુભવ પોતે જ છે. એમનું તાત્પર્ય મારા શબ્દોમાં સમજાવું તો કહું કે કલાની કોટિ કલા જ છે, એની કોઈ બીજી કોટિ નથી, કલા અદ્વિતીય છે, યુનિક છે.

આ ઉપરાન્ત, જગન્નાથે કરેલી કાવ્યહેતુની ચર્ચા પણ મને ઘણી નૉંધપાત્ર લાગી છે, કેમ કે એ પણ યથાર્થ અને સયુક્તિક છે :

સંસ્કૃત કાવ્યશાસ્ત્ર અનુસાર, કાવ્યના કારણભૂત પરિબળોમાં પ્રતિભા, વ્યુત્પત્તિ, અને અભ્યાસ છે, શાસ્ત્રમાં એ ત્રણને કાવ્યહેતુ કહ્યા છે. જગન્નાથ કહે છે કે કાવ્યનો હેતુ, કારણ, પ્રતિભા છે. પણ પ્રતિભા શું છે? તેઓ કહે છે કે કાવ્યઘટનાને અનુકૂળ શબ્દાર્થોની ઉપસ્થિતિનું નામ પ્રતિભા છે. 

અન્ય કાવ્યાચાર્યોએ પ્રતિભાને ઈશ્વરદત્ત ગણી છે, પણ જગન્નાથનું આ દૃષ્ટિબિન્દુ જુદું, વાસ્તવિક અને વિશ્વસનીય છે.

તેઓ કહે છે કે કોઈ દેવતા કે કોઈ મહાપુરુષની પ્રસન્નતા કારણ હોય પણ એ તો અદૃષ્ટ કારણ છે. ક્યારેક અસાધારણ અધ્યયન, વ્યુત્પત્તિ, કારણ હોય; ક્યારેક કાવ્યરચનાનો અભ્યાસ કારણ હોય; પણ કોઈ કોઈ અબુધોમાં તો માત્ર મહાપુરુષની પ્રસન્નતાથી જ પ્રતિભોત્પત્તિ થઈ હોય છે ! એમાં એમના પૂર્વજન્મની વિલક્ષણ વ્યુત્પત્તિ અને અભ્યાસને પણ સ્વીકારી શકાય નહીં કેમ કે એમાં બિનજરૂરી વિસ્તાર થાય અને પ્રમાણનો પણ અભાવ હોય છે. જગન્નાથે દૃષ્ટ-અદૃષ્ટનું વૈચારિક નિદર્શન સ્વીકારીને વિશેષ છણાવટ પણ કરી છે, જેમાં જવાનું અત્રે કારણ નથી. 

પરન્તુ તેઓ કાવ્યને એક ઘટના ગણે છે, અને એ ઘટે તેમાં કારણ બને એ શબ્દાર્થોને પ્રતિભા ગણે છે, એ મહત્ત્વનું છે. કેમ કે એથી એમણે વ્યક્તિમાં નહીં પણ શબ્દાર્થમાં પ્રતિભા જોઈ, એ વસ્તુલક્ષીતા વિચારલાભ કરાવે છે, અને તેથી પ્રશંસાપાત્ર ઠરે છે.

= = =

(10/23/23 : USA)

સૌજન્ય : સુમનભાઈ શાહની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર

‘એ.આઈ.’-ને ગ્રાન્ડ નૅરેટિવ ગણો કે ન ગણો, એથી જે ભાવિ વિશ્વ સરજાશે, એના ચાલકો અને નિયામકો ત્રણ વર્ગમાંથી હશે, ‘એ.આઈ.’-રીસર્ચર્સનો વર્ગ, ટૅક્નોક્રેટ્સનો વર્ગ અને બ્યુરોક્રેટ્સનો વર્ગ.

એ ત્રણ વર્ગના માંધાતાઓનાં લટિયાં એકબીજામાં ગૂંચવાયેલાં રહેશે અને એમાં જે વ્યક્તિમત્તાઓ પ્રભાવક હશે તે લાંબા ગાળા લગી ટકી રહેશે. વળી, એમને દુનિયાના ધનપતિઓ ધન આપતા રહેશે. પરિણામે, અન્લાઇક ઇમ્પિરિયાલિઝમ – ભિન્નસ્વરૂપ સામ્રાજ્યવાદ – અને તેને સુદૃઢ કરનારું એક વૈશ્વિક રાજકારણ આપોઆપ ઊભું થશે; જેનો ઉદય, આમ તો થઈ જ ગયો છે. એની આગળ કુટીલતમ રાષ્ટ્રોનું કે ખૂંખાર મીડિયાનું કંઈ નીપજશે નહીં. રાષ્ટ્રીયતાનું અને રાષ્ટ્રપ્રેમ કે દેશ-પ્રદેશનાં તળ મૂલ્યોનું મહત્ત્વ પણ નામશેષ થઈ જશે. અલબત્ત, પૃથ્વી પરના સરેરાશ મનુષ્ય પાસે માહિતી રૂપી જ્ઞાનરાશિ જરૂર હશે, અને એ તેનાં સુખ-દુ:ખ ભોગવતો હશે.

એક નકરું સુખ મને ગઈ કાલે જ સાંપડ્યું. મને ‘ભગવાન’ રામનાં દર્શન થયાં, બોલો ! મહાવૃત્તાન્ત ‘એ.આઈ.’-એ મહાકાવ્ય “રામાયણ”-ના નાયક રામને સંસૃજિત કરીને વિશ્વ માટે સુલભ કરી આપ્યા છે. રામાયણની ટેક્સ્ટ, વિવિધ દૃશ્ય-શ્રાવ્ય ડેટા, મશીન-લર્નિન્ગ વગેરે સામગ્રીથી સરજાયેલી, અને, ફરતી ફરતી મારા લગી આવેલી રામની છબી મનભાવન છે. જરૂર જોશો.

‘એઆઈ‘-સંસૃજિત રામ.

આ સંદર્ભમાં, ‘એ.આઈ.’-નાં બે પરોક્ષ પરિણામોનો નિર્દેશ કરવો મને જરૂરી લાગે છે, એક છે, લિબરાલિઝમ – ઉદારમતવાદ – (જુઓ લેખ 17 ) અને બીજું છે, ગ્લોબલિઝેશન – વૈશ્વિકીકરણ.

લિબરાલિઝમ, સરકારોની દખલગીરી અને નિયમન વિનાનાં ફ્રી માર્કેટ્સનો આગ્રહ આગળ કરે છે. લિબરાલિઝમ માણસને પણ એના હક્કો બાબતે મુક્ત ગણે છે. એટલે, ફ્રી માર્કેટને ફ્રી કસ્ટમર આરામથી મળી રહે છે. યુ.ઍસ. જેવાં કૅપિટાલિસ્ટ માર્કેટ્સ બધી પ્રોડક્ટ્સ કસ્ટમરની માનસિકતાને કેન્દ્રમાં રાખીને બનાવે છે અને કશીપણ રોકટોક વગર એને એની મરજી મુજબની ખરીદી કરવા દે છે. એવું લાગે, પોતાના ગ્રાહક માટે કેટલું સરસ કરે છે ! પણ એ દેખાતું નથી કે કેટલું સરસ પોતા માટે કર્યા પછી કરે છે !

લિબરાલિઝમના પ્રસારને કારણે એક વર્ચસ્વી ગ્લોબલ ઇકોનૉમિકલ સિસ્ટમ ઊભી થઈ છે. સાથોસાથ, ‘એ.આઈ.’-ને કારણે કૉમ્યુનિકેશન-ટૅક્નોલૉજિ અને ટ્રાન્સ્પોર્ટેશન ઘણાં વિકસ્યાં છે, જેથી ગ્લોબલિઝેશનની પ્રક્રિયાને ખાસ્સો વેગ મળ્યો છે. પરિણામ એ આવ્યું છે કે જુદા જુદા દેશો વચ્ચે અંદર અંદરનાં જોડાણો વિક્સ્યાં છે અને તેથી તે દેશોની ઇકોનૉમીઝ પણ એકબીજાં સાથે બરાબર સંકળાઈ છે. વેપાર વૈશ્વિક બન્યો છે કેમ કે આખું વિશ્વ હવે બજાર છે.

પણ આજે ગુજરાતી સાહિત્યની દશા અને દિશા ભ્રાન્ત છે. વિવિધ પ્રકારનાં આવશ્યક પોષણને અભાવે એ તનુતુચ્છ થઈ ગયું છે. એ અનેક દિશાએથી કપાઇ ગયું છે —

વેદોપનિષદો, બ્રાહ્મણગ્રન્થો, અદ્વૈત-સિદ્ધાન્ત કે ષડ્ દર્શનો – સાંખ્ય, યોગ, ન્યાય, વૈશેષિક, મીમાંસા, અને વેદાન્ત, એ વૈદિક જ્ઞાનનાં છ દર્શનો, વગેરે પ્રાચીન ભારતીય દર્શનપરમ્પરાનો આપણને પ્રગાઢ પરિચય હતો. આપણને બૌદ્ધ, જૈન, શિખ કે ખ્રિસ્તી ધર્મની પરમ્પરાઓનો પણ એટલો જ સારો પરિચય હતો. આપણે સૉક્રેટિસ પ્લેટો ઍરિસ્ટોટલથી માંડીને સાર્ત્રના અસ્તિત્વવાદ સુધીની પાશ્ચાત્ય ફિલસૂફીથી ઠીક ઠીક વાકેફ હતા. આ બધાંને વિશેના પૂર્વસૂરીઓના શ્રમસાધિત પ્રયાસોનાં ફળ ગ્રન્થો રૂપે આપણાં ગ્રન્થગારોમાં છે, પણ કૅદ છે.

શૅલિ, કીટ્સ, બાયરન, વર્ડ્ઝવર્થ કે શેક્સપીયરના અંગ્રેજી સાહિત્યવિશ્વ સાથે કશો નાતો રહ્યો નથી. તેમાંના કેટલાયની કૃતિઓનું ગુજરાતીમાં થયેલું અનુવાદસાહિત્ય વીસરાઈ ગયું છે, કેમ કે એ કોઈની વાત કરવાની ગરજ નથી રહી. ગુજરાતી સાહિત્યના આધુનિક યુગમાં, પશ્ચિમના અને વિશ્વના સાહિત્ય લગી સંભવેલો ગુણસમૃદ્ધ ક્ષિતિજવિસ્તાર નામશેષ રહી ગયો છે. એ દાયકાઓમાં આપણે ચિત્ર સંગીત વગેરે લલિતકલાઓ અને ફિલ્મ સાથે સન્ધાન સાધી શકેલા; એની વાતો પણ છૂટી પડીને દૂર ચાલી ગઈ છે.

અને, આપણો સાહિત્યવિચાર તો જુઓ, એકલો છે ! સંસ્કૃત કાવ્યશાસ્ત્ર અને પ્લૅટો ઍરિસ્ટોટલથી માંડીને ‘નવ્યવિવેચન’ યુનિવર્સિટીઓમાં શીખવાય છે, પણ વિદ્યાર્થીની તેમ જ અમુક કક્ષાના અધ્યાપકોની દયા ખાઈને, નાના નાના મુદ્દાઓમાં. વિદેશોમાં વિવેચન તો સંરચનાવાદ, અનુ-આધુનિકતાવાદ, દેરિદા, ફૂકો કે બાદિયુ લગી પ્હૉંચીને કેટલું તો બદલાઇ ગયું છે. આજે આપણે ત્યાં સમ્યક વિવેચનવિચાર કે સૌના ચિત્તમાં રણકે એવો ‘ક્રિટિકલ બઝવર્ડ’ પણ શોધ્યો નથી જડતો. અવલોકનો છીછરાં પુસ્તકોનાં થાય છે, અનુત્તમને કોઈ અડી શકતું પણ નથી, કેમ કે આપણી પાસે હિમ્મતવાન અને બળવાન વિવેચનાને વરેલા સાહસિકો નથી.

ઉન્નતભ્રૂ દુરારાધ્ય વિવેચક એક જમાનામાં આપણે ત્યાં ગૌરવશાળી ચીજ હતી, હવે દયાળુ સુસાધ્યની બોલબાલા છે. એક સમય હતો જ્યારે સુજ્ઞ વિવેચકની સાત્ત્વિક ધાક હતી અને તેના તરફથી થનારાં વિધાનોની રાહ જોવાતી’તી. આજે કલાસૌન્દર્યની ઓળખ જ નથી પડતી, સસ્તી કારીગરી વખણાય છે. રસાનન્દનું સ્થાન વાહવાહીએ લીધું છે. એ નથી વિચારાતું કે કૃતિને કયા સહૃદયી ભાવકો મળ્યા, ‘લાઇક્સ’-ની સંખ્યાથી ખુશ રહેવાય છે.

કવિતાવિચાર અછાન્દસમાં કે એની સ્પર્ધામાં ગઝલમાં અને બહુ બહુ તો કલ્પન પ્રતીકની સમજણ આસપાસ ચકરાયા કરે છે. મોટાભાગનાં કાવ્યો લાગણીઓ અને ઊર્મિલતાના ઝીણાં ઝીણાં કુંડાળામાં ફર્યા કરે છે. સર્જકકલ્પના અને તરંગતુક્કા વચ્ચેનો ભેદ ભુંસાઈ ગયો છે.

નવલકથા જ્યારે પણ લખાય છે, લઢણને લીધે લખાય છે. ટૂંકીવાર્તાઓ, ચોપાસ જે દેખાય છે તેના ભાષામાં કરેલા અનુવાદો છે ! આજના કથાસાહિત્યને નથી ઝાઝી લેવાદેવા મનોવિજ્ઞાન સાથે કે નથી કશી નિસબત સમાજવિજ્ઞાન સાથે.

રાજનીતિ અને રાજકારણ જોડે તો આપણા સાહિત્યવિચારને સ્નાનસૂતકનો ય સમ્બન્ધ નથી.

આપણી માતૃભાષાની માતા કહેવાતી સંસ્કૃત ભાષાના સાહિત્યની આજે ઝાઝી વાત નથી થતી. કાલિદાસ ભવભૂતિ માઘ બાણ કે શ્રીહર્ષની શબ્દસૃષ્ટિઓનાં રસપાન વિના મને તો સર્જનાત્મક શબ્દનો વિચાર પણ નથી આવતો !

હું તો પાણિનીના વ્યાકરણને તેમ જ ભરતથી માંડીને વિશ્વનાથ સુધી પાંગરેલા રસાદિ સમ્પ્રદાયોથી સિદ્ધ સંસ્કૃત કાવ્યશાસ્ત્રને ગ્રાન્ડ નૅરેટિવ્ઝનો દરજ્જો આપું છું. બેશક, એ બન્ને મહા વૃત્તાન્તો છે. એને એમ ન ગણો તો પણ એ મહાન વિચારધારાઓ છે, જેમાં મહાવૃતાન્તનાં અનેક લક્ષણો છે; ખાસ એ કે એ બન્ને સર્વગ્રાહી છે, સમ્પૂર્ણ છે. એ બન્ને વિચારધારાઓએ વ્યાકરણક્ષેત્રની અને કાવ્યકલાના સિદ્ધાન્તક્ષેત્રની સર્વાંગ વાસ્તવિકતાને પૂરેપૂરી જ્ઞાનગોચર કરી આપી છે.

આ દૃષ્ટિદોર અનુસાર, દલપત-નર્મદથી પ્રારમ્ભાયેલા સમગ્ર ગુજરાતી સાહિત્યને પણ સાગમટે હું એક ગ્રાન્ડ નૅરેટિવ ગણું છું. સુધારક યુગ, પણ્ડિત યુગ, ગાંધી યુગ અને આધુનિક યુગ મારી નજરમાં એમાંથી પ્રગટેલાં સ્મૉલ નૅરેટિવ્ઝ છે.

દલપત-નર્મદથી પ્રારમ્ભાયેલા આપણા અર્વાચીન ગુજરાતી સાહિત્યની શબ્દશ્રીની આ સ્થિતિ છે.

જેમનું દેશભરમાં નામ છે, એવી જે વાયકા છે, તેઓ ઘણા શિકાર કરીને બરાબર આરોગીને સંતુષ્ટ બૂઢા વનરાજની જેમ પોતાની બૉડમાં ઊંઘી ગયા છે, મને તેઓ પ્રેમપૂર્વક યાદ છે.

સાહિત્યનાં આપણાં અધ્યયન-અધ્યાપનને હું ભૂલ્યો નથી, પણ આ બાબતમાંથી હું એમને બાદ રાખું છું કેમ કે એમની શક્તિઓનો સૅમિસ્ટરોમાં અને ‘પરીક્ષા’ કહેવાતી પ્રવૃત્તિઓમાં, પ્રજા અને સરકારના હિતમાં ખરચ થઇ રહ્યો છે.

શતાબ્દીઓ દશાબ્દીઓ કે દિવન્ગતોની જન્મજયન્તીઓ ઉજવાય છે એ કાર્યક્રમોમાં મને ઇતિહાસને યાદ કરવાની આપણી ઇચ્છા જરૂર દેખાય છે, તેમછતાં, એને હું પિતૃતર્પણ માટેનાં સામયિક ઉજવણાં ગણું છું, કેમ કે તે દિવસ પૂરતી આછાપાતળી વાતો કરી લેવાથી પૂર્વકાલીન સિદ્ધ-પ્રસિદ્ધોનાં સત સાથે સમકાલીનોનો પાકો અનુબન્ધ ઊભો થઈ જશે, એવો મને વિશ્વાસ નથી પડતો.

અલબત્ત, મને સાહિત્યકલાના ખરા સર્જકોમાં અને એનું શિક્ષણ આપતા કેટલાક દાઝીલા અધ્યાપકોની નિષ્ઠામાં પૂરો વિશ્વાસ છે, પણ એમની કુલ સંખ્યા નાની છે, અને તેઓ સામેવ્હૅણ તરી રહ્યા છે …

મારી આ વાત સ્મૃતિલોપની છે; વ્યક્તિઓના કે વ્યક્તિજૂથોના નહીં, પણ સાહિત્યશબ્દને વરેલા સારસ્વતોની કારકિર્દીમાં થયેલા સ્મૃતિલોપની છે. આપણે જેને ‘સાહિત્યિક સંસ્કૃતિ’ એવું બિરુદ આપ્યું છે એને લૂણો લાગ્યો છે, એની છે મારી આ વાત.

અને એ તો વિચારો કે આ ધસમસતી અને પ્રગતિભૂખી દુનિયામાં આપણા ગુજરાતી સાહિત્યનું સ્થાન શું છે. આપણા ગુજરાતી ચન્દ્રકોની, આપણા નેશનલ ઍવૉર્ડ્સની ‘ધાતુ’ શી છે? એનાં તેજ અને પ્રભાવની તો વાત જ અસ્થાને છે. એકબીજાને પૂછી લો કે – એ કોણ આપે છે? – કોને આપે છે?

સંસારના અન્ય સંવિભાગોથી સાવ છેટી પડી ગયેલી અને પ્રજાના વાચનરસના સાથ વિનાની આ મન્દપ્રાણ લેખનપ્રવૃત્તિને આધુનિક સમાજશાસ્ત્ર અને મનોવિજ્ઞાન મનોરુગણ્તા કહે છે, અને ક્રમશ: પ્રાણઘાતક લેખે છે.

સાહિત્યજ્ઞાન અને તેથી જીવનબોધ વિનાનું આપણું આજનું સાહિત્ય, માત્ર નામનું છે. એક તરફ છે, ‘એ.આઈ.’-થી રચાઇ રહેલું વિશ્વ અને બીજી તરફ છે, આપણી આ સ્થિતિ. બન્ને વિકસી રહ્યાં છે ! એટલે બન્ને વચ્ચે મને જ્ઞાનપરક મોટી ખાઈ – કૉગ્નિશનલ રિફ્ટ – વિસ્તરતી દેખાઇ રહી છે. ઇતિહાસ કહે છે કે જ્ઞાન વિશે જે પ્રજાઓની જીવન જીવવાની રીતરસમો ઉદાસીનતા અને પ્રમાદમાં ગ્રસ્ત રહે છે એમનો કાળક્રમે વિલય થાય છે.

સાહિત્ય જો લીલા છે, ક્રીડા છે, ખેલ કે રમત છે, તો સ્વીકારો કે આપણે એ જ જૂની રમતો રમી રહ્યા છીએ, અને આજકાલ તો એના નિયમોને ય અભરાઇએ ચડાવી બેઠા છીએ. આ નરી ટેવવશ રમાતી રમતોથી ક્યારે છૂટીશું? સ્વીકારો કે આપણી વચ્ચે હાલ નર્મદ જેવો કોઈ યુગપ્રવર્તક સાહિત્યકાર નથી, જેને આજની પરિભાષામાં ‘ગ્રેટ ગેમચેન્જર’ કહી શકીએ.

નર્મદ.

એટલે, આ લેખશ્રેણીના સર્વસારથી મારામાં એક આશા જનમી છે, એ કે એક નવ્ય નર્મદ અવતરે. જુઓ, નર્મદ પહેલો અર્વાચીન જન હતો જે મધ્યકાલીન વાતાવરણમાંથી છૂટીને સાહિત્યને છાજે એવા શબ્દની શોધમાં લાગી ગયેલો. એ નર્મદની માનસિકતાના પુનર્જન્મની આજે મને સખત જરૂરત વરતાય છે. હૅઝલિટ વગેરે પર-ભાષાના લેખકો લગી વિસ્તરી ગયેલી એની તીવ્ર જિજ્ઞાસાના પુનર્જાગરણની મને ‘એ.આઈ.’-આવિષ્કારો માટે જરૂરત વરતાય છે. ગુજરાતી સાહિત્યના વિકાસ માટે વ્યાકરણ અને નર્મકોશ રચનારી એની ખાંખત અને સ્વભાષાને માટેની એની પ્રીતિની મને ‘એ.આઈ.’-ડેટાસૅટ્સ અને ઑલ્ગોરીધમ્સ માટે જરૂરત વરતાય છે.

હું એક એવા ભાવિ ગુજરાતી સાહિત્યકારની કલ્પના કરું છું જેની પાસે નર્મદનું ‘ચલો જીતવા જંગ’-ની ધગશ તેમ જ ‘વીર સત્ય ને રસિક ટેકીપણા’-થી અધિકૃત, ખુદ્દાર, વ્યક્તિત્વ હોય. એક એવો જાગ્રત માણસ જે ‘એ.આઈ.’ સમેતનાં સર્વ આધુનિક ગ્રાન્ડ નૅરેટિવ્ઝથી વાકેફ હોય અને એથી પ્રગટેલા યુગસ્પન્દનનો જેના હૃદયમાં નિત્ય ધબકાર હોય, અને જેનું વિશ્વદર્શન જરાજીર્ણ પરમ્પરાના ધાવણથી છૂટીને વિશ્વમાં સરજાયેલી નૂતન વાસ્તવિકતાને ઉઘાડી આંખે નીરખતું હોય, અને એ જન, બસ, એ દુનિયાના ચૉકમાં નીસરી પડ્યો હોય …

(લેખશ્રેણી સમ્પૂર્ણ)

= = =

(10/19/23 : USA)

સૌજન્ય : સુમનભાઈ શાહની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર

ફ્રૅન્ચ ફિલસૂફ ઝાં-ફ્રાન્સ્વા લ્યોતાર એવો દાવો કરે છે કે આધુનિક સમયનાં ઍન્લાઇટન્મૅન્ટ, માર્ક્સિઝમ, અને ક્રિશ્ચ્યાનિટી વગેરે ગ્રાન્ડ નૅરેટિવ્ઝ અથવા મૅટાનૅરેટિવ્ઝ  – મહાવૃત્તાન્તો – આ પોસ્ટમૉડર્નિસ્ટ – અનુઆધુનિક – સમયમાં ઝાઝાં વિશ્વસનીય નથી રહ્યાં. એમનું મન્તવ્ય છે કે એ નૅરેટિવ્ઝ અત્રેતત્રે રજૂ ભલે થાય છે, પણ તે અતિ સરળ અને વિભાજનકારી છે તેમ જ માનવઅનુભવના વૈવિધ્યને લક્ષમાં નથી લઈ શકતાં, નિષ્ફળ જાય છે.

એ નિષ્ફળતામાં લ્યોતાર ટૅક્નોલૉજિકલ પ્રોગ્રેસને, અધિકૃત પરમ્પરાઓના પતનને તેમ જ અનેકવચનીય વિચારધારાઓના ઉદયને કારણભૂત ગણે છે.

મને એમની વિચારધારાના બે મુદ્દા અત્રે પ્રસ્તુત જણાયા છે :

એક મુદ્દો ભાષાનો છે. વૃત્તાન્ત, વાર્તા કે કથા, ભાષા દ્વારા કહેવાતાં હોય છે, એથી વિવિધ ભાષા-લીલા સંભવે છે, લૅન્ગ્વેજ ગેમ્સ. એને કારણે પણ મહાવૃત્તાન્તો સફળ નીવડવાની સંભવિતતા વધી જાય છે. જે તે જ્ઞાનક્ષેત્રમાં પ્રવર્તતાં વિધાનો ભાષાના નિયમોને અનુસરવાથી જનમ્યાં હોય છે. મતલબ, વૃત્તાન્તો ભાષાના નિયમન હેઠળ આવી ગયાં હોય છે. ભાષા પ્રયોજવાની અમુક નવી પદ્ધતિને કારણે જ્ઞાનમાં વૃદ્ધિ કરનારાં નવાં વિધાનો જનમે છે બલકે એ વિધાનોની કે તે વડે સૂચવાતાં સત્યની પ્રમાણભૂતતાનો પ્રશ્ન પણ નથી રહેતો.

લ્યોતારનું મન્તવ્ય છે કે અનુઆધુનિક સ્થિતિ-પરિસ્થિતિમાં આવી અનેકવિધ ભાષાલીલા જોવા મળે છે. એથી બે પરિણામો આવે છે, તમે એક સત્યની બીજા સત્ય જોડે તુલના નથી કરી શકતા, કેમ કે બન્ને સરખેસરખાં પૂર્ણ ભાસે છે, અને કોઇપણ સત્યને સાર્વત્રિક ઠેરવવાનું કે નહીં ઠેરવવાનું તમારા માટે કઠિન થઈ પડે છે.

એક મહત્ત્વનો મુદ્દો લ્યોતાર એ રજૂ કરે છે કે મહાવૃત્તાન્તોને સ્થાને સ્મૉલ કે માઇક્રો નૅરેટિવ્ઝની – લઘુ વૃત્તાન્તોની – રચનાઓ કરી શકાય છે, બહુવચનીય રીતની વિચારધારાઓ સરજી શકાય છે.

લઘુ વૃત્તાન્તની વિશેષતા એ છે કે માણસના જીવનની સુવ્યાપ્ત વાત કરવાને સ્થાને એ અવ્યાપ્ત અને મર્યાદિત વાત કરે છે; વિશ્વમાનવનની નહીં પણ માનવની વાર્તા માંડે છે, એ વાર્તા યુનિવર્સલ નહી પણ લોકલ હોય છે. ટૂંકમાં, એ આપણા વડે કહેવાતાં આપણા વિશેનાં આપણાં વૃત્તાન્ત હોય છે. એથી સીધી હેતુસિદ્ધિ થાય છે, એમાં ભાષિક વ્યાપારો ઝાઝા નથી હોતા. લ્યોતાર લઘુ વૃત્તાન્તોનું જરા જેટલું ય ઓછું મૂલ્ય નથી આંકતા.

“The Postmodern Condition : A Report on Knowledge” (Tr. by Geoff Bennington and Brian Massumi) -માં લ્યોતારે ગ્રાન્ડ નૅરેટિવ વિશે કરેલું આ વિધાન સુવિદિત છે :

A grand narrative is a totalizing narrative that provides a comprehensive and unified view of reality, and explains the meaning and purpose of human life. 

લ્યોતારનો આ ગ્રન્થ ફ્રૅન્ચમાં ૧૯૭૯-માં અને આ અનુવાદ ૧૯૮૪-માં પ્રકાશિત છે. તે દરમ્યાન, અને તે પછી, ‘એ.આઈ.’ નિરનન્તર વિકસતું રહ્યું છે. એ જોતાં, મને સવાલ થયો છે કે શું આપણે ‘એ.આઈ.’-ને ગ્રાન્ડ નૅરેટિવ ગણી શકીએ -?

‘એ.આઈ.’ મારી દૃષ્ટિએ ગ્રાન્ડ નૅરેટિવનાં ઘણાં લક્ષણો ધરાવે છે. ‘એ.આઈ.’ આપણે જોયું છે કે સર્વગ્રાહીતા અને સમ્પૂર્ણતાની દિશામાં ધપી રહ્યું છે. માનવજીવનની દૃશ્યમાન વાસ્તવિકતામાં એ એક અપૂર્વ અને અપ્રતિમ વાસ્તવિકતા રૂપે ઉમેરાઈ ગયું છે, ખાસ તો એ, વર્ચ્યુઅલ અને ઍકચ્યુલ રીયાલિટીઝ વચ્ચેના ભેદ ભૂંસી રહ્યું છે.

પરિણામે, માણસની ખાણીપીણી, પહેરવેશ, એકબીજા સાથેનો સંદેશાવ્યવહાર, વગેરે જીવનશૈલી ઘણી પ્રભાવિત થઈ રહી છે. જીવનના દરેક સંવિભાગમાં અવનવા સંકેતકો અને સંકેતાર્થો સરજાતા જાય છે, અને એ દિશામાં માણસ ખુશી ખુશી જઈ રહ્યો છે.

‘એ.આઈ.’ આજે વિશ્વને જોવાની નૂતન દૃષ્ટિ અર્પી રહ્યું છે. માણસ સહજોપલબ્ધિ અને સ્વાનુભવે વિશ્વને જોતો-પામતો હતો, પણ એની એ રીઢી ટેવને ડેટા અને ઑલ્ગોરીધમ્સથી ઘડાયેલી દૃષ્ટિમતિએ બદલી નાખી છે. ‘એ.આઈ.’ આપણી શારીરિક અને જ્ઞાનવિષયક મર્યાદાઓથી ઊભી થયેલી જીવનવિષયક રૂઢ સમજને પણ બદલી રહ્યું છે. સમાજની પણ નવરચના થઈ રહી છે. ઉદ્યોગો સાથેની પ્રવર્તમાન સિસ્ટમ્સમાં બદલાવ આવી ગયા છે; એને પરિણામે નૈપુણ્ય અને ઉત્પાદનોમાં વૃદ્ધિ થઈ રહી છે.

વધારે ચૉંકાવી મૂકે એવી હકીકત એ છે કે ‘લાર્જ લૅન્ગવેજ મૉડેલ્સ’ વિશ્વની અનેક ભાષાઓના ડેટા વડે તાલીમ પામી રહ્યાં છે. દાખલા તરીકે, GPT-3 ૧૭૫ બિલિયન શબ્દોના ડેટાસૅટથી તાલીમ પામી રહ્યું છે. એમાં ૨૦૦થી વધુ વિશ્વ ભાષાનાં પુસ્તકો, લેખો, કોડ્સ વગેરેનો સમાવેશ થાય છે. દાખલા તરીકે, LaMDA ૧.૫૬ ટ્રિલિયન શબ્દોના ડેટાસૅટથી તાલીમ પામી રહ્યું છે. એમાં પણ દુનિયાભરની ૨૦૦ ભાષાઓની સામગ્રીનો સમાવેશ થાય છે.

એટલે સંચિત સાહિત્યો, ધર્મપરક વૃત્તાન્તો, પુરાણગાથાઓ, મહાત્માઓ અને મનીષીઓના ગ્રન્થો વગેરે માનવ-સંસ્કૃતિમાં સરજાયેલા તમામ ડેટાના નિર્મર્યાદ જથ્થાથી એ મૉડેલ્સ બળવાન બની રહ્યાં છે, તેના વિવિધ વિનિયોગ માટેનાં વિવિધ ઑલ્ગોરીધમ્સ વિકસી રહ્યા છે.

પરન્તુ, એને પરિણામે, સંસારમાં નવ્ય વિચારધારાઓ નહીં, પણ ટૅક્નોલૉજિઝ અને ટૅક્નોલૉજિઝને કારણે નવ્ય વસ્તુઓનો જ વસ્તુસંસાર વિસ્તરી રહ્યો છે.

વસ્તુઓ પાસે શબ્દાર્થો દેખીતું છે કે ગૌણ ભાસે. અને ‘એ.આઈ.’-ની સત્તાએ કરીને ભાષિક અર્થની ધૂંધળાશ ઘટી રહી છે, મનુષ્યજીવનના અર્થ કે હેતુ વિશેના પ્રશ્નોની તીવ્રતા પણ ઘટી રહી છે; એને સદ્દનસીબ ગણવું કે કમનસીબ એ પ્રશ્ન ઊભો રહે છે, પણ એ જુદી ચર્ચાનો વિષય છે.

આપણે કલ્પના કરીને વિચારવું જોઈશે કે એ સંજોગોમાં સાહિત્ય અને કલાઓનું શું સ્વરૂપ ઘડાયું હશે, ગુજરાતી સાહિત્યનું સ્વરૂપ કેવુંક ઘડાયું હશે.

આ પછી, ‘ચાલો, હરારી પાસે’ લેખશ્રેણીનો અન્તિમ લેખ રજૂ કરીશ. 

= = =

(10/16/23 : USA)

સૌજન્ય : સુમનભાઈ શાહની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર