આજે, હરારીને આરામ આપું. કેમ કે આજે મારે આપણ સૌ માટે સીધી ઉપયોગી વાતો કરવી છે.

એક દિવસ મને પ્રશ્ન થયેલો કે આ ‘એ.આઈ.’ આટલું બધું જાણતલ અને બાહોશ છે પણ શું એને ગુજરાતી ભાષા આવડે છે ખરી, ગુજરાતી સાહિત્ય ભણ્યું છે ખરું, કે પછી રામ રામ?

મેં નિષ્ણાતોને પૂછ્યું તો કહે, ખાસ નહીં. મેં પૂછ્યું, ખાસ નહીં એટલે કેટલું નહીં? તો કહે, થોડુંક. મેં પૂછ્યું, કારણ શું? તો કહે, ‘એ.આઈ.’ પાસે ગુજરાતી ભાષા કે સાહિત્યને પૂરા પ્રમાણમાં રજૂ કરી શકે એવો કદમાં વિશાળ અને વૈવિધ્યસભર ડેટાસૅટ નથી, છે એથી કામ ચાલે છે, પણ એ પર્યાપ્ત નથી. ડેટાસૅટ પૂરોશૂરો હોય તો જ ‘એ.આઈ.’ ઝટ અને ઘણું શીખી શકે, અને તો જ આપણે માગેલાં કામ બજાવી શકે, નહિતર વાર લાગે.

બીજું એ કે ભાષા અટપટી હોય, સંકુલ, કૉમ્પલેક્સ, તો પણ વાર લાગે. ગુજરાતી ભાષા સંકુલ છે, તેનાં વ્યાકરણવિષયક કેટલાંક લક્ષણો બીજી ભાષાઓમાં જોવા ન મળે એવાં વિશિષ્ટ છે, આગવાં. એ કારણે પણ ડેટાસૅટ વિસ્તરી શક્યો નથી.

બીજાં ત્રણ કારણો પણ મને જાણવા મળ્યાં :

’એ.આઈ.’-પાવર્ડ ગુજરાતી ભાષાપરક સેવાઓ માટેની માંગ પણ આમાં નિર્ણાયક ભાગ ભજવે છે. માંગ ન હોય તો ‘એ.આઈ.’ વિકસી શકે નહીં. માંગ વધે તો ‘એ.આઈ.’-સંશોધનો અને એને તાલીમ આપનારી મૅથડ્સમાં સુધારાવધારા થાય, નાણાં રોકનારા પણ હૉંશથી આગળ આવે. પરિણામે, એની બુદ્ધિમાં વધારો થાય, એ વિકસે.

આ મને બિલકુલ સાચું લાગેલું, આપણામાંથી કેટલાને આ સેવાઓની જરૂર પડે છે? અરે, કેટલાયને કમ્પ્યૂટરની જ જરૂર નથી વરતાતી ! ‘મને એ નથી આવડતું’ એવું કાલુંકાલું બોલતા હોય છે ! આપણે ત્યાં કમ્પ્યૂટર-ઇલ્લિટ્રસી એક વધારાની અબુધતા છે. આપણા મોટિવેશન સ્પીકર્સ જીવનોપયોગી અનેક બાબતોમાં તેમ આ પરત્વે પણ પ્રેરણો પૂરાં પાડતાં હશે, એમ ધારું છું. આપણી પ્રજાને જાતભાતની બાબતો માટે સંકોરવી કે ઢંઢોળવી પડે એ એક કાયમી જરૂરિયાત છે.

બીજું, કમ્પ્યુટેશનલ રીસોર્સિસ ન હોય તો પણ વાર લાગે – એટલે કે કમ્પ્યૂટરમાં સંચિત સ્રોતો અને આધારોનો અભાવ કે તેની અછત. જેમ કે, વિવિધ જોડણીકોશો, વ્યાકરણગ્રન્થો એવા આધારો છે. મેં કહ્યું, એ તો છે અમારે ત્યાં. તો પૂછે, કમ્પ્યૂટરાઇઝ્ડ છે? ઑનલાઇન છે? હું તરત જવાબ ન આપી શક્યો. પણ મને સમજાયું કે એવું લગભગ નિરાધાર ‘એ.આઈ.’ મૉડેલ પ્ર-ગતિ ન જ કરી શકે. એને તાલીમ આપનારા આધારો – ડેટા – જ અપર્યાપ્ત હોય તો થઈ થઈને કેટલું થઈ શકે?

ત્રીજું એ કે ગુજરાતી ભાષાની વ્યાકરણગત વિશેષતાઓ પણ અડચણ બની શકે, જેમ કે આ : ગુજરાતી ભાષા ‘એ આઇ ’ બાબતમાં ‘હાઇલિ ઇન્ફૅક્ટેડ’ મનાય છે. ગુજરાતી વાક્યમાં શબ્દો એના કાર્યની – ફન્કશનની – જરૂરત મુજબ રૂપ બદલે છે. આનો આપણને રોજિન્દો અનુભવ છે. ‘છોકરો નિશાળે જાય છે’-માં ‘છોકરો’ સિન્ગ્યુલર નૉમિનેટિવ કેસમાં છે, પણ ‘છોકરાઓ નિશાળે જાય છે’-માં એ, ‘છોકરાઓ’ થઈ જાય છે – એકવચન બહુવચન થઈ જાય છે. ‘ઇન્ફ્લેક્શન’ એક મૉર્ફોલૉજિકલ ટર્મ છે – ભાષાનું રૂપતન્ત્રીય પદ. એ પણ ‘એ.આઈ.’-ની તાલીમમાં બાધા બનતું હોય છે.

અને, ’એ.આઈ.’-ને ભાષા આવડે તે પછી જ એ ટૅક્સ્ટ, અને તે પછી જ સાહિત્ય સરજી શકે. આ મુદ્દો તો મને એકદમ ગળે ઊતરી ગયેલો કેમ કે આપણા કેટલાક સાહિત્યકારપદવાંછુઓનું એમ સ્તો છે ! તો, ‘એ.આઈ.’ ગુજરાતીમાં કાવ્ય પણ લખી આપી શકે, જરૂરી એ કે એ માટે એને કેટલાક નિયમો શીખવાડાયા હોય – સૅટ ઑફ રુલ્સ. બીજા જુદા સૅટ ઑફ રુલ્સથી એ અનુવાદો પણ કરી આપી શકે, ત્રીજાથી એ ટૂંકીવાર્તા પણ લખી આપી શકે.

++

આ બધી શરતી વાતો છે તેમછતાં તાજેતરનાં વરસોમાં ‘એ.આઈ.’-ને ગુજરાતી ભાષા અને સાહિત્ય ઠીકઠીક આવડી ગયાં છે. સાંભળો : 

’એ.આઈ.’-પાવર્ડ ઑજારોની મદદ અને સેવાઓ વડે ગુજરાતી ટૅક્સ્ટ લખી શકાય છે, ગુજરાતી ઉક્તિનું – સ્પીચનું –  સંસૃજન થઈ શકે છે. ગુજરાતી ટૅક્સ્ટનો બીજી અનેક ભાષાઓમાં અનુવાદ થઈ શકે છે. ગુજરાતી ભાષા અને સાહિત્ય વિશે પ્રશ્નોત્તરી કરી શકાય છે. સાહિત્યના વિદ્યાર્થીઓ અને શિક્ષકો તેમ જ સંશોધકો એનો લાભ લઈ શકે છે.

એક ‘ધ ગૂગલ એ.આઈ. લૅન્ગવેજ ટીમ’ છે. એણે ગુજરાતી સ્પૅલચૅક, ગુજરાતી ગ્રામરચૅક તેમ જ ‘ગુજરાતી ટૅક્સ્ટ-ટુ-સ્પીચ ઍન્જિન’ જેવાં ‘એ.આઈ.’-પાવર્ડ ઑજારો વિકસાવ્યાં છે.

‘એ.આઈ.’-પાવર્ડ ‘ગુજરાતી સ્પીચ સિન્થેસિસ’ ગુજરાતી ઉક્તિનું સંસૃજન કરી શકે છે. એને ટૅક્સ્ટના ઑડિયો રૅકૉર્ડિન્ગ માટે પ્રયોજી શકાય છે. ‘સ્ક્રૅચ’ એક શક્તિશાળી ઑજાર છે. એથી પણ ગુજરાતી ઉક્તિનું સંસૃજન થતું હોય છે.

વળી, એ ઑજારો ઉક્તિને ટૅકસ્ટમાં તેમ જ ટૅક્સ્ટને ઉક્તિમાં બદલી આપી શકે છે. દાખલા તરીકે, ‘ઍમેઝોન પૉલિ સર્વિસ’ ગુજરાતી ઉક્તિનું ટૅક્સ્ટમાં સંસૃજન કરી શકે છે અને ‘ગૂગલ ક્લાઉડ ટૅક્સ્ટ-ટુ-સ્પીચ’ ગુજરાતી ઉક્તિનું ટૅક્સ્ટમાં સંસૃજન કરી શકે છે.

‘ગુજરાતી બાર્ડ’ એક ‘એ.આઈ.’-પાવર્ડ ઑજાર છે. એ ગુજરાતી ટૅક્સ્ટ લખી શકે છે, કાવ્યો, વાર્તાઓ કે લેખો જેવી અનેક ટૅક્સ્ટ્સનું સંસૃજન કરી શકે છે. ગૂગલ ‘એ.આઈ.’-નું ‘બાર્ડ’ મૉડેલ એવી ગુજરાતી ટૅક્સ્ટનું સંસૃજન કરે છે કે એને માણસે લખેલી ટૅક્સ્ટથી બિલકુલ જુદી પાડવાનું અશક્ય થઈ પડે.

આ ‘બાર્ડ’-ને ગુજરાતી ટૅક્સ્ટ તેમ જ પુસ્તકો, લેખો અને વેબસાઈટોના સાહિત્યથી તૈયાર કરવામાં આવેલા મહા કદના ડેટાસૅટથી તાલીમ અપાઇ છે. ‘બાર્ડ’ ૪૦ ભાષાઓમાં ૨૩૦ દેશોમાં ઉપલબ્ધ છે.

મોટું કામ અનુવાદોનું છે. ’ગૂગલ ટ્રાન્સલેટ’ વડે ગુજરાતી ટૅક્સ્ટનો ૧૦૦-થી પણ વધુ ભાષાઓમાં અનુવાદ થઈ શકે છે.

‘ગ્રામરલિ’ ‘એ.આઈ.’-પાવર્ડ ઑજાર છે. આમ તો એ અંગ્રેજી ભાષા માટે વધુ ઉપયોગી છે. પણ કોઈ ગુજરાતી લેખક કશુંક લેખન અંગ્રેજીમાં કરવા માગતો હોય, તો એ એક નૉંધપાત્ર મદદનીશ પુરવાર થશે. સારું કોઈપણ લેખન ભૂલો વિનાનું હોય છે, એમાં વ્યાકરણશુદ્ધિ, સમુચિત વિરામચિહ્નો તેમ જ શૈલી જેવી બાબતો સચવાઈ હોય છે. ‘ગ્રામરલિ’ એ અંગે મદદો કરતું હોય છે. અંગ્રેજીમાં લેખન કરનારો ગુજરાતી લેખક એ પરથી શુદ્ધ ગુજરાતી લેખન શીખી શકે. ‘પોલિરાઇટિન્ગએઇડ’ પણ સારા લેખન માટે ફીડબેક પૂરા પાડતું હોય છે, એ પરથી પણ શીખી શકાય.

‘વિકિપીડીઆ’ ‘એ.આઈ.’ ઑજાર નથી પણ ‘એ.આઈ.’-નો બહુશ: વિનિયોગ કરે છે. એથી સરવાળે તો ઍન્સાયક્લોપીડીઆ સમૃદ્ધ થઈ શકે છે. પોતાના અનેક ‘બોટ્સ’-થી એ વિકિના મૂળ લેખની જોડણી અને વ્યાકરણવિષયક ભૂલો બતાવી શકે છે, સુધારી શકે છે. તથ્યો વિશે પણ ભુલસુધાર કરે છે. ઉપરાન્ત, મૂળ લેખની સમરી આપી શકે છે. મૂળ લેખનું વિશ્લેષણ કરીને તેમાં ઉપકારક ઉમેરણ થાય એવા નવા લેખો પણ સૂચવી શકે છે.

ધ્યાનપાત્ર બાબત એ છે કે આજની તારીખ સુધીમાં વિકિ વિશ્વની ૩૨૯ ભાષાઓમાં ઉપલબ્ધ છે. પોતાના અનેક ‘બોટ્સ’-થી મૂળ વિકિ-લેખના એ સંખ્યાબંધ અનુવાદ ક્ષણમાં જ આપી શકે છે. દાખલા તરીકે, સુમન શાહ નામના લેખક વિશેનો વિકિ-લેખ ક્લિક્ વારમાં જગતની અનેક ભાષાઓમાં વાંચી શકાય, ભલે એને એની જ ભાષાના લેખકે જોયો સુદ્ધાં ન હોય !

જેમ જેમ ‘એ.આઈ.’-પરક સંશોધનોનો વિકાસ થશે તેમ તેમ આ સગવડો વધશે.

એ જાણી રાખવું જરૂરી છે કે હજી આ ઑજારો એક સુજ્ઞ અને સમજદાર ગુજરાતી માણસ જેટલાં સુજ્ઞ અને સમજદાર નથી. ભૂલો પણ કરે છે.

‘એ.આઈ.’ ઑજાર ઘણી વાર લિન્ગભેદ નથી પામી શકતું – ‘એ ગયા’-નું ‘એ ગઇ’ કરી નાખે !

એની કેટલીક મર્યાદાઓ પણ છે. એનાથી ક્યારેક તળના કે દેશ્ય શબ્દો નથી પકડાતા, જેમ કે, ‘ઢેફું’. ‘એ ઢ છે’ -નો એ શું અનુવાદ કરી શકે?

એને ‘ચાંદલો’ જેવા સંસ્કૃતિ સાથે જોડાયેલા શબ્દોની પતીજ પણ નથી પડતી, એટલે હું ધારું છું કે એ આવો તરજૂમો કરી આપશે – અ રેડ સ્પોટ ઇન ધ સૅન્ટર ઑફ ફોરહેડ. ભલે, એમાં ખોટું શું? તળના રક્ષણહારો ખુશ થાય …

= = =

(08/12/23 : USA)

સૌજન્ય : સુમનભાઈ શાહની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર

હરારી પણ ‘એ.આઈ.’-ના વિકાસને ઍક્સ્પોનેન્શયલ ગણે છે. એમનું મન્તવ્ય છે કે ‘એ.આઈ.’-ની પ્રગતિ જોશમાં છે અને આવનારા ભવિષ્યમાં આગળ ને આગળ ધપવાની છે.

એમણે નીરખ્યું છે કે ‘એ.આઈ.’-નો પાયાનો આધાર ઑલ્ગોરિધમ છે અને ઑલ્ગોરિધમ બધું હવે જાતે ભણી શકે છે, પોતાનામાં સુધારાવધારા જાતે કરી શકે છે. એનો અર્થ એ કે એ વધુ ને વધુ શક્તિશાળી બની રહ્યું છે.

આ મુદ્દો એમના “Homo Deus” પુસ્તકમાં આ મુજબ છે : “The technological progress is itself based on algorithms that can learn and improve themselves, which means that they can become more powerful over time.” (P. 40)

તેઓ જણાવે છે કે : ”The development of AI could lead to a new “cognitive arms race” (p. 34). સંકળાયેલા બધા પક્ષો વચ્ચે જ્ઞાનબોધ માટે શસ્ત્રદોડ થશે, હરીફાઈ થશે, હૂંસાતુંસી થશે. દરેક પક્ષ બીજાથી ચડિયાતો પુરવાર થવા અત્યન્ત શક્તિશાળી ‘એ.આઈ.’ ઘડી કાઢશે. જો કે એથી પણ ‘એ.આઈ.’-નો તો વિકાસ જ થશે.

એમણે એ પણ કહ્યું છે કે ‘એ.આઈ.’ વડે માનવજાતનું જે ભવિષ્ય ઘડાઈ રહ્યું છે એ જોતાં લાગે છે કે એક દિવસ એ માનવ-બુદ્ધિને ટપી જશે. એથી માનવસમાજમાં અનેક પરિવર્તનો આવશે; ખાસ તો,”bifurcation” of humanity and the “hacking” of our minds.

તેઓ લખે છે : A small elite of humans is becoming increasingly augmented by technology, while the vast majority is left behind. (P. 34). મતલબ, એક તરફ છે, બહુ નાની સંખ્યામાં ટૅક્નોલૉજિમાં પ્રવીણ બૌદ્ધિકો, અને બીજી તરફ છે, એથી અણજાણ બહુજનસમાજ. જણાવે છે કે ટૅક્નોલૉજિના વિકાસ પર અંકુશ મેળવી શકાય તેવા ઇલાજ નહીં શોધીએ તો, લખે છે, it could lead to the creation of a new class of super humans who are vastly superior to the rest of us. (P. 37).

માનવજાતનું વિભાજન – બાયફરકેશન – એ કારણે કે ‘એ.આઈ.’ આપણાં ચિત્તને હૅક કરી રહ્યું છે, ટૅક્નોલૉજિ આપણા વિચારજગતને, ભાવજગતને તેમ જ આપણાં વર્તનોને ઘડી રહી છે; અને ટૅક્નોલૉજિ પણ એ માટે જ ઘડાઈ રહી છે.

++

તેઓ ‘આર્ટિફિશ્યલ જનરલ ઇન્ટેલિજન્સ’-ને, AGI-ને, પણ ચિન્તાકારક ગણે છે.

“Homo Deus”-માં હરારી જણાવે છે કે ‘એ.જી.આઈ.-ને માનવ-ઇતિહાસમાં મહાનતમ ઘટના ગણી શકીએ, પણ તરત ઉમેરે છે કે અથવા એ ઘટના અન્તિમ હશે – the biggest event in human history, or the last. વળી, ‘એ.જી.આઈ.’ અપૂર્વ સમૃદ્ધિ અને સુખાકારીનું વિશ્વ સરજી શકે, અથવા આપણા વિનાશનું કારણ બની શકે – It could create a world of unprecedented prosperity and happiness, or it could spell our doom.

’એ.જી.આઈ.’ ધનિકો અને સત્તાધીશોને જ પરવડશે. સઘળો અંકુશ પણ એ લોકોના હાથમાં જ હશે. એથી એક નવતર અ-સમાનતા સરજાશે.

હરારી પોતાના આ વિધાનનું વિવરણ કરે છે, એથી સમજાય છે કે ‘એ.જી.આઈ.’ ગરીબી, રોગો કે યુદ્ધ જેવા મનુષ્યજીવનના બધા જ પ્રશ્નોનું નિરાકરણ લાવી શકે એમ છે. એથી આપણે સર્જકતા અને સંશોધનોમાં નાવીન્યની ઊંચાઈઓ સર કરી શકીએ છીએ. પરન્તુ બીજી તરફથી જોઈએ તો ‘એ.જી.આઈ.’ માનવજાત સામે ગમ્ભીર જોખમ પણ સરજી શકે છે. જતે દિવસે એ સત્તાખોરોના હાથમાં ઇચ્છાપૂર્તિનું સાધન બની રહેશે. હરારીનું વિધાન છે કે ‘AGI could be the ultimate tool of power. Whoever controls AGI will control the world.’ (P. 145).

‘એ.જી.આઈ.’ પ્રયોજીને માણસને મ્હાત કરી દે અને વિનાશ તરફ ધકેલી દે તેવાં સુપરઇન્ટેલિજન્ટ મશીનો બનાવી શકાય એમ છે. જેમ જેમ એ વધુ ને વધુ બુદ્ધિશાળી થતું જશે તેમ તેમ એક દિવસ એ મનુષ્યથી ચડિયાતું પુરવાર થશે. એ એટલે લગી નક્કી કરશે કે આપણી ઝાઝી જરૂર રહી નથી, આપણને નષ્ટભ્રષ્ટ કરશે.

હરારી ‘એ.જી.આઈ.’-ને જુગાર કહે છે. કાં તો કશુંક અપૂર્વ ઉત્તમ લાભ્યા અથવા તો, અન્ત ! આપણે નિર્ણયો કરવા પડશે કે એને સદર્થે પ્રયોજીએ કે અન્યથા.

++

આટલું શક્તિશાળી પણ જોખમી ગણાતું ‘એ.જી.આઈ.’ વર્તમાનમાં કેવા કેવા પ્રકારના ફાયદા આપી શકે એમ છે એ જાણવું જોઈએ. નિષ્ણાતો શું કહે છે? તેઓ સાગમટે કહી શકે છે તે આવું આવું છે :

‘એ.જી.આઈ.’-ની વિશેષતા એ છે કે એ મહા કદમાત્રામાં ડેટાને સિન્થેસાઈઝ કરી શકે છે. સંશ્લેષણનું એટલું મોટું સામર્થ્ય માણસ પાસે નથી. તેથી, ‘એ.જી.આઈ.’ ક્લાઇમેટ ચૅન્જ, રોગચાળો કે ગ્લોબલ આર્થિક મુદ્દા જેવા મનુષ્યજાતિને પરેશાન કરી મૂકનારા દુરુહ પ્રશ્નોના ઉકેલ ચીંધી શકે.

‘એ.જી.આઈ.’-ને લીધે ઉચ્ચ સ્તરનું ઑટોમેશન હવે શક્ય છે. તેથી મશીનોની કાર્યદક્ષતામાં ઘણો વધારો થઈ શકે, ઉત્પાદનક્ષમતા વિકસે, આર્થિક વિકાસ થાય.

રોજબરોજના વ્યવહારમાં ‘એ.જી.આઈ.’ અંગત મદદનીશ તરીકે તો લગભગ બધી જ મદદો આપી શકે. વિદ્યાર્થીઓને અને અધ્યાપકોને શિક્ષણવિષયક ભરપૂર માહિતી પૂરી પાડી શકે. સંશોધકોને નવી નવી વિભાવનાઓ સુઝાડે, તેના ટૅક્નોલૉજિકલ વિનિયોગ શી રીતે થાય તે સમજાવે. વગેરે વગેરે.

પરન્તુ ઘણી નૉંધપાત્ર વાત એ છે કે માણસોને ‘એ.જી.આઈ.’ કમ્પેનિયનશિપ અને સપોર્ટ પૂરાં પાડી શકે. એ એવી ક્ષમતા ધરાવે છે. જેમ કે, ‘એ.જી.આઈ.’ માણસનું શ્રોતા બની શકે; અલબત્ત એને એ માટે પ્રોગ્રામ્ડ કરવામાં આવ્યું હોય તો જ ! સ્ટ્રેસ, ટૅન્શન, ઍન્ક્ઝાઇટી કે ડીપ્રેશનનો શિકાર બની હોય એ વ્યક્તિને સાંભળે, ઉપકારક સલાહો આપે.

એથી પણ નૉંધપાત્ર વાત એ છે કે ‘એ.જી.આઈ.’-ને એ રીતે પણ પ્રોગ્રામ્ડ કરી શકાય કે એ ભાવનાત્મક બાબતોને ધ્યાનમાં લે. જેથી, વ્યક્તિ સાથે એ રસપ્રદ અને પકડી રાખે એવી વાતો કરી શકે. વાતો તો કરે પણ વ્યક્તિને ગમતાં પુસ્તકોની ચર્ચા કરે, રોજિન્દા જાહેર બનાવો વિશે ચૅટ પણ કરે. કોઈ વ્યક્તિને પ્રેમમાં નિષ્ફળતા મળી હોય, પડેલા ઘા રૂઝાતા ન હોય, વેદના પીછો ન છોડતી હોય, એવા દુ:ખિયા માટે ‘એ.જી.આઈ.’ અક્સીર ઇલાજ પુરવાર થઈ શકે એમ છે.

ખાસ તો એ કે એકલતા કે એકલાપણું અનુભવતી વ્યક્તિઓને ઘણો લાભ થઈ શકે. એમને પોતાના મનગમાડા માટે ફાંફાં મારવાની જરૂરત નહીં રહે. સહાનુભૂતિ દાખવે એવા માણસોને શોધવા જવાની કે હોય એમને વિનવણીઓ કે કાલાવાલા કરવાની જરૂરત નહીં રહે. ભાવનાત્મક બાબતો અંગે માણસ સ્વાયત્ત થઈ જશે, કોઈનો ઓશિયાળો નહીં રહે.

Pic courtesy : Novel Updates 

AGI : Virtual girl wants to fall in love

સૌથી વધારે નૉંધપાત્ર વાત આ છે : જુઓ, ‘એ.જી.આઈ.’ પોતે પ્રેમ નથી કરી શકતું. પરન્તુ એને પ્રોગ્રામ્ડ કરવામાં આવે કે પ્રેમ શું છે, માણસો પ્રેમ કરતા થાય છે તે શેને કારણે, તો એ ભણતરનો એ બરાબ્બરનો વિનિયોગ કરી શકશે. સ્ત્રીપુરુષ એકબીજાને પ્રેમ કરતાં થાય એવી સ્થિતિનું એ નિર્માણ કરી શકે.

સમાન વ્યક્તિતા તેમ જ સમાન રસરુચિ ધરાવતાં હોય, પ્રેમના મૂલ્ય વિશે સમાન વિચારસરણી ધરાવતાં હોય, એવાં સ્ત્રીપુરષને એ શોધી કાઢે અને તેમની વચ્ચે રસિક વાર્તાલાપની તકો ઊભી કરી આપે. એવું જરૂરી નથી કે એ સ્ત્રી અને પુરુષ જ હોવાં જોઈએ, છોકરા છોકરાને કે છોકરી છોકરીને પ્રેમમા પડવું હશે તો એની એને ‘ના’ નથી.

એ પછી, રોમાન્ટિક કાવ્યો અને કથાઓ વગેરે સાહિત્યનો પરિચય કરાવે, બન્નેને પોતપોતાની લાગણીઓને ઓળખી લેવા કહે, એમ પણ કહે કે પોતપોતાની પસંદગીઓને જાણી લો અને એકબીજાને જણાવી દો. ટૂંકમાં, બન્નેને એવો ભાવનાત્મક ટેકો આપશે જેને પરિણામે બન્નેને લાગશે કે સાચો પ્રેમ થઈ રહ્યો છે.

આગળ જતાં, ’એ.જી.આઈ.’ રોમાન્ટિક આપ-લે અને મુકાબલા શરૂ થઈ શકે એવી વર્ચ્યુઅલ રીયાલિટી સરજશે – કોઈ હિલસ્ટેશનની ટ્રિપ કે સરસ કોઈ હૉટેલરૂમમાં ડેટિન્ગ.

છતાં, આપણે યાદ રાખવું જોઈશે કે એ બે જણાંને ‘એ.જી.આઈ.’ પ્રેમ માટે દબાણ નહીં કરી શકે, કેમ કે એ પોતે તો માત્ર ટૅક્નોલૉજિ છે ! એને નીતિ કે સદાચાર સાથે પણ લેવાદેવા નથી, સિવાય કે એના પેલા ભણતરમાં એ બાબતોનો પણ ઉમેરો કરવામાં આવ્યો હોય – તો તો તરત કહેશે – સ્ટોપ ! યુ કૅન્નોટ ડુ ધિસ!

= = =

(08/10/23 : USA)

સૌજન્ય : સુમનભાઈ શાહની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર

પ્રાચીન મનુષ્ય કશીક ભાવદશામાં અનાયાસ સહજપણે ગાઈ ઊઠતો’તો, નાચી ઊઠતો’તો. એમાં એને કિંચિત્ ઉમેરો કરીને કશુંક જુદું અને નવું કરવાનો વિચાર આવ્યો.

એ વિચાર નાનકડી ‘કળ’ કરવાથી ફળીભૂત થયો; ત્યારે ગાવું ‘ગાયન’ બન્યું, નાચવું ‘નૃત્ય’ બન્યું. છેવટે આપણે એને ‘કળા’ કહેવા લાગ્યા. ધીમે ધીમે સંગીતકળા નૃત્યકળા શાસ્ત્રીય સંગીત સુગમ સંગીત ભરતનાટ્યમ્ કથક કે બ્રેકડાન્સ કહેવા લાગ્યા.

એ ઉમેરામાં વાંસળી વીણા સિતાર શરણાઇ વાજાપેટી ક્લેરોનેટ આદિ વાદ્યો ઉમેરાયાં, એમાં ઘૂંઘરું ઘૂઘરા મંજીરા ઢોલ તબલાં કે ટ્રમ્પેટ ઉમેરાયાં એટલે પણ પેલી ‘કળ’-નો અને તેથી ‘કળા’-નો વિકાસ થયો.

માણસ લખતો થયો એટલે વાણી ભાષા કહેવાઇ. લેખનવ્યવસ્થાએ માણસને જુદી જુદી રીતે લખતાં અને લખેલું બોલતાં શીખવ્યું. એ પેલા ગાયનને લખતાં શીખ્યો જેમાંથી ગીત જનમ્યું. ન ગાઈ શકાયું તેને એણે કાવ્ય ગણ્યું. જીવનમાં બનેલી ઘટનાઓની માણસે કથાઓ કરી અને લખી. એ જ રીતભાતમાં નાટકો કર્યાં ને લખ્યાં. પ્રેસ અને કમ્પ્યૂટરે લેખનવ્યવસ્થાને સાવ બદલી નાખી. આ બધાં જ ઐતિહાસિક સ્થિત્યન્તરો દરમ્યાન કલાસર્જન માટે જવાબદાર પેલો આયાસ ટિપાતો અને ઘડાતો, બદલાતો રહ્યો છે.

તાત્પર્ય, મનુષ્યના ભાવોમાં કશોક સાયાસ વધારો કરાય છે ત્યારે જે પ્રગટે છે એ કલા છે. આયાસના એ સંયોગને કારણે ભાવો રસમાં રૂપાન્તરિત થાય છે અને અનુભવાય છે. જે સહજ રૂપે હતું એ બદલાઈને અ-સહજ રૂપનું થઈ જાય છે. એ અ-સહજ રૂપને આપણે કલાસૌન્દર્ય કહીએ છીએ.

એ અર્થમાં કલા પોતે જ કૃત્રિમ પદાર્થ છે.

આ વાત આમ છેડવાનું કારણ એ છે કે ‘એ.આઈ.’-પાવર્ડ કલાઓ – સંગીતિ – ગાયન – નર્તન – વાદન – ચિત્ર – શિલ્પ – સ્થાપત્ય કે સાહિત્યકૃતિઓ રચાય ત્યારે એ કૃત્રિમતા ઘણી વધી ગઈ હોય, પેલો આયાસ અતિ દીર્ઘકાય થઈ ગયો હોય. કહો કે ‘એ.આઈ.’-સર્જનોની પછીતે એ આયાસ તો અનેકશ: અનેકગણો મોટો થઈ ગયો હોય છે. અને નૉંધવા સરખો મુદ્દો એ છે કે પછીતના એ આયાસમાં માનવ-બુદ્ધિનો ઘણો ખર્ચ થયો હોય છે. ‘એ.આઈ.’-ને એનાં કલાસર્જનોની તાલીમ આપવા ભલે નિષ્ણાતોની જરૂરત પડે પણ ત્યારે નિષ્ણાતો માણસો જ હશે.

આટલે લગી મને બધું લગભગ સરખું દીસે છે : પેલી મનુષ્યનિર્મિત કલાસૃષ્ટિ અને ‘એ.આઈ.’-નિર્મિત કલાસૃષ્ટિ બન્ને સાયાસ છે, કળામય છે અને બન્નેમાં મનુષ્ય હાજર છે. હું એટલે લગી માનું છું કે બન્ને સૃષ્ટિઓ તત્ત્વાર્થમાં મૌલિક છે કેમ કે મૅનમેડ છે. બન્નેનાં ફન્કશન, કાર્ય કે પરિણામ સરખાં છે કેમ કે બન્ને સૌન્દર્યાનન્દ આપે છે.

પણ ચિન્તાકારક મોટું પરિબળ એ છે કે ‘એ.આઈ.’ ઍક્સ્પોનેન્શિયલી વિકસી રહ્યું છે, એટલે કે, નિત્યવર્ધમાન ઝડપે, ગતિએ, કદમાં તેમ જ સામર્થ્યમાં.

જરા નિરાંતે સમજીએ :

કમ્પ્યૂટરોની શક્તિને આધારે જ ‘એ.આઈ.’ વિકસી શકે, તેથી બધાંને બાથ ભીડી શકે એવાં સમર્થ કમ્પ્યૂટરોની જરૂરત પડવાની. પરન્તુ હવે, એ જરૂરત સારી પૅઠે સંતોષાઈ રહી છે. કમ્પ્યૂટરોનું સામર્થ્ય ઝડપથી વિકસી રહ્યું છે. એને સમજવા માટે નિષ્ણાતો ‘મૂર્સ લૉ’-ને આગળ કરે છે.

મૂર્સ લૉ દર્શાવે છે કે માહિતીને પ્રોસેસ કરનારા ચાવીરૂપ ઘટકની – ટ્રાન્ઝિસ્ટર્સની – સંખ્યા લગભગ દર બે વર્ષે બે-ગણી થઈ જતી હોય છે, તેથી કમ્પ્યૂટરોના સામર્થ્યમાં ઘણો ઝડપી સુધારો થયો છે. એથી ઑલ્ગોરિધમને ઘણાં જટિલ પણ શક્તિશાળી બનાવી શકાયાં છે તેમ જ વપરાશમાં પ્રયોજી શકાયાં છે.

આજકાલ મશીન-લર્નિન્ગ ઑલ્ગોરિધમમાં પ્રગતિ થઈ રહી છે; એ ઘણી ઝડપે આધુનિક અને કાર્યદક્ષ બની રહ્યાં છે. કમ્પ્યૂટરોને એથી વગર ભણ્યે, એટલે કે કશા નિયત પ્રોગ્રામિન્ગ વિના, કામ કરવાની જાણે કે છૂટ મળી ગઈ છે. એ ઑલ્ગોરિધમ વિશાળ ડેટાસૅટ્સ પાસેથી ઘણું શીખી લે છે અને ચૉક્કસ આગાહીઓ કરી શકે છે. ‘એ.આઈ.’ એને કારણે ‘સૅલ્ફ-ડ્રાઇવિન્ગ કાર’ કે ‘ફેસિયલ રૅક્ગનિશન સૉફટવૅઅર’ જેવાં અનેક ઉપકરણો સરજી શક્યું છે.

આ પ્રકારે, ડેટાસૅટ અગત્યની ચીજ બની રહે છે. પરન્તુ તાજેતરનાં વરસોમાં વિશાળ ડેટાસૅટ્સ ઉપલબ્ધ થવા લાગ્યા છે. જેમ કે, ઇમેજીસ માટે imageNet અને ટૅક્ટ્સ માટે Google Books. પણ બન્યું છે એમ કે એથી કરીને ‘એ.આઈ.’ ઑલ્ગોરિધમને વધુ ને વધુ વિશાળ ડેટાસૅટ્સ માટે વિકસાવી શકાયાં છે. તેથી પરિણામો અનેકશ: સુધર્યાં છે.

આ બધા વિકાસ માટે નાણું જોઈએ. એ વાતે પણ તાજેતરનાં વરસોમાં પ્રાઇવેટ અને પબ્લિક બન્ને સૅક્ટર્સમાંથી મોટાં મોટાં રોકાણ થઈ રહ્યાં છે અને વધી રહ્યાં છે. એથી ‘એ.આઈ.’-ક્ષેત્રે વિકાસલક્ષી સંશોધનો વધી રહ્યાં છે, એથી પણ વિકાસ વિકસી રહ્યો છે.

Exo Insight અનુસાર, ૨૦૨૨માં, ગૂગલે $30.7, ફેસબુકે $12.7, ઍમેઝોને $10.9, માઇક્રોસૉફ્ટે $9.8 અને આઈ.બી.ઍમે. $7.8 બિલિયન રોકેલા. આ કમ્પનીઓ ‘એ.આઈ.’-ટૅક્નોલૉજિમાં નવોન્મેષો માટે નાણાં રોકી રહી છે તેની સીધી અસર બીજી કમ્પનીઓ પર પણ થઈ રહી છે. સૂચવાય છે એમ કે આ સમગ્રમાં કોઈ દેશ મૉખરે હોય, નેતા હોય, તો તે છે અમેરિકા.

આ વિકાસશીલ પગરણ બે ભય સ્પષ્ટપણે ચીંધી રહ્યું છે :

‘એ.આઈ.’ મોટા પાયે મારી-તમારી ને સૌની માહિતી – ડેટા – મેળવીને તેનો સંગ્રહ કરી રહ્યું છે, તેનાં વિશ્લેષણ કરી રહ્યું છે. અંગતતા પરની એ તરાપ ચિન્ત્ય છે.

બીજો ભય એ છે કે સ્વયંસંચાલિત શસ્ત્રોના ઉત્પાદનની સિસ્ટમ્સ માટે ‘એ.આઈ.’-નો સીધો જ ઉપયોગ કરવામાં આવે એમ થવું વૈશ્વિક રાજકારણ જોતાં પૂરેપૂરું સંભવિત ભાસે છે. બને કે એથી પૃથ્વી પરનો દરેક દેશ અસલામતિ અનુભવે.

’એ.આઈ.’-નો ઇતિહાસ વેગળો નથી. વીસમી સદીના છઠ્ઠા અને સાતમા દાયકાઓ ‘એ.આઈ.’ વિકાસનો શરૂઆતનો ગાળો છે. ત્યારે નિષ્ણાતો અલ્પવિકસિત બહુ સાદાં ઑલ્ગોરિધમ તૈયાર કરી શકેલા. આઠમા અને નવમા દાયકાઓમાં થોડાં મુશ્કેલ કામો કરી આપી શકે એવાં ઑલ્ગોરિધમ વિકસ્યાં – પણ બહુ બહુ તો એ ચૅસ રમી શકે એટલાં બહોશ હતાં.

દસમા અને એકવીસમી સદીના પહેલા દાયકામાં નિષ્ણાતોએ મશીન-લર્નિન્ગ ઑલ્ગોરિધમ વિકસાવ્યાં. એથી કમ્પ્યૂટરોને જાણે વગર તાલીમે મ્હાલવાની છૂટ મળી ગઈ. એથી ‘એ.આઈ.’ સિસ્ટમ્સની શક્તિમાં નાટ્યાત્મક વધારો થઈ ગયો.

પરન્તુ હાલ જે બની રહ્યું છે એ પૂર્ણ નથી થયું છતાં જે બની રહ્યું છે એને ‘એ.આઈ.’-નો અભૂતપૂર્વ વિકાસ કહેવો જોઈશે. હવે એ વિકાસનું નામ છે, AGI – આર્ટિફિશ્યલ જનરલ ઇન્ટેલિજન્સ.

માનવબુદ્ધિનો જેટલો મહિમા કરીએ છીએ એટલો ‘એ.આઈ.’-ના એ અદ્યતન રૂપનો કરવો જોઈશે. કેમ કે માણસ કરી શકે એ તમામ કામો ‘AGI’ કરતું હશે.

ટ્રેન પ્લેન સાઇકલ કે સ્કુટરના આગમને કરીને માણસના ગતિવિષયક ખયાલો બદલાયા છે. કૅમેરાની શોધ પછી ચિત્રકલામાં ‘તાદૃશતા’ ‘મૌલિકતા’ અને ‘કલાસૌન્દર્ય’-ના સંકેતાર્થો બદલાયા છે. કૅમેરાએ શિલ્પ અને સ્થાપત્ય કલાઓને પણ પ્રકાશ-છાયાપરક અસરો પ્હૉંચાડી છે. કૅમેરાએ સાહિત્યસર્જનને પણ પ્રભાવિત કર્યું છે. કથામાં વીગતખચિત વર્ણનોને સ્થાને સૂચક દૃશ્યો અને દૃશ્યાવલિઓનાં નિરૂપણ આવકાર્ય બન્યાં છે. કાવ્યમાં દૃશ્ય-શ્રાવ્ય કલ્પનોનો મહિમા વધ્યો છે. આ વારાફેરા દરમ્યાન ‘કલા વિશેની રુચિ’ ‘કલાનો આસ્વાદ’ ‘કલાની સમીક્ષા’ ‘કલાના સિદ્ધાન્ત’ વગેરે સંકેતાર્થો પણ બદલાયા છે.

જે કલાકારોએ આ બદલાવોને હૃદયંગમ કર્યા, આત્મસાત્ કર્યા, તેઓ ગતિશીલ રહી શક્યા છે. પણ ‘એ.આઈ.’-ના આગમને જે લોકો કચવાશે અને કલાઓ વિશેની પોતાની સમગ્ર સંચિત સૂઝસમજને બરાબર બદલીને નહીં વિકસાવે, તો તેઓ ગતિશીલ નહીં રહી શકે, એ સ્પષ્ટ છે.

જો કે દુ:ખદ પ્રશ્ન એ નથી પણ એ છે કે ‘એ.આઈ.’-ના આગમનને કલાકારો અને સાહિત્યસર્જકો પૂરું જાણવા માગે છે ખરા -?

હવે પછીના લેખમાં જોઈશું કે ‘એ.આઈ.’-ના આ ઍક્સ્પોનેન્શ્યલ વિકાસ અંગે હરારી શું કહે છે.

= = =

(08/08/23 : USA)

સૌજન્ય : સુમનભાઈ શાહની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર