લગભગ રોજ ગુજરાતી ઉપરાન્ત ભારતીય દલિત સાહિત્યસૃષ્ટિની વાત કરનારા ગણપત વણકર મારા મિત્ર છે. પરન્તુ તેઓ મનોચિકિત્સા શાખાના એક ઉમદા પ્રૉફેસર પણ છે. એમના પ્રેમાળ નિમન્ત્રણથી માર્ચ 17 ને શુક્રવારે પારુલ યુનિવર્સિટી, વડોદરામાં મેં આપેલા વ્યાખ્યાનનું લેખ-સ્વરૂપ રજૂ કરું છું, છોડી દીધેલા કેટલાક મુદ્દા સાથે.

આ ત્રણેય વિદ્યાજગતો છે અને મનુષ્ય વિશે છે. દરેકનાં વ્યાપ અને ઊંડાણ સાગર-સમાં છે. એકને ઍટલાન્ટિક ઓસન કહીએ, બીજાને ઇન્ડિયન ઓસન અને ત્રીજાને પૅસિફિક, તો બરાબર લાગે.

આ ત્રણેયનાં વિષયવસ્તુ -કન્ટેન્ટ- શું છે?

મનોવિજ્ઞાન મનુષ્યના મનનું વિજ્ઞાન છે. મન અથવા ચિત્ત એક સામર્થ્ય છે – ફૅકલ્ટી. એથી ચૈતસિક આવિર્ભાવો પ્રગટે છે – મૅન્ટલ ફીનોમિના. જેવા કે, સૅન્સેશન – સંવેદન, પરસૅપ્શન – ઇન્દ્રિયબોધ, વિચાર – થિન્કિન્ગ, તર્ક – રીઝનિન્ગ, સ્મૃતિ – મૅમરિ, માન્યતા, ઇચ્છા કે પ્રેરણા – મોટિવેશન. 

તત્ત્વજ્ઞાન અથવા ફિલસૂફીનું વિષયવસ્તુ, જીવ જગત અને ઈશ્વરવિષયક પ્રશ્નો છે. મનુષ્યનું અસ્તિત્વ શું છે, જ્ઞાન, જીવનમૂલ્યો, ચિત્ત, ચેતના, ભાષાઓ વગેરે શું છે, તેનો વિમર્શ-પરામર્શ. મૂળ સંજ્ઞા ગ્રીક ભાષામાં ‘ફિલોસોફિયા’ છે – ફિલો = લવ, સોફિયા = વિઝડમ. ડહાપણને માટેનો પ્રેમ તે ફિલસૂફી. 

તત્ત્વજ્ઞાનની અનેક શાખાઓ માણસને ડહાપણ લગી નથી પહૉંચાડતી, ઊલટું એમ કહે છે કે વાદે વાદે જાયતે તત્ત્વબોધ: પણ તત્ત્વને તો છેડો નથી; એેને જેટલું કાંતો એટલું કંતાતું જશે. ષડદર્શનના જૂજવા મતા છે, પણ સાંઠ પણ હોઈ શકે છે. નરસિંહે બરાબર પકડ્યું હતું – તત્ત્વનું ટૂંપણું તુચ્છ લાગે, પ્રેમરસ પાને તું મોરના પિચ્છધર …

સાહિત્યકલાનો જીવન સમગ્ર સાથે સમ્બન્ધ છે પણ એના વિષયવસ્તુનો પહેલો સમ્બન્ધ મનુષ્યના Lebenswelt સાથે છે. એ શબ્દ જર્મન ભાષાનો છે, અંગ્રેજીમાં lifeworld કહેવાય છે, ગુજરાતીમાં હું એને ‘જીવનવિશ્વ’ કહું છું. એ ‘વિશ્વજીવન’ નથી, એટલે કે, એ વિશ્વ સમગ્રમાં જિવાયેલું જીવન નથી, મારા વડે મારા સ્થાને મારા સમયમાં જિવાયેલું અને જિવાતું મારું જીવન છે. એ નકરી વાસ્તવિકતા છે. એની સરખામણીમાં, વિશ્વ એક ધ્યર્થ છે – આઇડિયા. મારી આસપાસનાં મનુષ્યો પણ, દરેક, પોતપોતાનું જીવન જીવે છે. અમારી વચ્ચે જે સમ્બન્ધ રચાય છે તે મારા અને એમનાં જીવનવિશ્વની આપ-લેનું પરિણામ હોય છે.

સાહિત્યની પરમ્પરાગત ચર્ચામાં જગત આખાનો અનુભવ, સંસાર સમગ્રનો અનુભવ વગેરે સામાન્યથી પણ સામાન્ય સંકેતોનો આગ્રહ સેવાતો હોય છે. પણ આ ‘જીવનવિશ્વ’-ના સંકેતાર્થથી વધારે નક્કર અને વાસ્તવિક અર્થ એમાં નથી.

‘લેબેન્શ્વેલ્ત’ સંજ્ઞા હ્યુસેર્લે એમની એક હસ્તપ્રતમાં ૧૯૧૭-માં પ્રયોજેલી. હ્યુસેર્લના બે અનુયાયીઓ માર્ટિન હાઇડેગર અને આલ્ફ્રેડ શૂત્ઝનાં દર્શનોમાં આ સંજ્ઞા વિશેષ રૂપે વિકસી છે.

હાઇડેગર અનુસાર, મારા, અમારા કે આપણા વિશ્વમાં ચિન્તનાત્મક વસ્તુઓની ભરમાર નથી – ઇટ ઇઝ નૉટ પૉપ્યુલેટેડ બાય ઑબ્જેક્ટ્સ ઑફ કન્ટેમ્પ્લેશન – પણ એમાં વર્તન અને વ્યવહારથી સાંપડેલી નક્કર વસ્તુઓ હોય છે. એ વસ્તુઓની જાળ રચાઈ હોય છે, એક નૅક્સસ રચાયું હોય છે, જે જીવવા માટેનાં મારાં ઑજારો બને છે અને મને સજ્જ કરે છે. મારા જીવનવિશ્વથી મારી દુનિયા રચાય છે અને મારી એ દુનિયામાં મારું જીવનવિશ્વ સમેટાઈ જાય છે.

મનુષ્યમાત્રની જન્મથી મૃત્યુ લગીની યાત્રામાં આથી જુદું શું બને છે? સમજાય એવું છે.

કલાઓ, સાહિત્ય, વિજ્ઞાન કે તત્ત્વચિન્તનની આ જીવનવિશ્વ, મૂળભૂત ભૂમિકા છે. એની ઉપેક્ષા કરીને કે એને બાદ કરીને વિસ્તરેલાં સાહિત્ય, કલાઓ, વિજ્ઞાન કે તત્ત્વચિન્તન વ્યર્થ ઠરે છે. મારું જીવનવિશ્વ લઈને હું મારી સમીપે વસતા મનુષ્યના જીવનવિશ્વ લગી પ્હૉંચું છું ત્યારે અંગતતાથી, ભાવ-ભાવના, ઊર્મિઓ, લાગણીઓ, વિચારોથી વધારે વર્તું છું, એમાં બિનંગતતા કે વસ્તુલક્ષીતા કે તર્ક કરતાં અતર્કની બલકે તર્કહીનતાની માત્રા વિશેષ હોય છે, એમાં, બ્રહ્મ સત્ય ને જગત મિથ્યા જેવા દાર્શનિક ખયાલો પણ નથી હોતા. સીધુંસાદું જીવન હોય છે.

સાહિત્યકલાનો જીવન સમગ્ર સાથે સમ્બન્ધ છે પણ એના વિષયવસ્તુનો બીજો સમ્બન્ધ મનુષ્યના ભાવજગત સાથે છે. સાહિત્ય મુખ્યત્વે મનુષ્યના ભાવજગતની કલા છે. ભાવથી સ્ફુરેલા અને કલાની રીતે સ્ફુરેલા વિચારોના ચિન્તન કે દર્શનની સાહિત્યમાં મનાઈ નથી.

પણ હકીકત એ છે કે ભાવોની સૃષ્ટિમાં ઘમસાણ મચે ને ચિત્ત ડ્હૉળાઇ જાય. સ્ટ્રેસ, હાઇપર ટેન્શન, જેવાં અનેક દર્દ જન્મે, જેને મનોવિજ્ઞાન મનોરોગો કહે છે. બાજુની મનુષ્ય વ્યક્તિ સાથેનું વર્તન અસંતુલિત અને સંકુલ થઈ જાય છે. એમાંથી લડવાડો અને યુદ્ધો સરજાય છે. કહેવાનું તાત્પર્ય એ કે મનોવિજ્ઞાન માટેની સામગ્રીનાં મૂળ મનુષ્યનું ભાવજગત છે.

હું સાહિત્યકલાના અ બ ક ડ એવા ૪ વિશેષને ધ્યાનપાત્ર ગણું છું :

અ : મનુષ્યની ભાવસૃષ્ટિ પર સર્જકની ચેતના કામ કરીને રસસૃષ્ટિ પ્રગટાવે છે. એ એનો પહેલો વિશેષ છે.

ભરત મુનિએ “નાટ્યશાસ્ત્ર”-માં ૮ ભાવોને મુખ્ય અને સ્થાયી કહ્યા છે. ૧ : રતિ (love), ૨ : હાસ (Mirth), ૩ : ક્રોધ (Anger), ૪ : ઉત્સાહ (Courage), ૫ : ભય (Fear), ૬ : જુગુપ્સા (Aversion), ૭ : વિસ્મય (Wonder) અને ૮ : શોક (Sorrow). ૯-મો ભાવ -ઉપશમ (Calm) પણ ગણાવ્યો છે.

સર્જકચેનાના વ્યાપારને કારણે કે કવિ કર્મને કારણે દરેક ભાવમાંથી રસ પ્રગટે છે, રસ પણ એટલે ૮ ગણાવ્યા છે. ૧ : રતિ – શૃંગાર રસ (Erotic), ૨ : હાસ -હાસ્ય રસ (Comic), ૩ : ઉત્સાહ – વીર રસ (Heroic), ૪ : ક્રોધ – રૌદ્ર રસ (Furous), ૫ : ભય – ભયાનક રસ (Terrible), ૬ : શોક – કરુણ (Pathetic), ૭ : વિસ્મય – અદ્ભુત (Marvellous), ૮ : જુગુપ્સા – બીભત્સ (Odious). અને ૯ : ઉપશમ – શાન્ત રસ.

સાહિત્યકલાની ધરિત્રીના ત્રણ ઉપખણ્ડ છે : ઊર્મિકવિતા – લિરિકલ પોએટ્રી. કથાકવિતા – નૅરેટિવ પોએટ્રી. નાટ્યકવિતા – ડ્રામેટિક પોએટ્રી. એ ત્રણેયમાં, સાહિત્યકારની સર્જકતાને પ્રતાપે મનુષ્યની ભાવસૃષ્ટિનું રસસૃષ્ટિમાં રૂપાન્તર થાય છે.

બ : બીજી વિશેષતા એ છે કે સાહિત્યકલામાં, વિચારો તર્ક દલીલો દર્શન કે ચિન્તનને સીધો પ્રવેશ નથી હોતો.

આ ક્ષણે, હું કથાકવિતા અને નાટ્યકવિતાની ચર્ચા જતી કરું છું, ઊર્મિકવિતાની કરું. એમાં, સંવેદનો અને ઇન્દ્રિયબોધોની માત્રા વધારે હોય છે.

સંવેદનો : ‘તે પંખીની ઉપર પથરો ફૅંકતાં ફૅંકી દીધો.’ ‘કદી મારી પાસે વનવનતણાં હોત કુસુમો / વિખેરી તુજ માર્ગે આહ્લાદ ભરતે.’ ‘ગણ્યું જે પ્યારું પ્યારાએ અતિ પ્યારું ગણી લેજે.’ વગેરે.

ઇન્દ્રિયબોધો : સાહિત્યનો શબ્દ આંખ કાન નાક જિહ્વા અને સ્પર્શ એ ઇન્દ્રિયોને સંતર્પતો હોય છે : સુરેશ જોષીનું આ “અન્ધકાર” કાવ્ય જુઓ : એમાં, કામચલાઉ ધૉરણે કહું કે કાવ્યશબ્દ કયા ઇન્દ્રિયબોધને પ્રગટાવે છે :

આજે હું તારા અંધકાર સાથે બોલીશ. (જિહ્વા) / તારા હોઠની કૂણી કૂંપળ વચ્ચેનો આછો કૂણો અંધકાર. (સ્પર્શ) / તારા કેશકલાપનો કુટિલ સંદિગ્ધ અંધકાર. (આંખ) / તારા ચિબુક પરના તલમાં અંધકારનું પૂર્ણવિરામ. (સ્પર્શ) / તારી શિરાઓના અરણ્યમાં લપાયેલા અંધકારને (સ્પર્શ) / હું કામોન્મત્ત શાર્દૂલની ગર્જનાથી પડકારીશ; (કાન) / તારા હૃદયના અવાવરુ કૃપણ ઊંડાણમાં વસતા જરઠ અંધકારને (સ્પર્શ) / હું ઘુવડની આંખમાં મુક્ત કરી દઈશ; / તારી આંખમાં થીજી ગયેલા અંધકારને / હું મારા મૌનના ચકમક જોડે ઘસીને સળગાવી દઈશ; (સ્પર્શ, આંખ) / વૃક્ષ ની શાખામાં ઓતપ્રોત અંધકારનો અન્વય / તારાં ચરણોને શીખવીશ. / આજે હું અંધકાર થઈને તને ભેદીશ. (સ્પર્શ).

ક : સાહિત્યકલામાં, વિચારો તર્ક દલીલો કે દર્શન અને ચિન્તનને સીધો પ્રવેશ નથી હોતો એ ખરું પણ તત્ત્વચિન્તન માણસને જાગ્રત કરી શકે છે, માણસને ડહાપણનો માર્ગ ચીંધી શકે છે. એ ત્રીજી વિશેષતા છે.

મેં બે વર્ષ પર અમારા પીઓરીઆ શ્હૅરની ઇલિનૉય કૉમ્યુનિટી કૉલેજમાં છ વ્યાખ્યાનો આપેલાં, વિષય હતો : Suffering and Pursute of Happiness.

અસ્તિત્વવાદી તત્ત્વજ્ઞાની સાર્ત્રે કહ્યું કે ‘ઍક્ઝિસ્ટન્સ પ્રીસિડ્સ ઇસેન્સ. અસ્તિત્વ મનુષ્યના સત્ત્વને વટી જાય છે. માણસ to be-માંથી to become-ની દિશામાં વળી જાય છે ને એ જ દિશામાં મૃત્યુ પામે છે.

સાર્ત્રે સાચું કહ્યું કે અસ્તિત્વ સત્ત્વને વટી જાય છે, પણ હું તો એટલે લગી અનુભવું છું કે હું હમેશાં મારા સત્ત્વમાં પાછો ફરું છું, કેમ કે એ જ છે જે ખરેખર છે.

મારું હોવું અને સમીપે વસતા એનું હોવું અમને બન્નેને જિવાતા જીવન દરમ્યાન ઘણું શીખવે છે. અમને બન્નેને ભાન થાય છે કે એકમેકના સ્વાતન્ત્ર્યની રક્ષા ન કરી, એટલે ઘર્ષણ થયાં, પસંદગીનાં ચૂકવણાં ન કર્યાં, ઠાગાઠૈયા કર્યા, એટલે બરબાદી થઈ. મને થાય, ઈશ્વર જેવા ચિરંતન ખયાલથી કે મૃત્યુ જેવી નકરી ભવિતવ્યતાથી ડરીને ન જીવ્યો, ભૂતકાળે ઘટેલા બનાવોથી અને ભવિષ્યની ચિન્તામાં ગ્રસ્ત રહીને વર્તમાનને જ ન જીવ્યો … વગેરે.

અસ્તિત્વ દોડાવે છે, મને ખદેડે છે એવા ભાન સાથે પોતાના સત્ત્વમાં અવારનવાર પાછા ફરવું એ એક કારગત ઉપાય છે. દુ:ખનો અભાવ સુખ છે અને સુખનો અભાવ દુ:ખ છે એવા ભાન સાથે જીવવું એ પણ એટલો જ કારગત ઉપાય છે. નરસિંહે સરસ ભાળ્યું છે, ભાખ્યું છે – સુખ-દુ:ખ મનમાં ન આણીએ, ઘટ સાથે રે ઘડિ યાં … it is the human life.

પીડા જીવન છે. એ ભાવજગતની અને તેથી સાહિત્યની સામગ્રી છે. પણ સુખની શોધનો સમ્બન્ધ અધ્યાત્મ સાથે છે. હું સંસાર અસાર છે એવા ડહાપણને વશ થઈ જીવું, તો સુખ મને મળે. પણ એમ થઈ શકતું નથી. કેમ કે જીવન પોતે જ અસાર છે, અર્થહીન છે, અસંગત છે, ઍબ્સર્ડ છે.

બુદ્ધ એ જ વાત એમની રીતે કરે છે, એમણે ૪ સત્ય પર આંગળી ચીધી : ૧ : પીડા અથવા દુ:ખ છે. (દુ:ખ) : ૨ : દુ:ખનું કારણ છે. (સમુદાય) ૩ : દુ:ખનિવારણનો ઉપાય છે. (નિરોધ) : ૪ : ઉપાય માટે ૮ પથ છે.

તત્ત્વજ્ઞાનની આ વિશેષતા પણ સાહિત્યકલામાં સામગ્રી બને છે, અને ત્યારે શબ્દ અને તત્ત્વની એકરૂપતા સિદ્ધ થાય છે.

એવી એકરૂપતાનું ડાયડેક્ટિક પોએટ્રીમાં હોય છે – ઉપદેશપ્રધાન કવિતામાં. મિલ્ટનકૃત “પૅરેડાઈઝ લૉસ્ટ”, વિલિયમ બ્લૅકકૃત “ડિવાઇન ઇમેજ” કે આલ્ફ્રેડ લૉર્ડ ટેનિસનકૃત “ઇન મૅમોરિયમ” એનાં જાણીતાં દૃષ્ટાન્તો છે. પણ રવીન્દ્રનાથ ટાગોરકૃત “ગીતાંજલિ”-ની સૃષ્ટિને ઉપદેશપ્રદાન ગણવા જતાં ભૂલ થાય, ન ગણીએ તો પણ ભૂલ થાય, એવી એની વિલક્ષણતા છે.

ડ : ચૉથી વિશેષતા એ છે કે સાહિત્યકાર મનુષ્યજીવનને પોતાની કલારીતિ અનુસાર સરજે છે. જેમ કે, મેં ગણાવ્યા એ બધા જ ચૈતસિક આવિર્ભાવો સાહિત્યકલાસૃષ્ટિમાં હમેશાં જોવા-અનુભવવા મળે છે. પણ તેમાંના કોઈની પણ જોડે સાહિત્યકાર બૌદ્ધિક વ્યાપાર નથી માંડતો.

એ જ રીતે, એ કોઈપણ ધર્મની કશી પણ પૂર્વધારણાને વશ નથી થતો. દાખલા તરીકે, બૌદ્ધ ધર્મની બીલીફ સિસ્ટમમાં ૩ બાબતો મુખ્ય છે : ૧ : કર્મ : ૨ : પુનર્જન્મ : ૩ : ક્ષણભંગુરતા.

એમાંની એક બાબત જીવનની ક્ષણભંગુરતા વિશે વાત કરું. જીવનમાં એ કેવાં કેવાં સ્વરૂપે છે :

આતુરતા, બેચેની, કારણ ન હોય એવી માનસિક અસ્વસ્થતા-anxiety રૂપે. insecurity- અસલામતીનો ભાવ, શું થશે? બધું બરાબર હશે? uncertainty-અનિશ્ચિતતા. બધું જ નિશ્ચિત છે. કશું જ નિશ્ચિત નથી. મૃત્યુ નિશ્ચિત છે પણ અનિશ્ચિત છે – ક્યારે? ક્યાં? અથવા એ નિશ્ચિત છે પણ આપણે જાણતા નથી એ નિશ્ચિત છે. Volatility – કશું જ સ્થિર નથી, એકાએક ઊછળે, અચાનક બેસી પડે. vulnerability – આક્રમણભોગ્ય છીએ. વાઘ આવે અને ખાવા માગે તો ખવાઇ જઈએ. સ્ત્રીઓ આક્રમણભોગ્ય છે. Fluctuation રૂપે – સમુદ્રમાં ભરતી-ઓટ સંભવે છે, એમ માણસના જીવનમાં પણ સુખ કે દુ:ખની ચડતી પડતી ચાલ્યા કરે છે. દિવસ દરમ્યાન પણ સવાર સારી, બપોર વધારે સારી, સાંજ ગમગીન હોય – શામ બડી ગમગીન હોતી હૈ. સ્નો જામે, ઑગળી જાય. સૂરજ જોવા ન મળે, મળે ત્યારે બધાં એક જ વાક્ય ઉચ્ચારે – ઇટ’સા સની ડે, હાઉ બ્યુટિફુલ !

કાફ્કાકૃત “A Country Doctor” નામની એક ટૂંકીવાર્તામાં સ્નોયી નાઇટ છે, વળી, ચાંદની પણ છે. એવામાં ગામડા ગામના પ્રૌઢ દાક્તરને એક દર્દીને જોવા જવું જ પડે એમ હોય છે. એ ઇમરજન્સી વિઝિટ માટે ઘોડા પર જવાય પણ દાક્તરનો ઘોડો આગલી રાતે મરી ગયો હોય છે. નોકર-છોકરી રોઝા બીજાનો ઘોડો મળે એ માટે ગામ આખામાં ભટકે છે, પણ સફળ થતી નથી. દાક્તર સ્નોમાં કૉર્ટયાર્ડમાં ઊભો રહે છે, અગતિક. વગેરે વાર્તાની વાતથી મેં વ્યાખ્યાન સમ્પન્ન કરેલું. (એ વાર્તાની વીગતે વાત ક્યારેક કરીશ.)

= = = 

(March 19, 2023 : Ahmedabad)

સૌજન્ય : સુમનભાઈ શાહની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર

== ૨૦૨૩ના માર્ચની ૧૩ તારીખે ગોવિન્દગુરુ યુનિવર્સિટીમાં આપેલા વ્યાખ્યાનનું લેખ-સ્વરૂપ == 

— એક કહેવત છે કે મૂરખ માણસ પણ પ્રયોજન વિના તો હાલતો પણ નથી. આમ તમારી સામે વ્યાખ્યાન કરવું એ મારું પ્રયોજન છે. ખરેખર તો, ૧૫-૨૦ દિવસ પર જૈમિને મને વાત કરી એ ઘડીથી આ પ્રયોજન મારામાં આકાર લઈ રહેલું. એ પ્રયોજન પાર પાડવાને હું અમદાવાદથી તમારા લગી આવ્યો છું. તમે પણ મને સાંભળવાના પ્રયોજનથી બેઠા છો. આયોજકો આ પરિસંવાદ પાછળનું પ્રયોજન પાર પાડી રહ્યા છે. એટલે એમની ચિન્તા એ પણ હોઈ શકે છે કે હું ક્યારે પૂરું કરું ને બીજા વક્તા શરૂ કરે. મજાક છે. મજાક છે એમ કહેવું પડે છે.

— મમ્મટે ૬ પ્રયોજન ગણાવ્યાં છે : કાવ્યમ્ યશસે અર્થકૃતે વ્યવહારવિદે શિવેતરક્ષતયે / સદ્ય:પરનિર્વૃતયે કાન્તાસમ્મિતતયોપદેશ યુજે.

— દરેકને સમજીએ.

સદ્ય: પરનિર્વૃતિ છે, સદ્ય: પરનિવૃત્તિ નથી. નિર્વૃતિ અને નિવૃત્તિ વચ્ચેના ફર્કને અનેક અધ્યાપકો અને સમીક્ષકો પણ ગળી જતા હોય છે. સદ્ય: એટલે, તુર્ત જ. શૈવ દર્શનમાં અર્થ છે, મુક્તિ. શાક્ત દર્શનમાં અર્થ છે, માયાથી મુક્તિ. એ મુક્તિ તો એ દર્શનોના માર્ગે જઇએ તો મળે, આ તો સાહિત્યકલા વડે મળે, અને તુર્ત જ મળે એવી મુક્તિ છે. કલામાં ‘મુક્તિ’-નો સંકેત બદલાઈ જાય છે, જેને કાવ્યાચાર્યો ઉચિત રીતે જ ‘ચેતોવિસ્તાર’ અને ‘અ-લૌકિક આનન્દ’ જેવા આગવા સંકેતોથી ઓળખાવે છે.

– એ પ્રયોજનને ‘સકલપ્રયોજન મૌલિભૂતમ્’ કહ્યું છે. બધાં પ્રયોજનોમાં શીર્ષસ્થાને છે.

— પણ આ પ્રયોજનો છે કે પરિણામો?

— પ્રયોજન તો બીબું બની જાય. સરકારી કવિઓ – ગરીબી હઠાવો. અમે બે અમારાં બે. વગેરે પ્રયોજનોથી લખાતું સાહિત્ય. સ્ટાલિનના સમયનું સરકારી સાહિત્ય. ત્યારે સાચા લેખકોએ પોતાનાં લેખન ડ્રૉઅર્સમાં સંતાડી રાખેલાં. પાછળના સમયમાં ‘ડ્રૉઅર રાઇટર્સ’ રૂપે પ્રગટ થયા. અસલી રશિયા એ સાહિત્યમાં ધબકતું’તું. એવા કવિ કવિ લાગે, લાગે કે કેટલી જરૂરી વાત કરે છે. પણ એથી કૃતક કલાઓ જન્મે છે. એને કવિમાં કે કલામાં ગણવાનું આપણે બંધ કરવું જોઈશે.

— કેમ કે કૃતક કલાઓ દુષ્પ્રયોજનોને કારણે સદ્ કલાઓને હડસેલી મૂકે છે. અત્યારે એ જ થઈ રહ્યું છે. ઉપજાવી કાઢેલાં જૂઠાણાં હવે સત્ય છે. એ પોસ્ટ ટ્રુથ છે. સત્તાના રાજકારણીઓ અને ઉદ્યોગપતિઓ હકીકત રૂપ સત્યને સ્વાર્થે મચડી નાખે. પોસ્ટ ટ્રુથ ઊભાં કરીને નર્મદનાં સત્યોને હણી નંખાયેલાં, આજે સુરેશ જોષીનાં સત્યોને પોસ્ટ ટ્રુથના હથિયારથી હણવાના પ્રયાસ ચાલુ છે. ફ્રાન્સમાં એક જમાનામાં વાઇન લોહી જેવા લાલ રંગનો હોવાથી અપવિત્ર અને ત્યાજ્ય મનાતો હતો, કમ્પનીઓએ જાહેરાતો કરવા માંડી કે વાઇન સ્વાસ્થ્યવર્ધક છે. રોલાં બાર્થ એવી જાહેરાતોને નવા જમાનાની મિથ કહે છે. 

અસદ્ કલાપ્રયોજનોથી સમાજ ભાવનાઓના વિષયમાં માંદો પડે છે. એ માંદગી ન દેખાય એવી હોય છે. 

— ઉપયોગી બને એવી કારીગરી એક જમાનામાં કલાઓ ગણાતી હતી : જેમ કે, નદીમાં ઝાડનું થડિયું તરતું જોઈને માણસને હોડીનો વિચાર આવ્યો. પણ શિલ્પી કલાકારે આરસની હોડી બનાવી. એનો ઉપયોગ નથી, નદીમાં મૂકો તો ડૂબી જશે. આગળના સમયમાં વાંસની ચીપોની સાદડીઓ હતી, એવા પંખા પણ હતા. પણ અસમના અવનિયતિ સત્રમાં આયોજકોએ મને હાથીદાંતની ચીપોની સાદડી બતાવેલી. એ પર બેસાય થોડું? ઉપયોગ કાઢી નાખો એટલે કલા પ્રગટવા માંડે.

— ફ્રૅન્ચ ચિત્રકાર અને શિલ્પી માર્સલ દુશામ્પે (૧૮૮૭-૧૯૬૮) ૧૯૨૧માં બનાવેલું એક શિલ્પ છે, જેમાં બર્ડકેજ છે, પંખીનું પાંજરું. એમાં, ૧૫૨ સાકરના જેવા સફેદ દાણા છે, પણ આરસના બનાવેલા છે. એમાં એક મૅડિકલ થર્મોમીટર પણ છે, એક કટલબોનફિશ પણ છે, અને પોર્સેલિનની એક નાની ડિશ પણ છે. ઉપયોગી વસ્તુઓના બનેલા એ શિલ્પનો કશો જ ઉપયોગ નથી.

LHOOQ (1919): Marcel Duchamp’s Uncompromising Piece

એ દુશામ્પે લિયોનાર્ડો વિન્સીના જગવિખ્યાત ચિત્ર મોના લિસાનું ઠઠ્ઠાચિત્ર બનાવ્યું છે. મોનાને એણે મૂછો સાથે ચીતરી. નામ આપ્યું – L.H.O.O.Q. જેનો ફ્રૅન્ચમાં વિસ્તૃત અર્થ છે, ‘શી હૅઝ હૉટ ઍસ’. મતલબ, જાતીયતાથી ઉશ્કેરાયેલી અને તેથી ઉપલબ્ધ વ્યક્તિની મનોવસ્થા. 

નક્કી પ્રયોજનને નહીં વરેલી આવી કલાઓ આઘાતક હોય છે. આપણને એ ટેવોથી નહીં પણ જગતને જુદી જ રીતે જોવાની તાજપભરી રસીલી દૃષ્ટિ આપે છે. 

— ઇટાલિયન પેઇન્ટર જિઓર્જિઓ મોરાંદીએ (૧૮૯૦-૧૯૬૪) દોરેલાં શીશીઓનાં ચિત્રનું દૃષ્ટાન્ત પણ સમજવા જેવું છે. સ્ટીલ લાઇફ છે. જીવનભર એણે એનાં જ સર્જન કર્યાં. નાનીમોટી, જાતભાતની રંગબેરંગી શીશીઓનાં ચિત્ર. એણે પોતાના સ્ટુડિયોમાં ફ્લાવરવાઝ, ઘડા, ફળફળાદિ માટેની ડિશો, વગેરે રોજિંદા વપરાશની વસ્તુઓ એકઠી મૂકેલી. વસ્તુઓનાં કાયમી સ્થાનો કે તેમનાં ઉપયોગો યાદ જ ન આવે. શો હેતુ? કયું પ્રયોજન?

એથી પરિચિતથી અપરિચિતની દિશા ખૂલે છે. એક હતું, વસ્તુઓનું ચવાઈ ચૂકેલું રૂપ અને બીજું હતું, કલાકાર વ્યક્તિએ સરજેલું નવ્ય રૂપ. સામાન્યપણે લોકોને જીવનભર ખબર જ નથી પડતી કે એમની આસપાસની બધી જ ચીજો નિષ્પ્રાણ હતી, કેટલીક વ્યક્તિઓ પણ …

— ફ્રૅન્ચ ફિલસૂફ સાર્ત્રે એક ચર્ચામાં (૧૯૦૫-૧૯૮૦) – બટર હૉર્સની વાત કરેલી. બટરનો ઘોડો. એમાં, બટર હતું પણ ખાવા માટે ન્હૉતું. કોઈ જડભરત એને તવા પર મૂકે તો નરી સર્જકતાથી બનાવેલો એ ઘોડો મરી જાય. વળી, એ ઘોડા પર સવારી ન થઈ શકે, ગાડીએ જોડીને ઘોડાગાડી ન બનાવાય. એમાં, એવા સંસારી ઉપયોગનું પ્રયોજન છે જ નહીં. 

— સ્પૅનિશ ચિત્રકાર સાલ્વાડોર ડાલિના (૧૯૦૪-૧૯૮૯) જગવિખ્યાત પેઇન્ટિન્ગનું શીર્ષક છે, ‘ધ પર્સિસ્ટન્સ ઑફ મૅમરિ’ – ‘સ્મૃતિનું દૃઢ સાતત્ય’. 

એ ચિત્ર સર્રીયલ આર્ટનો ઉત્તમ નમૂનો મનાય છે. ડાલિ પણ સર્રીયાલિઝમના મહાન ઉદ્ગાતા કહેવાયા છે. જાતીય વાસના અને અસમ્પ્રજ્ઞાત મનના, અન્કૉન્સિયસના, આવિષ્કારો એમની સૃષ્ટિમાં કલારૂપે પ્રગટ્યા છે. ડાલિ કહેતા કે હું મદીરા-પાન નથી કરતો, પણ હું પોતે જ મદીરા છું, મારી કલાકૃતિઓ જોઈને લોકોનાં દિમાગ ખૂલી જાય છે, કેમ કે એમાં અસમ્પ્રજ્ઞાતને જાગ્રત કરવાની તાકાત છે. 

એ ચિત્રમાં કેટલાંક પૉકેટ વૉચીસ છે – ખિસ્સામાં રાખવાનાં ઘડિયાળ. પણ એ પોચાં છે, પલળેલાં છે, ભીનાં છે, અને કલાકાર ડાલિએ એને ઝાડની ડાળ પર સૂક્વ્યાં છે. એ સંયોજન વિલક્ષણ તો છે જ પણ અ-પૂર્વ છે. સમય અને સ્થળને અમુક જ રીતે જોવા ટેવાયેલી આપણી આંખોને એથી એક નવ્ય અપરિચિત દૃશ્ય નિહાળવા મળે છે. 

કલા પરિચિતથી અ-પરિચિત સૃષ્ટિમાં લઈ જાય છે એનું આ ચિત્ર ચોખ્ખું નિદર્શન છે. કેમ કે, ઝાડ પર કપડાં સૂકવાય, ઘડિયાળ નહીં. ઘડિયાળ અને ઝાડ પરિચિત પદાર્થો છે. પણ ડાલિનાં એ ઘડિયાળ અને તેનું એ ઝાડ અને તે પરનું એ સૂકવણું અ-ભૂતપૂર્વ છે.

‘ભીનો’ સમય, સમય ‘વહી’ ગયો, પ્રયોગોમાં સમયનું પ્રવાહી રૂપ છે પણ રોજિન્દી ઘટમાળમાં આપણે એને વીસરી ગયા છીએ. ‘ટાઇમ ઇઝ મનિ’ જપ્યા કરીએ છીએ. ચિત્ર આપણી એ જડતા સામે પણ ઇશારો કરે છે.

વિદ્વાનોએ એ ચિત્રમાં સ્થળ-કાળની સાપેક્ષતા જોઈ, તો ડાલિએ કહેલું, ના ના, આ તો, કૅમેમબર્ટ – ગાયના દૂધમાંથી બનાવાયેલી ચીઝની સપાટી – તડકામાં ઑગળી જાય છે એ જાણીતી હકીકતનું મારું સર્રીયાલિસ્ટ દર્શન છે.

મારા મતે, ખરેખર તો ડાલિએ આપણી સ્મૃતિના હઠીલા સાતત્યને, દૃઢ સાતત્યને, પર્સિસ્ટન્સને, સમયના એવા જ સાતત્ય સાથે સરખાવ્યું છે. કોઈની ય તમા રાખ્યા વિના સ્મૃતિ અને સમય વહ્યા જ કરે છે. સ્મૃતિમાં સમય વહે છે કે સમયમાં સ્મૃતિ વહે છે, કહી શકાતું નથી. અને, સ્મૃતિ હમેશાં ભીની હોય છે, મોટે ભાગે આંસુભીની, અને, કદી સૂકાતી નથી, અને, એનાં કશાં ચૉક્કસ ઠેકાણાં પણ હોતાં નથી. એને આપણે ડાલિની જેમ ઝાડ પર કે ઠીક લાગે એ પર સૂકવવા મૂકીએ તો પણ એ કદી ન સૂકાય એવી હઠીલી વસ્તુ છે. 

કલાકૃતિ તો એમ પણ પૂછી શકે – તમારી પાસે આવી હઠીલી સ્મૃ્તિ છે ખરી? કે કોરામોરા જ છો?

— સાહિત્યસર્જકોએ અને સમીક્ષકોએ આટલા ફર્ક સમજવા જરૂરી છે 

: ૧ : ઉપયોગી અને બિન-ઉપયોગી કલાઓ 

: ૨ :  પરિચિતથી અપરિચિત 

: ૩ : કારીગરી અને કલા 

: ૪ : આર્ટિસ્ટ અને આર્ટિસન 

: ૫ : સર્જકતા અને જુક્તિઓ 

: ૬ : જાગ્રત, અર્ધજાગ્રત, અજાગ્રત ચિત્ત. એમાં, કલાનો અજાગ્રત ચિત્ત સાથેનો સમ્બન્ધ. 

— પણ સવાલ એ છે કે શું સાહિત્યમાં આ હદની નિષ્પ્રયોજનતા શક્ય છે? અથવા કશા જ પ્રયોજન વિના કલા સરજી શકાય? હું કહીશ કે કાવ્ય કરવું એ જ પ્રયોજન. કેમ કે કલાનું પ્રયોજન, કલાનો હેતુ, સમજવાની જરૂર છે. એમાં, હેતુ નથી પણ હેતુ-તા છે. જર્મન ચિન્તક ઇમાન્યુએલ કાન્ટે કહેલું, આ તો હેતુ વગરની હેતુ-તા છે – પર્પઝલેસ પર્પઝિવનેસ. 

ગઝલકારે મનમાં રાખવાનું કે મારે ગઝલના પ્રયોજનથી નથી લખવું પણ કલાત્મક કાવ્યના પ્રયોજનથી ગઝલ લખવી છે. ટૂંકીવાર્તાકારે મનમાં રાખવાનું કે મારે ટૂંકીવાર્તા નથી લખવી પણ કલાત્મક કથાના પ્રયોજનથી ટૂંકીવાર્તા લખવી છે.

એ બધી લલિતકલાઓમાં જોવા મળે છે એ હદની નિષ્પ્રયોજનતા સાહિત્યકલામાં શક્ય નહીં બને, કેમ કે ભાષા માત્રનો કે ગુજરાતી ભાષાનો દરેક શબ્દ પોતાનો અર્થ લઈને આવ્યો હોય છે, એટલું જ નહીં, એ અર્થ સહિયારો હોય છે, તે ભાષાના ભાષકોનો હોય છે, લોકો વડે પ્રયોજનો, ઉપયોગો, હેતુઓ વડે વપરાઇને વપરાઈને ઘસાઈ ગયો હોય છે. એ એવી સામાજિકતાથી ખરડાયેલો હોય છે. સાહિત્યકારે એને સ્વચ્છ કરવાનો હોય છે, તોડીફોડીને નવો કરવાનો હોય છે -જેથી સર્જનના પ્રયોજનને પાર પાડી શકાય.

સર્જકતાને પ્રતાપે, સાહિત્યકલામાં પણ, નવલકથા કે ટૂંકીવાર્તામાં, સ્થાપત્યના અને શિલ્પના ગુણ પ્રગટી શકે. હરેક સાહિત્યકૃતિમાં ચિત્ર અને ચલચિત્રના ગુણ પ્રગટી શકે, સંગીતના ગુણ કાવ્યમાં પ્રગટી શકે. 

પ્રયોજન નહીં એ જ પ્રયોજન. કલા સરજવી છે એ જ પ્રયોજન. 

= = =

(March 16, ’23 : A’vad)

સૌજન્ય : સુમનભાઈ શાહની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર

ભારતીય પ્રજા સૅક્સથી ભડકી ગયેલી કે બ્હાવરી પડી ગયેલી છે. એને કારણે સમાજની રુગ્ણતા પણ અવારનવાર ઊથલા મારે છે, ધબા વળતી નથી. સાજા થવાનું અઘરું કે અશક્યવત્ ભાસે છે.

સહજ સ્પર્શની ઓછપ છતાં મલાજો લાજમર્યાદા સંસ્કાર કે ધરમકરમ સાચવવા માટે કેળવવામાં આવેલાં અન્તરોથી કુટુમ્બો સુરક્ષિત છે, ખાસ તો, જાતીય વાસના બાબતે સ્વચ્છ છે, એવું પરમ્પરાગત શૈલીનું એક આવકાર્ય ચિત્ર જરૂર જોવા મળે છે.

એવી કુટુમ્બજાળની સ્પૃહા કરીએ, એને સન્માનનીય ગણીએ, તેમછતાં, એવા બનાવો છાશવારે બનતા હોય છે જેમાં કુટુમ્બની જ બાળાઓ, કુંવારી કન્યાઓ, પરણેલી કે વિધવા સ્ત્રીઓ ઘરના જ પુરુષોના હવસનો શિકાર બની હોય છે.

અલબત્ત, સહજ સ્પર્શ, પેલું કેળવાયેલું અન્તર કે એ દુર્વ્યવહારો અને દુષ્કૃત્યો વચ્ચે હું કોઈ સીધો સમ્બન્ધ નથી જોતો, તો પણ એ ત્રણ નકરી હકીકતો છે તેની ઉપેક્ષા પણ નથી કરી શકતો.

અલબત્ત, કુટુમ્બો ઉપરાન્ત અન્ય સામાજિક સંવિભાગોમાં પણ આ રુગ્ણ મનોદશા જોવા મળે છે. કુટુમ્બે તે સમાજે, એમ કહી શકાય. સમાજના અશિક્ષિત વર્ગોમાં આ ઘટનાઓ ઘટે છે, પણ મધ્યમ અને ઉચ્ચ મધ્યમ વર્ગોના શિક્ષિતોમાં નથી ઘટતી એવું ક્યાં છે? છતાં, હું કોઈ તાજા સમાચાર નથી આપી રહ્યો કે કશી નવી વાત પણ કરી રહ્યો નથી. પણ, નાઉ ઍન્ડ હીયર, સમાજની એ નાડ જેમ ધબકે છે, તેની વાત કરી રહ્યો છું.

કહે છે, ફેબ્રુઆરી ૧, ૨૦૨૨થી માંડીને જાન્યુઆરી ૩૧, ૨૦૨૩ સુધીમાં, માત્ર ૧૧ મહિનામાં, અમદાવાદ શ્હૅરમાં બાળાઓને ફોસલાવવા-પટાવવાના – મોલેસ્ટેશનના – ૨૨૨ કેસ અને બળાત્કારના ૩૮૧ કેસ નૉંધાયા છે. નાડના આ ધબકાર સૂચવે છે કે રોગ કેટલો ઊંડો છે બલકે ઘર ગાલી ગયો છે.

કહે છે, મુમ્બઈમાં, બાપે દીકરી પર બળાત્કાર કર્યો. રાજસ્થાનમાં, બાપે દીકરી પર બળાત્કાર કર્યો. ઉત્તર પ્રદેશમાં, બાપે તરુણાઈમાં પ્રવેશેલી દીકરી પર બળાત્કાર કર્યો. મધ્ય પ્રદેશમાં, બાપે એક વર્ષ દરમ્યાન દીકરી પર અનેક વાર બળાત્કાર કર્યો. બળાત્કાર કરે, ગર્ભવતી કરે, પછી મારી પણ નાખે. એ દુષ્કર્મનો વિડીઓ પણ કરે ને એ વિડીઓને ફરતો કરે.

++

હું વર્ણવી રહ્યો છું એ સામાજિક રોગમાં બે પરિબળો કારણભૂત છે : 

એક છે, બૅડ ફેઈથ. બીજું છે, પોસ્ટ ટ્રુથ.

Pic courtesy : Tribune India.

હું હવે ખલાસ છું, કંઈ નથી, મારા માટે કોઈ ઉપાય કે વિકલ્પ બચ્યાં નથી. હું નિર્બળ છું ને યોગ્ય પસંદગીઓ નથી કરી શકતો. બરાબર લાગતી વસ્તુ પર આંગળી મૂકતાં ડરું છું. જે છું તે છું. રામ રાખે એમ રહું છું. આ બૅડ ફેઇથ છે – જાતને હિણી ગણવી અને બધી વાતે ના-હિમ્મત રહેવું. મોટા ભાગના લોકો એવી જાતછેતરામણીનો ભોગ બન્યા હોય છે, હિણપત અને આત્મશ્રદ્ધા વિનાની જિન્દગી જીવતા હોય છે.

એટલે, બને છે એવું કે જે હાથ ચડે તે વિચારને કે ધરમને પોતાનો ગણી લે છે. સામ્પ્રત ભારતીય હિન્દુ સમાજનો મૂળાધાર ધર્મ છે. પણ એ ધર્મ એટલે? રામમન્દિરના રામ, કાશી વિશ્વનાથના મહાદેવ, નાથદ્વારાના શ્રીજી બાવા કે તિરુપતિના વેન્કટેશ્વર. આ બધામાંથી જેની ભક્તિ સરળ પડે, સગવડો સચવાય એવી લાગે, કરવા માંડે છે. મન્દિરે જઈ ભગવાનને કહે છે – પ્રભુ, મારું કંઈક કર. મારા પર કૃપા કર.

પ્રભુકૃપા એટલે પ્રસાદ અને પ્રસાદ એટલે પ્રભુકૃપા. પણ એને તો મોહનથાળનો પ્રસાદ જોઈતો હોય છે ! અને એટલે એ માટે એ બૂમો પાડવા માંડે છે. જાતછેતરામણી એને એ કોટિએ લઈ ગઈ, જેને એ તો પાછો ભક્તિ કહે છે !

બીજું પરિબળ પોસ્ટ ટ્રુથ છે. હકીકત રૂપ સત્ય હોય, સિદ્ધ હોય, નીવડેલું હોય, સર્વસ્વીકૃત હોય, પણ દુરાશયોથી પાછળના કોઈ સમયે એને મચડી નાખવામાં આવે અને એનું એક સગવડિયું રૂપ ઘડી લેવામાં આવે. એ મનઘડંતને જ સત્ય તરીકે ઘટાવવામાં આવે. એ પોસ્ટ ટ્રુથ છે. એમાં તર્ક અને તાર્કિકતા નથી હોતાં. એમાં. લોકોની લાગણીઓનો શ્રદ્ધા કે અન્ધશ્રદ્ધાનો ઉપયોગ કરવામાં આવ્યો હોય છે.

પોસ્ટ ટ્રુથ આજકાલ સત્તાના રાજકારણીઓનું હાથવગું સાધન છે. ઇતિહાસને વિકૃત કરનારા સાહિત્યકારો એને કુશળ કારીગરની જેમ વાપરી જાણે છે. ગુજરાતી સાહિત્યના સુધારક યુગમાં નર્મદ અને તેનાં સત્યોને પોસ્ટ ટ્રુથથી હણવાના પ્રયાસ થયા હતા. આજકાલ સુરેશ જોષી અને એમનાં સત્યોને હણવાના પ્રયાસો ચાલુ છે.

બૅડ ફેઈથનો ભોગ બનેલા લોકો સામાન્ય હોય છે પણ પોસ્ટ ટ્રુથના ઘડવૈયા ચતુરસુજાણ હોય છે. સામાજિક રોગ અબુધોને લીધે હોય એ સમજાય એવું છે, ચતુરસુજાણોને લીધે હોય એ ન સમજાય એવું નથી, પણ વધારે કરુણ છે. 

(ક્રમશ:) 

(March 8, ’23 : A’vad)

સૌજન્ય : સુમનભાઈ શાહની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર