= = = મને મારો કોઈ લેખ સમ્પન્ન થઈ જાય એટલે બદામ-પિસ્તાં ને દ્રાક્ષવાળો ગરમ શીરો આરોગ્યા જેવો ભાવ થાય છે. સંતોષનું સહજ સ્મિત ફરકે = = =

"મારી વિદ્યાયાત્રા"-માં ત્રીજો ખણ્ડ છે : 'મારે વિશે, મારાં મન્તવ્યો વિશે' : એમાં મેં દર્શાવ્યું છે કે હું સાહિત્યકાર છું; અધ્યાપક છું; ટૂંકીવાર્તાકાર છું; વિવેચક છું; તન્ત્રી-સમ્પાદક છું; કૉલમનવીસ છું; અનુવાદક છું; તે કેવા સ્વરૂપે છું. તે તે પ્રવૃત્તિઓ વિશે કેવાં કેવાં મન્તવ્યો ધરાવું છું.

અધ્યાપન, ટૂંકીવાર્તા અને વિવેચન વિશે આ સ્થાને અનેક વાતો કરી છે, મન્તવ્યો પણ દર્શાવ્યાં છે. આજે એમાં તન્ત્રી-સમ્પાદક સ્વરૂપની વાત મૂકી છે :

તન્ત્રી-સમ્પાદક રૂપે —

સાહિત્યિક સામયિકોના તન્ત્રી – editor – તરીકે મેં લગભગ ૩૫ વર્ષ લગી કામ કર્યું -‘વિશ્વમાનવ’ ‘શબ્દસૃષ્ટિ’ અને ‘ખેવના’. ઉપરાન્ત, 'સન્ધાન' અને ‘સન્નિધાન’- સંલગ્ન પુસ્તકોનું તથા 'સાહિત્યસ્વરૂપ શ્રેણી', 'ચિન્તન-મનન શ્રેણી', 'કાવ્યતત્ત્વ વિચાર શ્રેણી', તદુપરાન્ત, કાવ્યોનાં, ટૂંકીવાર્તાઓનાં તથા દયારામ, સુરેશ જોષી તેમજ રમણલાલ જોશીની સૃષ્ટિ વિશેનાં સમ્પાદનકાર્ય પણ ઉમેરાયાં. એ સઘળા સમય દરમ્યાન, તન્ત્રી-સમ્પાદક તરીકેનો મને માતબર અનુભવ મળ્યો.

ઉત્તરોત્તર મારા ધ્યાનમાં આવ્યું કે તન્ત્રીકાર્યના સ્વરૂપમાં અને તેની રીતભાતમાં ઘણા બદલાવ આવી રહ્યા છે. જુઓ ને, આ ઇન્ટરનેટ યુગમાં કેટલાક શબ્દોનો વપરાશ કેટલો બધો વધી ગયો છે – default – update – select – cut – paste – save, – junk – trash – archive – recycle – delete – edit, વગેરે.

એ બધામાં edit મને વધારે ગમતો થઈ ગયો છે. કેમ કે, એમાં લગભગ સમગ્ર તન્ત્રીકાર્ય આવી જાય છે : લખાણને edit કરવા માંડીએ એટલે એના અમુક અંશ select થાય, cut થાય, paste થાય, delete થાય. સારા અંશ save કરાય, archive-માં રખાય. ન-સારા junk-માં જાય, trash-માં જાય. આખેઆખું recycle થઈ જાય તેમ આખેઆખું આંખના પલકારામાં duplicate થઈ જાય. નકલ ઉતારવા બેસવાની જફા નહીં.

તન્ત્રીકાર્ય મને વધારે એ કારણે ગમ્યું અને ગમે છે કે એનો મૂળેરો સમ્બન્ધ લેખન સાથે છે. કેમ કે લખવું એટલે જ edit કરવું – શબ્દો લખવા, બદલવા, શબ્દગુચ્છોને ઉલટપુલટ કરવા, વાક્યો બનાવવાં, બદલવાં, જોડણી સાચવવી, વિરામચિહ્નો મૂકવાં, કાઢી નાખવાં. લખનારને જાણ છે કે લખવાની મજા છે, કેમ કે લેખન self-editing છે. જો કે લખનારને એ વાતની પણ જાણ છે કે એ એક પ્રકારની જાતજધામણ છે – આ બેલ મુઝે માર ! નરી ચૅંકભૂંસનો મામલો. તેમ છતાં, એનું છેલ્લું પરિણામ હમેશાં પ્રસન્નતા હોય છે.

મને મારો કોઈ લેખ સમ્પન્ન થઈ જાય એટલે બદામ-પિસ્તાં ને દ્રાક્ષવાળો ગરમ શીરો આરોગ્યા જેવો ભાવ થાય છે. સંતોષનું સહજ સ્મિત ફરકે.

મેં ધ્યાન રાખ્યું હોય છે કે લેખનને પ્રકાશિત કરતાં પહેલાં હું જાતે જ ઍડિટ શું કામ ન કરું -? સૅટ થઈ ગયેલી મારી નાહકની લઢણોની એથી મને ખબર પડે છે, દૂષિત વાક્યરચનાઓ દેખાય છે. ક્યાંક જોડણીનો ઝીણો લોચો હોય, તે ભળાય છે, કશેક વિરામચિહ્નોની ગરબડ હોય, તે વરતાય છે. તો વળી, રમણીય તાજા પુષ્પગુચ્છ જેવા છતાં સમુચિત શબ્દપ્રયોગોની લિજ્જત પણ આવતી હોય છે.

તન્ત્રીકાર્ય મને એ કારણે પણ ગમ્યું અને ગમે છે કે એનો સીધો સમ્બન્ધ લિટરેચર, જર્નાલિઝમ અને મીડિયા સાથે પણ છે. ‘ખેવના’ સામયિકના ૧૦૦ અંક થયા, ૨૨ વર્ષ લગી ચલાવ્યું. ત્યારે મને થાય, એક તન્ત્રી તરીકે કોઈના પણ લેખનને હું એવું-ને-એવું જાહેરમાં શી રીતે મૂકી શકું? લેખકપ્રાણીને વાણી-સ્વાતન્ત્ર્યનો છાક બહુ હોય છે. ફાટ્યું-ફાટ્યું બોલે ને ફગ્યું-ફગ્યું લખે. હું પહેલેથી સમજતો હતો ને ધીમે ધીમે દૃઢ થયું કે એવા લેખકમહાશયના એવા યદૃચ્છાવિહારને કાતરી-સમારીને માફકસરનો કરનાર કોઈ હોય, તો તે હું છું – તન્ત્રી ! કોઈ કોઈ ભારાડીને તો મારે ઘેર બોલાવીને નાસ્તાપાણી કરાવીને બતાવતો હતો કે એનું ચર્ચાપત્ર કેટલું તો કાપકૂપને લાયક છે !

પણ તન્ત્રી માત્રે સમજી રાખવા જેવું પરમ સત્ય પણ મારા ધ્યાનમાં આવ્યું. તે એ કે હું તન્ત્રી, પણ લેખક-વાચક-ગ્રાહક મારા સામયિકનું બીજું અર્ધાંગ છે અને એ અર્ધાંગ જોડે મારાથી પ્રેમ કરાય, હાકેમી નહીં.

કેટલાંક વ્યવહારુ સત્યો પણ ધ્યાનમાં આવતાં ગયાં :

મારું સામયિક લેખકોથી અને ગ્રાહકોથી ચાલવાનું છે. લેખકો નીસરી ગયા હશે, ગ્રાહકો ચાલી ગયા હશે, તો પોતાને પણ પોબારા ગણવા પડશે.

લેખકને મન પુરસ્કાર પ્રભુની અમીદૃષ્ટિ સમો આહ્લાદકારી હોય છે – ભલે ને નાનો કે અમસ્તો કેમ નથી ! આપનારાઓ ઉપકાર નથી જ કરતા. જો કે અહંમન્ય તન્ત્રી ઊધું ક્હૅ છે – લેખકનું પોતે છાપે છે એ જ ઉપકાર છે !

એવું તો એ ઘણું ઘણું ભળતું સમજી બેઠો હોય છે : એમ કે, પોતે સર્વથા સાહિત્યજ્ઞ છે – લેખકમાત્રને સાહિત્યસમાજમાં સ્થાન આપનાર – વાચકમાત્રની સાહિત્યરુચિ કેળવાય તે માટેની તક પૂરી પાડનાર. પરન્તુ એ શ્રીમાનને ભાન નથી હોતું કે અંક જ ન પ્હૉંચ્યો હોય, તો એ તક તો બચારી બ્હાવરી ઊડણચકલી કે કંઈ બીજું -?

Editor : તન્ત્રી

Pic courtesy : Pinterest

મારી સમજ બંધાઈ છે કે લિટરેચર, જર્નાલિઝમ કે મીડિયાનો તન્ત્રી એવી વ્યક્તિ છે જેને શબ્દના સૌન્દર્ય અને સામર્થ્યની પૂરેપૂરી સૂઝબૂઝ હોય છે. મોટાં છાપાંનાં તેમ જ વરસો-વીત્યે નીવડેલાં સામયિકોનાં વ્યવસ્થા-તન્ત્રો સમૃદ્ધ હોય છે, ખાસ તો પશ્ચિમના દેશોમાં.

ત્યાં મુખ્ય તન્ત્રી ઉપરાન્ત બીજા અનેક ઉપ-તન્ત્રીઓ હોય છે. કોઈ ઉપ-તન્ત્રી લેખમાં મુકાયેલા ડેટાની ખાતરી કરે, ગ્રાફ, કોઠા, જો હોય, તો તે તપાસે. બીજો, અવતરણો, સૂચિઓ અને હકીકતોનાં તથ્યાતથ્ય તપાસે. ત્રીજો, એ રીતે પરખે કે લેખ પોતાના છાપાએ નક્કી રાખેલા ફૉરમેટ અનુસાર છે કે નહીં. દાખલા તરીકે, વાર્તા ૨,૦૦૦ શબ્દની હોવી જોઈએ, એમ નિયમ રાખ્યો હોય તો તે તેમ છે કે કેમ એ તપાસે. ચૉથો ઉપતન્ત્રી લેખના વિચાર કે મન્તવ્યને સમીક્ષાદૃષ્ટિથી જુએ અને એને જો લાગે કે લેખ સમુચિત કે સંતુલિત નથી તો, પરત કરે કે ન પણ કરે.

આમ, તન્ત્રીકાર્ય બેશુમાર સમય અને શ્રમ માગી લેનારી પ્રવૃત્તિ છે. તેથી તન્ત્રીને હું એક જાગ્રત વિવેકી જન ગણું છું. વિવેક એવો કે માણસે સરજેલી કલા અને જ્ઞાનની સમ્પદાઓની એ સતત ચૉકી કરે છે, વૉચમૅન છે એ. જનજીવનમાં સ્થિર થયેલા સંસ્કારોની હમેશાં રક્ષા કરે છે, રક્ષક છે એ, પહેરેગીર, સન્ત્રી. લેખન-તસ્કરો પર એ ચાંપતી નજર રાખે. પાત્રતા કે સજજ્તા વિના ઘૂસવા નીકળેલા આલિયા-માલિયાને રોકે. આઇ.ડી. અને પાસવર્ડ માગે. સિક્યૉરિટી ગાર્ડ છે એ.

બહુ ચોખ્ખું છે કે લેખકોનાં લેખનોને વાચકો સાથે જોડનારી કડી તન્ત્રી છે. ગૉરમા’રાજ છે એ. પણ ત્યારે, સવિશેષે તો સાહિત્યના ગૉરમા’રાજે, એટલે કે, દાખલા તરીકે, મારે, જોવું જોઈશે કે હું લાકડે માંકડાં તો નથી વળગાડતો ને. કાવ્ય, વાર્તા કે વિવેચનને નામે વાચકસમાજને અગડમ્ બગડમ્ તો નથી પધરાવતો ને. મારે સમજદારી દાખવવાની હોય કે હું સાહિત્યપદાર્થ પીરસનારો છું – નહીં કે કચરો.

કેમ કે, આપણે ત્યાં મોટા ભાગનું સાહિત્ય સૌ પહેલાં સામયિકોમાં પ્રગટે છે. એ પછી લેખકો એનાં પુસ્તકો કરે છે. એટલે, શું સાહિત્યપદાર્થ, કે શું કચરો, સૌ પહેલાં તો તન્ત્રીને હાથ, મારે હાથ, ચડે છે – જાણે નવજાત શિશુ. મારે વિવેક કરવો જોઇશે કે કયું શબ્દ-શિશુ જીવવાલાયક છે ને કયું ‘સ્વાહા’ કરવાને લાયક છે. મારો ધર્મ બને છે કે હું સાહિત્યપદાર્થને પ્રકાશમાં લાવું ને કચરાનો નાશ કરું. કહી દઉં પેલાને કે ભઇ, અહીં તારો ગજ વાગે એમ નથી, કંઈક બીજું કર.

મેં સમજી લીધેલું કે એ ગૉરમા’રાજ રૂપે મારે નવીન અને નીવડેલા સાહિત્યકારોને જોડવાના પણ છે. નીવડેલી કલમોને નવીનો સામે ધરી બતાવવાની છે તથા નવીનોને નીવડેલાઓની સામે ધરવાના છે. એક દીપ છે, એક દર્પણ છે. મારે સંકેત એવો રચવાનો છે કે જોજો ભાઇ, જોજો બહેન, આ પૂર્વજોમાંથી બળ મેળવજો અને એમનાથી ઊતરતી કોટિનું તો ન જ લખશો. સંકેત મારે નીવડેલાઓ માટે પણ વિસ્તારવાનો છે કે તમે જોજો વડીલો કે કેવી નવ્ય અને આશાસ્પદ કલમો આવી છે, આવી રહી છે.

મને સમજાયું હતું કે તન્ત્રી રૂપે આમ મારે બે પેઢી વચ્ચે ઉપકારક સેતુ બનવાનું છે, નહીં કે પેલા ચતુર વાનરની જેમ નીવડેલાંઓનું ને નવીનોનું, બન્નેનું, ખાઈ જવાનું છે !

= = =

(January 19, 2022: Ahmedabad)

સૌજન્ય : સુમનભાઈ શાહની ફેઇસબૂક દિવાલેથી સાદર

(૧૦) વ્યાખ્યાન ઍક્ટિન્ગ નથી, પરફૉર્મન્સ છે

= = = વર્ગવ્યાખ્યાનોના અને અન્ય વ્યાખ્યાનોના મારા આજ સુધીના સુ-દીર્ઘ અનુભવનો એક સાર એ છે કે વ્યાખ્યાન રજૂઆત જરૂર છે, પરફોર્મન્સ, પણ એ ઍક્ટિન્ગ નથી. = = =

કોઈ કોઈ અધ્યાપકો સાભિનય વ્યાખ્યાન કરતા હોય છે. હાથ ઊંચા-નીચા કે લાંબા-ટૂંકા કરે. નયન આમતેમ ફેરવતા રહે. મુખમુદ્રાઓ બદલ્યા કરે. અહીંથી તહીં આવ-જા કરે. શક્ય બધું આંગિકમ્ કરે. એને એમ હોય કે – અભિનયથી વ્યાખ્યાન અને હું છવાઇ જઇશું.

નાટકના ‘ખાં’ ગણાઇ ગયેલા એક અધ્યાપકનો સાંભળેલો પણ સાચમાચનો એક કિસ્સો કહું :

કહેનારે કહ્યું મને : એક અધ્યાપક, હમેશાં નાટ્યાત્મક વ્યાખ્યાન કરે છે; કહે, દાખલો આપું, નવલકથામાં આવેલા વર્ણનને એમની સ્ટાઇલમાં સાંભળો; કહે :

અધ્યાપક આસ્તેથી બોલે છે : રૂમનાંઆં … બારણાંઆં … ખૂલ્યાંયાં (અધ્યાપક સાઇડમાં જઈને બારણાં ખોલવાનું માઇમ કરે છે). પ્રિયતમે પ્રિયાને પલંગમાં સૂતેલી જોઈ (અધ્યાપક લયપૂર્વકના હસ્તાભિનયથી ‘સૂતેલી’ દર્શાવે છે). પછી હળવેકથી ઢંઢોળી (અધ્યાપક હળવેકથી ઢંઢોળવાની ચેષ્ટા કરે છે). પ્રિયતમ નમ્રતાથી બોલ્યો – વ્હાલી કુંજુઉઉ …! (ખરેખર તો અધ્યાપક બોલેલા) … જો, મારે તારા જીવનમાં પાછા ફરવું છે … આટલી વખત મને માફ કરી દે … સદા કાળ તારો જ રહીશ … એમ કહી પ્રિયતમે એને બાહુપાશમાં લીધી. (અધ્યાપક બાહુ ફેલાવીને હવામાં બાથ ભીડી બતાવે છે. અને, લાઇક ધૅટ લાઇક ધૅટ કરતા, ફટાફટ, હતા એવા થઈ જાય છે). તાજ્જુબ થઈ વર્ગ એમને જોતો રહી જાય છે.

આ ઉદાહરણમાં મને લાગેલું કે કહેનારે અતિશયોક્તિ કરી છે, પણ વાત પાછળનો કટાક્ષ હું પકડી શકેલો.

વર્ગવ્યાખ્યાનોના અને અન્ય વ્યાખ્યાનોના મારા આજ સુધીના સુ-દીર્ઘ અનુભવનો એક સાર એ છે કે વ્યાખ્યાન રજૂઆત જરૂર છે, પરફોર્મન્સ, પણ એ ઍક્ટિન્ગ નથી.

મેં વ્યાખ્યાનને સર્જકતા સાથે જોડવાની વાત કરેલી. એ સર્જકતાનો શુભારમ્ભ અધ્યાપકના અવાજથી થાય છે. એણે અવાજનું મૉનિટરિન્ગ આવડવું જોઈએ. જરૂર પડ્યે સૉફ્ટ કે હાર્ડ; ફાસ્ટ કે સ્લો.

બીજું, પરફૉર્મન્સને વાગ્મિતાનો હમેશાં ખપ પડે છે. અલબત્ત, વ્યાખ્યાતાએ વાગ્મી નથી થઈ જવાનું પણ વાણીનો ઉચિત માત્રામાં વિનિયોગ કરવાનો છે : એક્કી શ્વાસે ન બોલવું. યતિ, વિરામ – અંગ્રેજીમાં જેને ‘પૉઝ’ કહે છે – એ લેવા. જરૂર હોય ત્યાં પ્રવાહી થઈ જવું : સૂર – ટોન – જાળવવો. કાકુ, સ્વરભાર, હ્રસ્વત્વ-દીર્ઘત્વ કે આરોહ-અવરોહ પણ જાળવવાં.

લખવામાં, અલ્પ અર્ધ પૂર્ણ અને ગુરુ વગેરે વિરામચિહ્નો છે. આજ્ઞાર્થ છે. પ્રશ્નાર્થચિહ્ન છે. ઉદ્ગારવાચક છે. આ બધાં વાણીનાં રૂપો છે. લખીએ ત્યારે તેમ જ બોલીએ ત્યારે પણ એ પ્રગટ થવાં જોઈએ. એટલે તો, સારા લેખકના લેખનમાં જેમ એનો અવાજ 'સંભળાતો' હોય છે તેમ સારા વક્તાની વાણીમાં એનું લેખન ‘દેખાતું’ હોય છે.

સાહિત્યકલા ભાવો અને તદનુસારી અર્થોની સૃષ્ટિ છે. સાહિત્યના અધ્યાપકો પોતાની સર્જક વાણી વડે ભાવોનું ‘અર્થપૂર્ણ દર્શન’ કરાવે અને અર્થોનું ‘ભાવપૂર્ણ શ્રવણ’ કરાવે એ બહુ જરૂરી છે.

વાણીના વિનિયોગને વિશેની ઉચિત સભાનતાથી અભિવ્યક્તિ વધારે સુન્દર બને અને એથી શ્રોતાને વક્તા સાથે જોડાયેલા રહેવાની મજા આવે. સારા વક્તાઓને એ ખાસ આવડતું હોય છે. શ્રોતાને જરા જેટલો ય ચસકવા ન દે.

જો કે અતિ સભાનતા નુક્સાન કરશે. અધ્યાપક ચાવળો લાગશો. આપણા એક વિદ્વાન વિવેચક બોલવામાં પણ હ્રસ્વત્વ-દીર્ઘત્વ અણીશુદ્ધ જાળવતા – પરિશુદ્ધ ! ‘કૂતરું’ બોલે તો ‘કૂઊ’ – એમ લાંબું સંભળાય. જોઈ શકાય કે ‘રું’-ના અનુસ્વાર વખતે એમના નાકનાં ફોરણાં કેટલે ઊંચે ચડી ગયાં.  આરોહ-અવરોહની ચડ-ઊતરથી પણ વક્તા ઘરેડિયો લાગે છે. ઉતાવળે બોલનારને સભા સાંભળવાનું બંધ કરી દે છે.

છેવટે તો ઔચિત્ય જ વ્યાખ્યાતાને અને વ્યાખ્યાનને બચાવી શકે. પરમ ઔચિત્ય એ છે કે વ્યાખ્યાનને અન્તે વ્યાખ્યાતાએ સભામાં કે પોતાના ઘરે થોડા સમય માટે મૌન ધારણ કરવું. મૌન પણ વાણીનું જ એક રૂપ છે.

વ્યાખ્યાનના અનેક પ્રકારો છે. પોતે અધ્યાપક હોય એ નાતે દરેક જગ્યાએ એ-ની-એ સ્ટાઇલમાં લૅક્ચરબાજી કરે તે ન ચાલે. આવકાર-પ્રવચન, વક્તા-પરિચય, અવૉર્ડીની નવાજેશના ફન્કશનમાં પ્રશંસા-વચન, શોકાંજલિ કે આભારદર્શન જેવાં સાવ સામાન્ય વક્તવ્યોને પણ સુન્દર રૂપ આપી શકાય છે. જો કે સવિશેષે તો એ વક્તાની વૈયક્તિક સર્જકતાના પ્રતાપે થવાનું.

પણ, શું ન કરવું કે અનિવાર્યપણે શું કરવું એ કહું :

આવકારમાં પોતાની સંસ્થાની જીવનકથા કહીને લાંબું સ્તુતિગાન ન કરવું. કહેવું તો એ યોગ્ય કહેવાય કે – અમે કાર્યક્રમ પાછળના સાહિત્યિક આશયને ચરિતાર્થ કરવા જોડાયા છીએ.

તાજેતરના એક સમારમ્ભમાં એક જાણીતા વાર્તાકાર-વક્તાનો પરિચય માત્રવિવેચક તરીકે અપાયો. એ તો જાણે બરાબર, પણ સમારમ્ભ તો ટૂંકીવાર્તાઓના પુસ્તક-લોકાર્પણના હતો ! જાણકારો જાણતા હતા કે એ વક્તા ૬ વાર્તાસંગ્રહોના વાર્તાકાર છે, નેશનલ અવૉર્ડી છે, ૨૫ વર્ષથી ટૂંકીવાર્તાને માટેની વર્કશૉપ્સ ચલાવે છે. ખરેખર તો, એ બધી વીગતોને પ્રસંગોચિત વીગતો કહેવાય. સભાને એની જરૂર હોય છે. વક્તાનો આડોતેડો નહીં પણ માત્ર પ્રસંગોચિત પરિચય યોગ્ય ગણાય.

ઍન્કર કે એ કામ કરતો અધ્યાપક ગોખી મારેલાં કવેતાઇ રસિકડાંથી વક્તા અને વિષયને જોડ્યા કરે એથી એ પોતે રસકડો જરૂર લાગે છે, પણ એટલે જ, સભા ધ્યાનસ્થ નથી થઈ શકતી. રાહ જોતી થઈ જાય છે – બીજું રસિકડું ક્યારે આવશે !

અવૉર્ડી કે દિવંગત સાહિત્યકારની સંસિદ્ધિઓના પણ ગુણાનુવાદ કરાય; ત્યારે એની ટીકા ન કરાય. શોકાંજલિસભામાં મૃતક સાથેના પોતાના ‘સબંધ’-ની વાતોનાં વડાં ન કરાય. ‘પોતાની અતિ વ્યસ્તતામાંથી કીમતી સમય કાઢીને પધાર્યા’ – જેવું મસ્કાછાપ આભારવચન ઘણું જ ચવાયેલું તો છે જ, પણ ફાલતુ ખુશામત સૂચવે છે.

Pic Courtesy : Newdesignfile.com

અભિવ્યક્તિ આટલી સુચિન્તિત હોય એટલે સંક્રમણ નામનું ફળ મળે જ મળે. તેમ છતાં, સંક્રમિત થનાર સહભાગી વિદ્યાર્થીઓની કે અન્ય શ્રોતાઓની પણ એ સફળતામાં એટલી જ જવાબદારી છે.

વર્ગમાં બેઠેલો પ્રત્યેક વિદ્યાર્થી સંક્રમણની ઇચ્છા અને ગરજથી ચિત્ત ધરી રહ્યો છે એમ માનવું વિશફૂલ થિન્કિન્ગ છે. ત્યાં વિદ્યાના અર્થીની સરખામણીએ પરીક્ષાના અર્થી વધારે હોય છે. સાહિત્યસભાઓમાં પણ જેને સહેતુક શ્રોતા કહેવાય એવા તો જૂજ મળે. કૉલેજોમાં જેને ગુરુનો 'અન્તેવાસી’ કહેવાય એવો તો કો’ક સદ્ભાગીને જ મળે. મોટા ભાગના ‘આગન્તુક' હોય છે. અધ્યાપક એવા મિક્સ્ડ્ લૉટને સમ્બોધતો હોય છે.

તેથી સંક્રમણ હમેશાં 'પર્ટિક્યુલર કેસ’ હોય છે. કોને થયું કોને ન થયું તેનાં કારણોની વિશિષ્ટ તપાસમાં ઊતરવું પડે છે.

અભિવ્યક્તિ બાબતે ‘ઇન જનરલ’ કહી શકાય છે એવું સંક્રમણ વિશે નથી કહી શકાતું.

તેમ છતાં, એટલું ચૉક્કસ કે વિદ્યાર્થીમાં સંક્રમિત થવાની દાનત હોય, વિદ્યાવૃત્તિ હોય, તો અધ્યાપક એને જરૂર સંભળાય, એ સાંભળતો રહે, ને એમ સંક્રમણ શરૂ થાય. પરન્તુ સંક્રમણ સમ્પન્ન થયું તો ત્યારે જ કહેવાશે જ્યારે અધ્યાપકની વાતો એને સમજાઇ હોય બલકે એની સંચિત સમજમાં ઘડીભર ઠરી હોય.

જો કે, શરૂ થઈને સમ્પન્ન થતાં સુધીમાં તો રીસેસ પડી જાય, છૂટવાનો બેલ પણ પડી જાય. આજના સરેરાશ વિદ્યાર્થીમાં જોડાવાની જિગર નથી એટલી છૂટવાની લ્હાય વધારે છે !

આ સઘળી આપણી કરુણ વાસ્તવિકતા છે ને તેનો મને તો હૃદયથી સ્વીકાર છે ને એટલે સ્તો આટલી નુક્તેચીની ! 

દીવાલો વિનાની યુનિવર્સિટીના આ વિષયમાં, લેખનકલા, વાચન અને ચર્ચા એ ત્રણ પરિમાણની વાત બાકી રહે છે. એ દરેક વિશે પણ મારે ઘણું કહેવું છે, માંડીને કહેવું છે. પણ એટલે જ, બાકી રાખું છું, કોઈ બીજા તબક્કે.

મધુર રસભરી કેરીને ચૂસતાં ચૂસતાં ગોટલા લગી તો ટૅસથી પ્હૉંચી જવાય, પણ પછી ગોટલાને અમુક હદથી વધારે નથી ચૂસી શકાતો, જતો કરવો પડે છે. સાહિત્યકલાની વાતનું પણ એવું છે. મીન્સ, બીજા સુ-અવસરની રાહ જોવી રહે છે.

= = =

(January 17, 2022: Ahmedabad)

સૌજન્ય : સુમનભાઈ શાહની ફેઇસબૂક દિવાલેથી સાદર

: ૯ : વ્યાખ્યાનકલા બાબતે કેટલીક ટિપ્સ

= = અધ્યાપકમિત્રો ! વર્ગને ઇન્ટર-ઍક્ટિવ બનાવો. આપણે ઇન્ટરેનેટ-યુગમાં છીએ. વિદ્યાર્થીને પ્રશ્નો કરતો કરો, બોલતો કરો. કોઈ વાર એને નાનું વ્યાખ્યાન કરવા કહો. = =

૧ :

ઉચિત સ્થાને ઉચિત આસને અધ્યાપક અને વિદ્યાર્થીઓ હોય એ પછીની જરૂરિયાત એ છે કે અધ્યાપકે સૅટ થવું. કેટલાક એવા કે એકદમ જ ચાલુ થઈ જાય. ભલા માણસ, તારી પાસે જો પૂરતું જ્ઞાન છે તો એને બીજે રવાના કરી દેવાની ઉતાવળ શું કામ?

૨ :

વ્યાખ્યાન શરૂ કરતાં પહેલાં અધ્યાપકે ઘડીભર શાન્ત થઈ જવું, પ્ર-શાન્ત, coool … મન બુદ્ધિ હૃદયને એક અનુભવવાં. અમુક વિદ્વાનો આંખો મીંચીને મન્ત્રોચ્ચાર કરે છે તે એવી જ શાન્ત-તા માટે. સૌને પ્રસન્નતાથી જોવાં.

૩ :

કવિ વાર્તાકાર ગાયક કે કોઇ પણ કલાકારે તેમ જ વ્યાખ્યાતાએ હમેશાં યાદ રાખવું કે પોતે આનન્દનો સર્જક છે. મૉં પર સ્મિત હોવું જોઇએ. અમારાં બધાંનાં માનીતાં અને લોકલાડીલાં ગાયક ભારતી વ્યાસનો કણ્ઠ તો અનોખો છે જ પણ એમનું ગાયન મને વધારે તો એ કારણે ગમે છે કે તેઓ હમેશાં સ્મિતવદને ગાય છે.

૪ :

અધ્યાપકનું સોગિયું મૉઢું ન ચાલે. સાહિત્યનું જ્ઞાન મૉજથી પ્રગટવું જોઈએ. વિદ્વાન સાહિત્યકારોની વાત જુદી છે. એમના દાખલામાં ગામ્ભીર્ય રસાયન છે. એમનાંમાં, એઓ ગમ્ભીર થાય પછી જ વિચારો દ્રવે.

૫ :

સૌને સમ્બોધન કરવું. હા, વિદ્યાર્થીઓને પણ. કેમ છો બધાં – કરીને શરૂ થવું. હું એક મોટા સાહિત્યકારને જાણું છું – મોટાઇ એવી કે કદી કોઈને સમ્બોધન જ ન કરે ! હવે સુધર્યા છે.

૬ :

અધ્યાપકે કોઇ વિદ્યાર્થીની કદી મશ્કરી ન કરવી. વર્ગમાં ધાક બેસાડવા એકાદ-બેને કારણ વગર ધમકાવી કાઢવા કે ઉતારી પાડવા, ઠીક નથી. સાહિત્યકાર, અધ્યાપક કે કોઇ પણ વક્તા આવુંતેવું કરે એટલે તોછડો લાગવાનો. સભાથી હાથે કરીને છેટો પડી જવાનો. વિદ્યાર્થીઓ કે સભાજનો બોલે નહીં, પણ મનમાં જરૂર બબડે કે – પોતાને આ શું સમજતો હશે !

૭ :

ભારતીય પરમ્પરા પ્રમાણે વ્યાખ્યાન પલાંઠીએ બેસીને કે પદ્માસન લગાવીને કરાય. ટેબલ-ખુરશી હોય તો પણ વ્યાખ્યાન ખુરશીમાં બેસીને કરી જ શકાય છે. તક હોય તો હું તો ખુરશી-ટેબલ છાંડીને વ્યાખ્યાન પલાંઠી વાળીને કરું છું. મૅકોલેના જમાનાથી શરૂ થયેલી સિસ્ટમે શીખવ્યું કે લૅક્ચરરે ઊભા ઊભા બોલવાનું હોય, તો જ પ્રભાવ પડે. રાજકારણીએ એમ કરવું જરૂરી છે કેમ કે ત્યાં ‘વ્યાખ્યાન’ નથી હોતું, તત્કાળ અસર કરે એવું ‘ભાષણ’ હોય છે.

૮ :

બન્યું છે એવું કે આપણે આસન-માંથી ઊભાં-ઊભાં અને ઊભાં-ઊંભાં-માંથી હરતાં-ફરતાં વ્યાખ્યાનો કરવાની નવતર રીતો નીપજાવી લીધી છે. સ્ટેજ ઊંચું હોય ને વક્તાશ્રી પણ ઊંચા હોય તો સભાએ ડોકાં ઊંચાં રાખવાં પડે છે. બધાં ‘જ્ઞાનાય (!) ઉત્કણ્ઠ’ દીસે ! આ છેડેથી પેલે છેડે લટારતા લટારતા બોલતા અધ્યાપક સામે વિદ્યાર્થીનાં ડોકાં ઘડિયાળના લોલક જેમ આમથી તેમ ફરતાં થઈ જાય છે. વર્ગ ‘સક્રિય’ લાગે !

૯ :

લૅક્ચર-મૅથડની જોડે, આપણે ત્યાં પોડિયમ આવ્યું. પોડિયમને હું વ્યાસપીઠ ન ગણું. દીવાલ ગણું – ઠૉડું ! પ્રાચીન ઍમ્ફિ-થીએટરમાં સંગીતના કન્ડક્ટર માટે એક નાની દીવાલ હોય – ટેકો; એને પોડિયમ કહેતા.

પોડિયમની વક્તાને સગવડ એ કે એના ધ્રૂજતા પગની સભાને ખબર ન પડે. સભાને અગવડ એ કે વક્તા પાસે કાગળિયાં કેટલાં છે એ દેખાય નહીં. રાહ કેટલી જોવી પડશે એનો અંદાજ ન આવે.

કેટલીક જગ્યાએ પોડિયમ અક્કલ વગરનાં એવાં કે સભાજનોને વ્યાખ્યાતાનું માત્ર મસ્તક દેખાય. સભાને થાય, કશા દેખીતા વાંક વગર બાપડાને અનાજ ભરવાની કોઠીમાં ખડો કીધો છે.

બૅકેટના ‘એન્ડ ગેમ’ નાટકમાં પાત્રોને એવી કોઠીઓમાં, urns-માં, રાખ્યાં છે, પણ એ તો, જીવનનાં મહા રહસ્યોનાં સંકેત રૂપે ! આમાં તો આયોજન, વ્યાખ્યાતાને હાથપગ સમેત ગળી ગયું લાગે છે.

પોડિયમ, પૂરતાં નીચાં હોવાં જોઇએ જેથી વ્યાખ્યાતા બન્ને હાથના સહજ સેલારા મારી શકે. ત્યાં ફ્લૅક્સિબલ માઇક, ફોકસ લાઇટ, પાણી-ભરેલો પણ ઢાંકેલો ગ્લાસ, બુક્સ અને પેપર્સ રાખી શકાય એવી ખાસ્સી બધી મૉકળાશ હોવી જોઇએ. ટૂંકમાં, આશય એ છે કે કોઇ પણ વક્તા સભાને એની તમામ બૉડિ-લૅન્ગ્વેજ સાથે દેખાવો જોઇએ. વક્તાએ પણ એ લૅન્ગ્વેજનો જરૂરી વિનિયોગ કરવાનો હોય છે.

Pic Courtesy : iStock

કેટલીક હમેશાં યાદ રાખવા જેવી ટિપ્સ :

૧૦ :

માઇક અને મૉં વચ્ચે એકાદ વૅંતનું અન્તર રાખવું – ન ઓછું, ન વત્તું. કેટલા ય વક્તાઓ ગૅલમાં આવી જઈને માઇકથી મૉં ફેરવી લે છે. બોલ્યે રાખે. માઇક નિર્જીવ છે. એની જોડેની દૃષ્ટોદૃષ્ટ, માણસે ટકાવી રાખવી જોઇશે. એ તમારો વ્યાખ્યાન-સાથી છે. સારા વક્તાને માઇક ને મસ્તકનો વિ-યોગ નથી પાલવતો.

૧૧ :

અધ્યાપકમિત્રો ! વર્ગને ઇન્ટર-ઍક્ટિવ બનાવો. આપણે ઇન્ટરનેટ-યુગમાં છીએ. સામે બેઠેલા વિદ્યાર્થીને જીવન્ત વ્યક્તિ સમજીને એને પ્રશ્નો કરતો કરો, બોલતો કરો. કોઇ વાર એને નાનું વ્યાખ્યાન કરવા કહો.

૧૨ :

કચવાઇને વેઠ વાળવા વ્યાખ્યાન કદ્દી ન કરવું. હમેશાં જીવ રેડીને વાત કરવી. મેં એકપણ વાર દિલચોરીથી નથી ભણાવ્યું.

૧૩ :

નોટ્સ રાખવી – પાનાં નમ્બર નાખેલી – પણ એમાં ને એમાં જોયા કરવું પડે તો તમને તો ઠીક પણ વર્ગને ત્રાસ થશે. જો કે હાથ નવરા રાખી મનફાવે બોલવું દુ:સાહસ ઠરશે. નોટ્સ હોય કે ન હોય, વક્તવ્ય આત્મસાત્ થયેલું હોવું જોઇએ.

૧૪ :

ખોટો શબ્દ વપરાઇ ગયો હોય, તો ‘સૉરિ’ કહી ખરો આપો.

૧૫ :

જરૂરી માહિતી ભરપૂર આપો. મસ્તકવગી ન હોય તો કહો કે – કાલે કહીશ.

૧૬ :

તબિયત સારી હોય છતાં, રજા ન લેવી; સ્વાધ્યાય માટે જરૂર લેવી. ‘સાહિત્યિક સંશોધન’ પુસ્તિકા લખવા યુનિવર્સિટીને મેં એ કારણ દર્શાવીને સી.ઍલ. રજાઓ માગેલી. રજિસ્ટ્રાર હસી પડેલા.

૧૭ :

ઠોઠ કે જડસુ વિદ્યાર્થીને ન-ગણ્ય ગણી કાઢવો ઠીક નથી. અધ્યાપક તો હમેશાં માતાની જેમ વિદ્યાર્થીને સમજાવે – પર્સ્યુસન, અનુનય.

૧૮ :

જો કે જોક્સ વગેરેથી વિદ્યાર્થીની ખુશામત પણ ન કરવી. વર્ગમાં ગામ્ભીર્યનું વહન હળવાશથી કરવું. વાતાવરણ હઁસી-મજાકભર્યું જોઈએ. મને યાદ છે, મારા વર્ગમાં એકાદ વાર તો હાસ્યનું મોજું ફરી વળતું.

૧૯ :

શિસ્તનો આગ્રહ રાખવો એમ કહેવા કરતાં હું એમ કહું કે અ-શિસ્તને ખમી ખાનારો અધ્યાપક વ્યર્થ સહિષ્ણુ છે. વાતો ન જ કરવા દેવાય. બગાસાં ન જ ચાલે.

૨૦ :

વર્ગમાં શારીરિક અને માનસિક એમ બે જાતના ગેરહાજરો હોય છે. શરીરથી ગેરહાજરને વીસરી જવા. મગજથી ગેરહાજરને જગાડવા. કોઈ બાળા ઊંઘી જાય તો વ્યાખ્યાનને પરમ સફળ ગણવું. જાગતાંઓને કહેવું કે જુઓ ને, ઊંઘ બાપડી કેવી નિર્દોષ પ્રવૃત્તિ છે …

૨૧ :

કેટલાક સાહિત્યકારો ઑડિયન્સને પટાવતા હોય છે – મારી પાસે કહેવાનું તો ઘણું છે પણ સમયનું બન્ધન છે, ત્રણ વક્તાઓ બાકી છે, હું સભાને સમયદાન કરું છું, એમ કહીને એ 'વિવેકી મહાપુરુષ' બેસી જાય છે ! આ છેતરામણ જાત-છેતરામણ પણ છે — આત્મપ્રતારણા. એવી ટેવ પોતાને ન પડે એ માટે અધ્યાપકે સાવધ રહેવું.

૨૨ :

વ્યાખ્યાનને પતાવવાની લ્હાય ન રાખવી. સાવધ બેફિકરાઇ રાખવી કે રહી જશે તો ભલે રહી જશે, કાલે વાત!

૨૩ :

આપણે ત્યાં સાહિત્યકાર-વક્તાઓને અધ્યાપકો રોલ-મૉડેલ ગણતા હોય છે. સારી વાત, પણ એમાં સિલૅક્ટિવ રહેવું.

સ્વીકારો કે સામ્પ્રતમાં મોટા ભાગનાં મૉડેલો રોલિન્ગ છે – ગગડતાં, ગબડતાં, આઇ મીન, અનનુસરણીય છે.

= = =

(January 16, 2022: Ahmedabad)

સૌજન્ય : સુમનભાઈ શાહની ફેઇસબૂક દિવાલેથી સાદર