તમે તમારા પ્રિય પુરુષને ચાહો છો? તમે તમારી પ્રિય સ્ત્રીને ચાહો છો? ઇચ્છો છો કે એ જીવનભર તમારો / તમારી રહે? ઇચ્છો છો કે તમે એકબીજાં જોડે આજીવન બંધાયેલાં રહો?
તમે જો એવું અતૂટ કે ન તોડી શકાય એવું બન્ધન ઝંખતાં હોવ, તો તમે બન્ને પૅરિસ જાઓ. ત્યાંની સીન નદીને કિનારે પ્હૉંચી જાઓ …
અઘરું લાગે છે? ખરચાળ? ન ચાલે. પ્હૉંચી જાઓ. સાથે એક તાળું લઈ જજો.
ત્યાં એક જગ્યા જોશો. એનું નામ છે, પૅરિસ લવ-લૉક બ્રિજ. પેલા તાળા પર તમારાં નામ લખીને તમારું એ પ્રેમતાળું બંધ કરી દેજો ને એને બ્રિજનાં સંખ્યાબંધ તાળાં ભેગું બાંધી દેજો. પછી, બહુ જ જરૂરી કામ કરજો – એ કે એ તાળાની ચાવી બાજુમાં વહેતી સીન નદીમાં ફૅંકી દેજો …
સરવાળે શું થશે? તમે એકબીજાં જોડે પ્રેમથી મરણપર્યન્ત બંધાયેલાં રહેશો કેમ કે ચાવી હશે જ નહીં ને એટલે તાળું સદા બંધ હશે. પ્રેમ અકબંધ રહેશે ને તમે એકબીજાંને ગાઢપણે જીવ્યા કરશો. કેવી સરસ વ્યવસ્થા.
એક વાર્તાકાર તરીકે મને એવું આલેખન કરવાનું મન થાય કે તે રાતે બન્ને જણાંએ આવું બધું ખાધું – પીધું ને વગેરે જે કર્યું તે તો હતું પાર વિનાનું …
મને આપણું વટસાવિત્રી વ્રત યાદ આવે છે. ગામના એ વડને અબીલ-ગુલાલ ને કુમકુમ સૂતરના દોરા વીંટી બાઈઓ ફેરા ફરતી. શુંયે માગતી હતી. એવું મેં આમ્સટર્ડામમાં જોયું, એક વૃક્ષને કંઈ સૅંકડો રંગરંગીન દોરા વીટ્યા’તા. એક વિદેશી મૂવીમાં જોયું કે એક વૃક્ષ પર પ્રેમીઓએ ડાળે ડાળે નાની નાની ધજાઓ બાંધેલી, ફર ફર થતી’તી.
સીનના કાંઠેની એ લવ-લૉક પ્રથા પણ એવો જ એક વિધિ છે, રસમ છે. એક એવું વર્તન, એક એવું રસીલું જેશ્ચર, કે જેથી બન્ને પ્રિયજનોને સારું લાગે, વિશ્વાસ બેસે. ભરોંસો પડે કે કનેક્શન કદ્દી પણ લૂઝ તો નહીં જ થાય, ઊલટું, સ્ટ્રૉન્ગલિ કનેક્ટ રહેવાશે.
પૅરિસ લવ-લૉક રસમ અંગે ફ્રાન્સવાસી નગરજન સાર્ત્રને પૂછો તો જુદું ક્હૅશે. ક્હૅશે કે પ્રેમીએ તાળાં મારવાને બદલે એવી અસરકારક ચાવીઓ પ્રયોજવી જોઈએ જેથી એકબીજાંનાં બંધ અંતર ઊઘડી જાય. મને સાર્ત્રની ફિલસૂફી બહુ ગમે છે પણ એ માણસ પ્રેમ વિશે બોલે છે ત્યારે ફિલસૂફી અને પ્રેમજીવનની એવી ભેળસેળ કરી નાખે છે, જે એટલી જ ગમતીલી હોય છે. તેઓશ્રી પણ કંઈ ઓછા પ્રેમી ન્હૉતા !
મધ્યકાળમાં, લગભગ ૧૬મી સદીમાં, સ્ત્રીઓને ‘ચેસ્ટિટી બેલ્ટ’ પ્હૅરાવતા. ધાતુના હોય. ચેસ્ટિટીને નામે -પવિત્રતાને નામે – યૉનિપ્રદેશ પર તાળું. સાંસ્કૃતિક લાગે માટે જેમ ‘બેલ્ટ’ને ‘ચેસ્ટિટી’ શબ્દ ઓઢાળતા તેમ ‘લવ’ શબ્દ ઓઢાળીને એને ‘લવ-લૉક’ પણ ક્હૅતા.
ક્રુસેડ્ઝનો – ધર્મયુદ્ધોનો – જમાનો હતો. પતિ યુદ્ધમાં જોડાયો હોય અને મહિનાઓ લગી પત્ની ઘરે એકલી હોય. શું થાય? એક જ ભય કે કોઈ બીજો એને ભ્રષ્ટ કરી જશે. વળી, બને કે પત્ની પણ છેતરે. ચેસ્ટિટી બેલ્ટથી બેવડો હેતુ સરતો : પતિના ભયનું નિવારણ થતું. એ બાપડો નિચિન્ત થઈ ધરમ માટે લડી હકતો. બીજું એ કે પત્નીની વફાદારીની કસોટી થતી : જો કે એક સવાલ છે – એ કે ચાવી ક્હૅતાં, યુક્તિ કોની પાસે રહેતી હશે? ભલે ને ગમે તેની પાસે, તાળું ખોલી કામ પાર પાડતાં વાર શી? સંભવિત છે કે કોઈ કોઈ ભોળી સ્ત્રીઓ આ સાધનથી જાતને સુરક્ષિત સમજતી હોય. માણસપ્રાણીને કશું પણ દુરિત ધીમે ધીમે સદી જતું હોય છે …
સ્ત્રી ચેસ્ટ – પવિત્ર – રહેવી જોઈએ એ માન્યતા બહુ મોટો સાંસ્કૃતિક દમ્ભ છે. બેલ્ટ પ્હૅરાવનારો મહા શંકાથી ગ્રસ્ત હતો અને પરાઈ સ્ત્રીને ભ્રષ્ટ કરી જનારો મહા નાલાયક હતો. સ્ત્રી ‘વસ્તુ’ છે અને પુરુષ એનો ‘માલિક’ છે એવી હીન માનસિકતાથી એ પુરુષો જીવતા’તા.
ચેસ્ટિટી-બેલ્ટ પ્રથાને હું અમાનુષી ગણું છું. સ્ત્રીમનુષ્યના તેમ જ માનવસંસારના અતિ ઉપકારક અંગ પર તાળું મારો? સાર એમ મળે છે કે મોટા ભાગનો એ પુરુષવર્ગ હલકટ હતો.
હા, એ પ્રથાનો બચાવ કરનારા વિદ્વાનો છે. કેમ કે એ બધા પુરુષો છે. બાકી, મેં નથી જાણ્યું કે કોઈ વિદુષીએ એનો બચાવ કર્યો હોય.
Picture courtesy : Metadore Network
લગ્ન નામનું બન્ધન પણ ‘પવિત્ર’ કહેવાય છે. ચેસ્ટિટી-બેલ્ટ પ્રથા કદર્ય કહેવાય – જુગુપ્સક. જંગાલિયત છે, પશુતા છે. લગ્નમાં એ નથી. એ કારણે લગ્ન સુન્દર મનાયું છે, પવિત્ર મનાયું છે. લગ્ન પ્રસન્નકર પણ છે – ચીડાયેલા મૉઢે કોઈ ઘોડે નથી ચડતો – કોડિલી કન્યા અરધી અરધી થતી હોય છે.
આજકાલ મૈત્રી-કરાર કે લિવ-ઇન પ્રકારે સહવાસ ભોગવાય છે. એમાં બન્ધન છે જ નહીં, ઊલટું, ગમે તે ઘડીએ છૂટાં થઈ જવાની સગવડ છે. એમાં ૧+૧ = ૨ અને ૧ – ૧ = ૦ એમ સીધું હોય છે. એમાં જંગાલિયત નથી, ભલી સભ્યતા છે, પણ એમાં માનવીય હૂંફ નથી, માધુર્ય પણ નથી. કૉર્ટ-મૅરેજમાં પણ ગમે ત્યારે કાયમ માટે છૂટાં થઈ જવાની જોગવાઈ છે.
મારી આ વાતમાં છેવટે બચે છે, પ્રેમ. એને પણ ‘બન્ધન’ કહેવાય છે -પ્રેમબન્ધન. એમાં માબાપની સમ્મતિ અનિવાર્ય નથી. સમાજે સાક્ષી થવાની જરૂરત નથી. કૉર્ટની દરમ્યાનગીરી જરૂરી નથી. બંધાવું તો જાતે ને પ્રેમથી, છૂટાં પડવું તો જાતે ને પ્રેમથી. કોઈ કારણે મનમોટાવ કે અણબનાવ થાય, ભેગાં ન થવાય કે ન રહેવાય, ભલે, રાંકના રતન સમો પ્રેમ તો બચ્યો જ હોય છે.
હકીકતે, પ્રિયજનને પ્રેમ બન્ધનરૂપ લાગતો જ નથી. પ્રેમ એને માટે જીવન જીવવા માટેનું બળ હોય છે – પ્રાણ. એ અર્થમાં એને બન્ધન કહો તો ભલે કહો, પણ તમને વધારે સારો શબ્દ સૂઝતો નથી એટલે કહો છો. પ્રેમ પ્રેમ હોય છે – એક રસાયણ, એક કૅમિકલ.
કોઈ પણ કનેક્શનનું કૅમિકલ લવ છે. એ ઘણી સરળ વાત છે છતાં હું એ વિશે લખતાં થાકતો નથી. એક પ્રેમ જ એવી ચીજ છે જે વિશે લખતાં લેખકો થાકતા નથી …
= = =
(May 11, 2021: USA)