હરારીના “Nexus” પુસ્તકમાંથી પસાર થતાં, મને ગુજરાતી સાહિત્યમાં મેં વાંચેલાં ચિન્તનાત્મક પુસ્તકોમાંનાં બે ખાસ યાદ આવે છે, કિશોરલાલ મશરૂવાળા-લિખિત, “સમૂળી ક્રાન્તિ” (૧૯૪૮) અને ગો.મા.ત્રિ.-લિખિત “સાક્ષરજીવન” (૧૯૧૯). 

યાદ આવવાનું કારણ એ છે કે બન્ને પુસ્તકોમાં રજૂ થયેલો વિચારપક્ષ અઘરો છે, ગમ્ભીર છે, ગભીર અથવા ગહન પણ છે. પરન્તુ બન્ને લેખકોએ પોતાના વિચારપક્ષને તર્કસરણીએ વિકસાવ્યો છે, અને તેથી તેમાં જરૂરી વિષય-વિભાજનોની ચૉક્કસ વ્યવસ્થા ઊભી કરી છે. પરિણામે, સમગ્ર રજૂઆત વિશદ અને પારદર્શક બની આવી છે. રજૂઆતની એ ગુણવત્તાઓને કારણે તેમાં વાચકનો પ્રવેશ સરળ અને સુખદ બન્યો છે. ‘સુખદ’ એટલે, બધું છે ગમ્ભીર ગહન અને અઘરું, પણ સમજી શકાય એવું સરળ છે, અથવા સમજી શકાય એવું સરળ છે, પણ છે ગમ્ભીર ગહન અને અઘરું. 

કિશોરલાલ સમૂળી ક્રાન્તિનો વિચારપક્ષ લઈને આવ્યા છે. તદનુસાર, સમૂળી ક્રાન્તિ માટે માનવજીવનમાં અનિવાર્યપણે સંકળાયેલાં ધર્મ, અર્થ, રાજ્ય, કેળવણી એ ચાર ક્ષેત્રોમાં ક્રાન્તિ થવી જરૂરી છે. કિશોરલાલના લેખનની વિશેષતા એ છે કે દરેક ક્રાન્તિ માટે એમણે પૂરતી વિચારણા કરી છે, અને અ-પૂર્વ રોચક વિધાનો કર્યાં છે : જેમ કે, ધર્મોને ‘નિષ્પ્રાણ’ કહ્યા છે. આર્થિક ક્રાન્તિ માટે તેમાં ‘ચારિત્ર્ય’-ને ઉમેર્યું છે. લોકશાહીને સ્થાને ‘સુરાજ્ય’-નો પ્રકલ્પ દર્શાવ્યો છે. શિક્ષણ અને કેળવણી વચ્ચેનો ‘ભેદ’ આગળ કર્યો છે. વગેરે. 

ગોવર્ધનરામ સાક્ષર અને તેના જીવનનો, એટલે કે, તેની પુરુષાર્થભરી કારકિર્દી વિશેનો, પોતાનો વિચારપક્ષ રજૂ કરે છે. લેખક સાક્ષરજીવનના પ્રકારથી વાત શરૂ કરીને, શુક, બાલ, લક્ષણ, એ ત્રણ દૃષ્ટાઓનાં સ્વરૂપ અને કાર્યપદ્ધતિ વીગતે સમજાવે છે. નૉંધપાત્ર વિશેષતા એ છે કે ગોવર્ધનરામ સાક્ષરત્વના ઇતિહાસને તેનાં મૂળ અને વ્યાપ સહિત રજૂ કરે છે. વિસ્તૃત પરિશિષ્ટ સહિતના ૨૫૪ પાનનો આ અપૂર્ણ ગ્રન્થ એ રીતે પૂર્ણ દીસે છે કે લેખકે એમાં અનેક જીવનકથાઓ, ઘટનાઓ અને દૃષ્ટાન્તો વડે તેમ જ લગભગ પાને પાને સંસ્કૃત અને અંગ્રેજી અવતરણો વડે પોતાનાં મન્તવ્યો પુષ્ટ કર્યાં છે. એ અર્થમાં સાક્ષરજીવનવિષયક વિચારપક્ષને ચૉક્કસ આધાર મળ્યો છે, આકાર મળ્યો છે. વગેરે.

બન્ને પુસ્તકોમાં પર્યાપ્ત વિચારવિમર્શ રજૂ થયો છે, પણ તેની વીગતોમાં ઊતરવાનું હાલ અહીં કારણ નથી. 

+

કિશોરલાલ અને ગોવર્ધનરામનાં એ પુસ્તકોનાં અધ્યયનમાં અને અધ્યાપનમાં મને આનન્દ તો આવેલો, પણ એ બન્ને મહાનુભાવોના એ વિચાર-ચિન્તનનો આપણે ત્યાં કશો દેખીતો પ્રભાવ કે વૈચારિક સાતત્ય જોવા નહીં મળેલાં, તેથી અફસોસ પણ થયેલો. 

હરારીના વિચારો સંદર્ભે એ પ્રકારનો અફસોસ થવો મને અસંભવિત નથી લાગતો. મેં કહેલું કે હરારી પોતાના વાચકને વિચારો વડે અને વિચારો સાથે ઉત્તેજિત કરવા ચાહે છે. તેઓ “Nexus”-માં, વિવિધ માહિતી-જાળથી રચાનારા સામાજિક, સાંસ્કૃતિક કે રાજકીય આવિષ્કારો વિશે, ખાસ તો, નુક્સાનો વિશે, પોતાના વાચકને જાગ્રત કરવા માગે છે. મજાકમાં કહું કે તેઓ ભારતીય રાજકારણી નથી, નહિતર ઢંઢેરો પીટત અને કહેત કે પ્રતિપક્ષી કો માર હટાવો, વિજય હમારા નિશ્ચિત હૈ … 

+ +

હરારીનાં બધાં પુસ્તકોમાં તેમ “Nexus”-માં પણ એવી જ ગુણવત્તાઓ હાજર છે. આપણે જોઈ શકીએ છીએ કે હરારી માહિતી-જાળના ઇતિહાસને તેનાં મૂળ અને વ્યાપ સહિત પુસ્તક સમગ્રમાં રજૂ કરી રહ્યા છે. વળી, એમાં પણ વિષય-વિભાજન તેમ જ ઐતિહાસિક ઘટનાઓ, કથાઓ અને દૃષ્ટાન્તોના આધારો સાથેની સુચારુ વ્યવસ્થા છે, અને હરારીએ પોતે જ વાચકો માટે એ વ્યવસ્થાને, કહો કે, ફ્રૅન્ડલિ બનાવી આપી છે. પોતે પુસ્તકના દરેક ભાગમાં અને તેનાં પ્રકરણોમાં મુખ્ય શું અને કેમ પીરસ્યું છે અને ગૌણને કેમ ટાળ્યું છે, શું કહેવું પોતાને અભિપ્રેત છે અને પોતાની મર્યાદામાં રહીને શેને વિશે ચૂપ રહેવું છે, તે પૂરી વ્યવસ્થાની વાત એમણે વીગતે કરી છે, જુઓ :

પહેલા ભાગમાં, વિશાળ કદ-માપની વિવિધ માહિતી-જાળની તપાસ માટે એમણે બે જરૂરી સિદ્ધાન્તોનો ઉલ્લેખ કર્યો છે : માયથોલૉજિ અને બ્યુરોક્રસી. પ્રકરણ ૨ અને ૩ – માં, દર્શાવ્યું છે કે બ્યુરોક્રેટ્સ અને મિથમેકર્સમાં પ્રાચીન રાજાશાહીને ભરોસો હતો, વર્તમાન રાજ્યોને પણ છે. પ્રકરણ ૪ -માં, માહિતીની પુષ્કળતાના પ્રશ્નની તેમ જ સૅલ્ફમિકેનિઝમના લાભાલાભની ચર્ચા કરી છે. પ્રકરણ ૫ -માં, ડિસ્ટ્રબ્યુટેડ અને કેન્દ્રીકૃત જાળની ચર્ચા છે.

બીજા ભાગમાં, હરારીએ દર્શાવ્યું છે કે આપણો વર્તમાન AI જેવી મનુષ્ય વડે સરજાયેલી વિવિધ માહિતી-જાળથી ખચિત છે, જેનાં પરિણામોને આપણે નથી વિચાર્યાં, જેની આપણે ચિન્તા નથી કરી. એનો અર્થ એ કે આપણે ઑર્ગેનિકથી ઇન્ઑર્ગેનિક માહિતી-જાળની દિશામાં સરકી રહ્યા છીએ. રોમન ઍમ્પાયર, કૅથોલિક ચર્ચ કે યુ.ઍસ.ઍસ.આર. માહિતીની પ્રક્રિયા માણસના મગજ પર કરતાં, જેને હરારી ‘કાર્બન-બેઝ્ડ બ્રેઇન’ કહે છે. પણ હવે એ પ્રક્રિયા જે પર થાય છે, એને તેઓ ‘સિલિકોન-બેઝ્ડ’ કહે છે.

ત્રીજા ભાગમાં, ઇન્ઑર્ગેનિક માહિતી-જાળનાં જોખમ, પડકાર અને પ્રૉમિસિસની ચર્ચા છે. પ્રકરણ ૯ -માં દર્શાવ્યું છે કે એની સાથે લોકશાહી કેવુંક પાનું પાડી શકે. પ્રકરણ ૧૦ -માં, દર્શાવ્યું છે કે એની સાથે એકહથ્થુસત્તાવાદ કેવુંક પાનું પાડી શકે. અન્તિમ પ્રકરણ ૧૧ -માં, દર્શાવ્યું છે કે નવ્ય માહિતી-જાળ લોકશાહી અને એકહથ્થુસત્તાવાદ વચ્ચે કેવાક સ્વરૂપે સત્તાનું સંતુલન રચી શકે.

હરારીએ પ્રકરણોને શીર્ષકો અને પેટા શીર્ષકોથી વધારે સૂચક બનાવ્યાં છે. 

આ ફ્રૅન્ડલિ વ્યવસ્થાની એક આડ-સગવડ એ છે કે માત્ર આ વિષય-વિભાજન વ્યવસ્થા વાંચીને પણ કોઈ પલ્લવગ્રાહી પણ્ડિત કહી શકે કે પોતે પુસ્તક સમગ્ર વાંચ્યું છે, પોતે એનો જ્ઞાતા છે!

+ +

સાહિત્યકાર, સાહિત્યરસિક મિત્ર, અધ્યાપક કે વિદ્યાર્થીને મેં પહેલેથી મારો વાચક ગણ્યો છે — ટાર્ગેટ રીડર. મેં જ્યારે પણ પશ્ચિમના સાહિત્ય વિશે લખ્યું હતું, અને આમ, હરારી સંદર્ભે લખી રહ્યો છું, મારો મૂળ આશય એ રહ્યો હોય છે કે ગુજરાતી સાહિત્યના હિતાર્થે એ વાચકને સમ્બોધીને કશુંક ઉપકારક ઉમેરવું.

ઓછામાં ઓછાં ૫૦ વર્ષથી પશ્ચિમના સાહિત્યવિચારમાં મોટું પરિવર્તન આવ્યું છે – તે છે, એનું અનેક સાહિત્યેતર વિદ્યાશાખાઓ સાથેનું જોડાણ. જેમ કે, ‘ન્યૂ ક્રિટિસિઝમ’-ના અસ્ત પછી સાહિત્યવિચાર સાથે સ્ટ્રકચરાલિઝમ, ડીકન્સ્ટ્રકશન કે પોસ્ટ-મૉડર્નિઝમ વગેરે જોડાયાં એને પરિણામે, પરમ્પરાગત સાહિત્યવિચારનું સ્વરૂપ બદલાઇ ગયું; એ હવે સર્વાંગી થયું છે, હોલિસ્ટિક. એટલે, અપેક્ષા ત્યારે એ હતી કે વાચક પાસે નૃવંશવિજ્ઞાન કે સમાજવિજ્ઞાનનું જ્ઞાન હોય, કંઇ નહીં તો, એના સાથસંગાથમાં ફિલસૂફી અને ભાષાવિજ્ઞાન તો હોવાં જ જોઈએ.  

હરારીનાં માહિતી-જાળ વિશેનાં મન્તવ્યો અને સમીક્ષા સમજવા માટે મારા એ વાચક પાસે ગુજરાત, ભારત અને વિશ્વના સામાજિક, સાંસ્કૃતિક કે રાજકીય પરિદૃશ્યનું ઓછામાં ઓછું જ્ઞાન, નહિતર, માહિતી તો હોવાં જ જોઈશે. પણ સ્વીકારી લઈએ કે, મારા એ વાચક પાસે આજે એ નથી. એટલે, અપેક્ષા એ રહે છે કે કંઈ નહીં તો, ઇતિહાસ, સમાજવિજ્ઞાન, રાજનીતિશાસ્ત્ર કે ભાષાવિજ્ઞાનના આપણા ન-સક્રિય વિદ્વાનો એમાં જોડાય. પણ મને ખાતરી છે કે એ અપેક્ષા થોડી જ વારમાં ઓલવાઇને મરી જવાની છે. 

તો પ્રશ્ન એ થાય કે હરારી પાસે જઈને શું કરીશું. એ કે આપણી આ એકાંગી અને માંદલી વિદ્યાકીય / સાહિત્યિક સંસ્કૃતિ વિશે નિરાંતે પુનર્વિચાર કરી શકીશું. જો કે, એ માટે કેટલાક પ્રશ્નો કરવા મને જરૂરી લાગ્યા છે :

આપણી પાસે ગુજરાતી, ભારતીય કે વૈશ્વિક સાહિત્ય વિશે ભૂતકાળમાં કેવીક માહિતી હતી અને આજે કેવીક છે? એથી આપણને સાહિત્યકલાનું કેવા સ્વરૂપનું જ્ઞાન લાધ્યું છે? આજે આપણે કઈ માહિતી અને કયા વિચારોની આપ-લે કરીએ છીએ? આજે આપણી પાસે કયો કેન્દ્રવર્તી સાહિત્યવિચાર છે? બઝવર્ડ છે, જે આપણને સૌને ઝંકૃત કરતો હોય? એ ભૂતકાલીન કે સમકાલીન માહિતી-જાળ જે લાભાલાભ પ્રગટાવે છે તેની કડક સમીક્ષા કરીને આપણે સાહિત્યવિચારપરક સમૂળી ક્રાન્તિ ઇચ્છીએ છીએ? સમસામયિક ગુજરાતી સાહિત્યકારના સાક્ષરત્વને તેના ઇતિહાસમાં જઈને તપાસવા ઇચ્છીએ છીએ? 

અને જો એમ કરવા નીકળીએ તો આપણે આપણને પૂછીશું કે કેવાંક છે એ ભૂતકાલીન અને સમકાલીન નેટવર્ક્સ, જેણે આપણી વિદ્યાકીય / સાહિત્યિક સંસ્કૃતિના સ્વસ્થ વિકાસમાં ઉપકારક પ્રદાન કર્યાં છે પણ રુકાવટો ય ઊભી કરી છે. 

(ક્રમશ:)

(10Oct24USA)

સૌજન્ય : સુમનભાઈ શાહની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર

આ અગાઉના લેખમાં મેં લખ્યું હતું કે હરારીને ‘નવ્ય વિશ્વયુદ્ધ અસંભવ નથી ભાસતું’. મારે એમાં એ ઉમેરવું છે કે એ એમનું અંગત સંવેદન પણ હોઈ શકે છે. કેમ કે એમનો દેશ ગઈ સાલથી યુદ્ધગ્રસ્ત છે. અને, તાજેતરમાં સમાચારો મળે છે, કે —

ઇરાને ઇઝરાઇલ પર ડ્રોન્સ અને આશરે ૧૮૦ મિસાઇલ છોડીને અપૂર્વ હુમલો કર્યો, કેટલાંક મિસાઈલ્સ તો બૅલિસ્ટિક હતાં. ઇરાને ધમકી આપી કે ભાવિ હુમલા માટે તે ઇઝારાઇલના સિવિલિયન ઇન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચર્સને પણ ટાર્ગેટ કરશે. જેરુસલામ-નેતાઓએ કહ્યું કે ઇઝરાઇલ વળતો હુમલો કરશે, ઍપ્રિલમાં કરેલો એથી પણ ઘાતક. સામે, ઇરાન પોતે ઇઝરાઇલ માટે વિચારી રાખેલી ‘ઑક્ટોપસ હેડ’, ઑક્ટપસને હોય છે એવી અષ્ટહસ્તવાળી, મલ્ટિ-ફ્રન્ટ સ્ટ્રેટેજી, સંભવ છે, કે ઝીંકે! 

કહે છે, આ યુદ્ધ કોઈ સાયન્સ-ફિકશન નથી, દારુણ હકીકત છે!

એટલે, બને કે ઇઝરાઇલ-ઇરાન યુદ્ધ વિકસે. ૭ ઑક્ટોબર ૨૦૨૩-થી શરૂ થયેલા ઇઝરાઇલ-ગાઝા યુદ્ધને આવતી કાલે ૭ ઑક્ટોબરે ૧ વર્ષ પૂરું થશે. ઇઝરાઇલ-ઇરાન એકબીજાને ધમકીઓ આપી રહ્યાં છે કે જો યુદ્ધ આગળ વધશે તો ધરતી પરથી — તમારું નામોનિશાન મિટાવી દઈશું. બને કે ૭ દિવસમાં ૭ સ્થાનો પર ૭ વિનાશક હુમલા થશે. અને કોઈ કોઈ પત્રકારો બકે છે કે ૭ દિવસમાં સર્વનાશ થશે. પણ પશ્ચિમી એશિયામાં, આમ, મહાયુદ્ધના અણસાર વરતાઈ રહ્યા છે, જરૂર.

કહે છે, આ  યુદ્ધ કોઈ સાયન્સ–ફિકશન નથી, દારુણ હકીકત છે!

+ +

વિશ્વયુદ્ધના વિષયમાં મારે મારા કેટલાક વાચકોને ખાસ જણાવવું છે કે ‘કોલ્ડ વૉર’ – સમયે હતાં તેથી ઓછાં, પણ વિશ્વમાં આજે ૨૦૨૪-માં, આશરે ૧૨,૦૦૦ ન્યુક્લીયર વૉરહેડ્સ છે. 

વૉરહેડ્સ એટલે, અણુશસ્ત્રોના વિવિધ એકમો. કહેવાય છે કે fission / fusion-ની ક્રિયાપ્રતિક્રિયાઓથી વિનાશક શક્તિ ઉદ્ભવે છે, એક નાના ઍરિયામાં અતિશિયત માત્રામાં શક્તિપાત થાય છે, ચિર કાળ લગી ચાલે એટલી બધી રેડિયો-ઇફૅક્ટ્સ જનમે છે. 

વૉરહેડ ધરાવનારા દેશો છે : મુખ્યત્વે યુનાઇટેડ સ્ટેટ્સ (અમેરિકા) અને રશિયા; ચીન, ફ્રાન્સ, યુનાઇટેડ કિંગ્ડમ, ભારત, પાકિસ્તાન, ઇઝરાઇલ, અને ઉત્તર કોરિયા.

+ + 

હરારી વિશેની વાત આગળ ચલાવું : 

હરારી કહે છે કે શક્તિશાળી વસ્તુઓ સરજી લેવાની આપણી વૃત્તિનું પરિણામ, સ્ટીમ ઍન્જિન કે AI -ની શોધ માત્ર નથી, પરન્તુ એ વૃત્તિનું પરિણામ ધર્મની શોધ પણ છે. કહે છે, પયગમ્બરો અને આસ્તિક ધર્મવેત્તાઓએ પૃથ્વી પર પ્રેમ અને આનન્દના આવિર્ભાવને સારુ શક્તિસમ્પન્ન આત્માઓનાં – સ્પિરિટ્સનાં – આવાહન તો કરેલાં, પણ દુ:ખદ વાત એ બનેલી કે એ એથી વિશ્વ અવારનવાર રક્તરંજિત પણ થયું હતું. 

હરારીનું એક આ મન્તવ્ય પણ સમજવા જેવું છે. એ કહે છે કે માનવ-શક્તિ કોઈ એક વ્યક્તિના પ્રયાસનું ફળ નથી હોતી. શક્તિ હમેશાં અનેક મનુષ્યોના પારસ્પરિક સહકારનું પરિણામ હોય છે. પોતાના આ પુસ્તકનો મુખ્ય તર્ક અથવા વિચાર-પક્ષ રજૂ કરતાં હરારી કહે છે કે માનવજાતિ સહકારનાં વિશાળ નેટવર્ક્સ ઊભાં કરીને અઢળક શક્તિ હાંસલ કરી શકે છે, પણ એ નેટવર્ક્સ એવી રીતે રચાયાં હોય છે કે આપણે એ શક્તિના મૂર્ખતાભર્યા ઉપયોગ માટે તત્પર થઈ ઊઠીએ. 

હરારી ઉમેરે છે, એટલે આપણો પ્રોબ્લેમ નેટવર્ક પ્રોબ્લેમ છે, સ્પષ્ટતાથી કહીએ તો, ઇન્ફર્મેશન પ્રોબ્લેમ છે. 

માહિતીને હરારી ગ્લુ, એટલે કે, ગુંદર ગણે છે. એ ગુંદર એક અને બધી માહિતી-જાળોને ચૉંટાડીને જોડી રાખે છે. પણ બન્યું શું, હરારી કહે છે, હજારો વર્ષોથી માનવજાતિએ જે વિશાળકાય માહિતી-જાળો શોધી કાઢી છે, અને પ્રસરાવી છે, એ કાં તો દેવો વિશેની અથવા AI વિશેની કપોળકલ્પનાઓ અને કથા-વારતાઓ છે. 

બાકી, હરારી કહે છે, દરેક મનુષ્ય-વ્યક્તિને તો પોતાને વિશેનું અને વિશ્વને વિશેનું સત્ય જાણવામાં જ રસ હોય છે.

પરન્તુ, આ માહિતીજાળો એવી ગોઠવણ – ઑર્ડર – કરે છે, જે એને પેલી કપોળકલ્પનાઓ અને કથા-વારતાઓ પર વિશ્વાસ રાખતો કરી દે, આંધળો બનાવી દે.

હરારી નાઝિઇઝમ અને સ્તાનિલઇઝમને મનુષ્યના ભ્રાન્ત વિચારો પર આધારિત મનુષ્ય-સરજિત અને નિરપવાદપણે અતિ શક્તિશાળી નેટવર્ક્સ ગણે છે. જ્યૉર્જ ઑરવેલના સુખ્યાત વચનને યાદ કરીને કટાક્ષમાં કહે છે, ignorance is strength. હરારી વિશેષ એ ઉમેરે છે કે ભલે હિટલર અને સ્તાલિન નિષ્ફળ ગયા, પરન્તુ ૨૧-મી સદીમાં, નવાં ટોટાલિટેરિયન રેઝિમ્સ – એકહથ્થુસત્તાવાદી શાસનો – સંભવ છે કે સફળ પણ થાય. શી રીતે? હરારી જણાવે છે કે સર્વથા શક્તિશાળી નેટવર્ક્સ રચીને. એ એવાં નેટવર્કસ હશે કે ભાવિ પેઢીઓ એનાં જૂઠાણાં અને એની કથાવારતાઓને ખુલ્લાં પાડવાનો પ્રયાસ કરશે, પણ ફાવશે નહીં. 

હરારી ઉમેરે છે કે આપણે એવું ન માનવું કે ભ્રાન્તિઓ પર રચાયેલાં નેટવર્ક્સ તો નિષ્ફળ જ નીવડવાનાં ને! ના. ઉમેરે છે કે આપણે જો એ નેટવર્ક્સની સફળતાઓને વિદારવી હશે, તો કઠિન શ્રમ આપણે જ કરવો જોઈશે. 

+ +

હું ૩૩ કરોડ દેવોના દેશ ભારતમાં, જીવન-પરમ્પરાઓ કેવી કેવી કથા-વારતાઓથી સ્થિર થઈ છે એ વીગતોમાં ન જઉં, કેમ કે સુવિદિત છે. 

પણ વ્યક્તિની જિજ્ઞાસા કે પોતે અને વિશ્વ બન્ને શું છે, એ વિશે એક વાક્યમાં કહું કે વેદોથી માંડીને શંકરાચાર્યના દર્શન સુધીના તમામ ભારતીય તત્ત્વદર્શનોએ વ્યક્તિને એનું અને વિશ્વનું સત્ય જુદી જુદી રીતે સરસ સમજાવ્યું છે. 

ઇતિહાસમાં, એ પછી મોટી હરણફાળ ભરાઈ હતી, અને તે હતી, ૧૫-મી સદીની ભક્તિપરમ્પરા. દેશ આખામાં પ્રસરેલો એ હતો, એક ભક્તિ-જુવાળ. એણે પ્રજા માટે તત્ત્વદર્શનોનાં સત્યોને ભજનોમાં પ્રસરાવ્યાં હતાં. એ રસપ્રદ ભજન-પરમ્પરા હજી ભારતના કસબાઓમાં અને ગામડાંઓમાં જીવન્ત છે. 

તેમછતાં, ઉત્તરોત્તર જે બનતું આવ્યું અને બની રહ્યું છે, તે છે, મન્દિરોનાં નિર્માણ. 

મન્દિર-સ્થાપનોએ નિ:સામાન્ય કર્મકાણ્ડનો અને મન્દિરોમાં પોતે બેસાડેલા દેવોનો જ મહિમા વિકસાવ્યો. ક્રમે ક્રમે દર્શનોનું અને ભજનપરમ્પરાનું વિસ્મરણ થયું અને આજે તો કેટલાંક મન્દિરોનું તન્ત્ર જ એ પ્રકારે ગોઠવાયું હોય છે કે એને એક કમર્શ્યલ નેટવર્ક ગણવું પડે. વેપારની રીતે આરામથી ચલાવાતાં એ ધામોએ પોતાની સૉડમાં રેસ્ટોરાંઓને પણ બેસવા દીધી છે. ભક્ત ઈશ્વરનો ‘પ્રસાદ’ ભૂલી ગયો છે, અને વેચાતા પ્રસાદનો ગ્રાહક બની ગયો છે. એને અંધાપો જ કહેવાય ને! 

+ +

મને હરારીનો અભિગમ એમના ગ્રન્થોમાં કે વાર્તાલાપોમાં હમેશાં ડીમિસ્ટિફાઇન્ગ અને ડીકન્સ્ટ્રક્ટિવ લાગ્યો છે – રહસ્યસ્ફોટકારી અને વિઘટનશીલ. તેઓ મને હમેશાં ફિલસૂફ નથી લાગ્યા. પોતે દરેક વખતે નમ્રતાથી સૂચવતા હોય છે કે પોતે history કે brief history રજૂ કરી રહ્યા છે. પણ વાસ્તવિકતા એ છે કે તેઓ Big history-ના વિદ્વાન છે. 

બિગ હિસ્ટરી શું છે? એ એક વિદ્યાશાખા છે. તદનુસાર, ‘બિગ બૅન્ગ’-થી માંડીને વર્તમાન સુધીના ઇતિહાસનું અધ્યયન હાથ ધરાય છે. આ એક સમગ્રલક્ષી આન્તરવિદ્યાકીય અભિગમ છે. એમાં, ઇતિહાસ ઉપરાન્ત, જીવવિજ્ઞાન, અને જરૂરત પડી હોય તો ભૂસ્તરશાસ્ત્ર, ખગોળશાસ્ત્ર કે કોઈપણ વિદ્યાનો સહયોગ સાધીને જ્ઞાનસમ્પાદન થાય છે. 

એમાં, વિશ્વની ઉત્ત્પતિથી માંડીને આજ દિન લગીની એક વ્યાપક સમયરેખા હોય છે – ટાઇમલાઇન. એમાં, સાર્વત્રિક રીતો અને વિવિધ ભાતોના તારણ પરથી સ્પષ્ટતાઓ રજૂ થાય છે કે વિશ્વના અને માનવ-સભ્યતાના વિકાસમાં કયાં પરિબળો જવાબદાર હતાં. એમાં, વિવિધ ઘટનાઓ અને વૈશ્વિક, જૈવિક, માનવીય તેમ જ યન્ત્રવિજ્ઞાનીય પરિવર્તનો વચ્ચેના સમ્બન્ધોની તપાસ હાથ ધરાય છે; એથી સમજાય છે કે સમયાન્તરે વિભિન્ન સમાજો અને સંસ્કૃતિઓ વચ્ચે કેવાંક આદાનપ્રદાન થયાં, કેવા કેવા પ્રભાવો જનમ્યા. 

પરિણામે, ઇતિહાસ વિશે એક સર્વાંગી સમજ સાંપડે છે. સમજાય છે કે વિશ્વમાં આપણું સ્થાન શું છે અને મનુષ્ય રૂપે આપણી મહત્તા શી છે. (‘બિગ હિસ્ટરી’-નું આ વિવરણ, Khan Academy અનુસાર).

એવા ઇતિહાસવેત્તા હોવાથી હરારી મને વિવિધ સમયોના દોરમાં અનેક પ્રસંગો, અર્થઘટનો અને વિચારો પરોવતા લાગે છે. એટલે, એવા અનેક સમયદોરા એમનાં લેખનોમાં લ્હૅરાતા હોય છે. તેથી કેટલાક વાચકોને લાગે કે તેઓ ‘sweeping statements’ કરી રહ્યા છે, એવી ટીકાઓ પણ થઇ છે. પણ હરારીને ન્યાય ખાતર એ સામાન્યીકરણને વરેલાં વિધાનોને હું તો એમની વિદ્વત્તાનો વિશેષ ગણું છું. 

બીજું, તેઓ હિસ્ટરી જાણે છે એટલે સ્ટોરી-ટેલિન્ગની રીત જાણે છે. પરિણામે, એમની શૈલીમાં તત્ત્વચિન્તનનું ઊંડાણ ઘણી વાર નથી વરતાતું, બલકે ઊંધું, કે તેઓ વાચક પાસે બેસીને વાતો કરતા લાગે છે, વાતચીતની ઢબ છે એમની શૈલીની. એમની વાતોમાં વાર્તાકથકની હૉંશ હોય છે, ઉત્તેજના પણ ખરી. એમ પણ કહેતા હોય છે કે પોતે પોતાના વાચકને વિચારો વડે અને વિચારો વિશે ઉત્તેજિત કરવા ચાહે છે.

(ક્રમશ:)

(06Oct24USA)

સૌજન્ય : સુમનભાઈ શાહની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર

અમિતાભ બચ્ચન ‘કે.બી.સી.’-માં માહિતીને જ્ઞાન કહે છે, એમને મને ઇન્ફર્મેશન, નૉલેજ છે. હકીકત એ છે કે સામાન્ય જન માટે માહિતી તો જ્ઞાનની માત્ર શરૂઆત છે. એટલું જ નહીં, બચ્ચન એમ કહે છે કે એ જ્ઞાનથી ધન મળે છે. એમના પ્રશ્નોના સાચા ઉત્તરદાતાને રૂપિયા ૭ કરોડ, ૧ કરોડ, ૫૦ લાખ કે છેવટે ૧૦ હજાર મળી શકે છે. 

વૈકલ્પિક પ્રશ્નોના એકાદ કલાકના કાર્યક્રમમાં માણસ ‘ઢેર સારા ધનરાશિ લે કે જાયે’, એ તો સારું જ છે ને વળી! 

પણ શોમાં બેઠેલી જનતા, શો જોનારા દર્શક-શ્રોતા પ્રજાજનો, બધા જ ટૅક્નિશ્યન્સ, બચ્ચન પોતે, એક બજારમાં બેઠા હોય એવું લાગે છે, ભલે એ બજાર ઍક્ચ્યુઅલ નથી, વર્ચ્યુઅલ છે. 

બચ્ચન પ્રશ્નો પૂછે છે એટલી સંખ્યામાં કે એથી નાની સંખ્યામાં વિવિધ કમ્પનીઓની જાહેરાતો કરે છે. જાહેરાતો કાર-ઇન્સ્યૉરન્સ, બૅન્ક, ટૂથપેસ્ટ, પંખા, સિમૅન્ટ, તાળું કે જરઝવેરાત બનાવનારી કમ્પનીઓ માટે હોય છે. જાહેરાતો ચતુરાઇથી કરવામાં આવે છે – આપ કે ખેલ કી ગાડી આગે બઢાને કે લિયે … કલ્યાણ ભવ … આપ હી કી તરહ સ્માર્ટ … વગેરે.

બચ્ચન આ ઉમ્મરે પણ દોડતા પ્રવેશે છે. સામે બેઠેલી જનતા બચ્ચન માટે ઊભા થઈ તાળીઓ સાથે એમના દર્શનનો આનન્દ વ્યક્ત કરે છે, જાણે બચ્ચન કોઈ વિભૂતિ હોય. વારંવાર બચ્ચન પણ તાળીઓ ઉઘરાવે છે. જનતાએ આપેલો ઉત્તર, ખરેખર તો, સહિયારો હોય છે, બલકે એ ઉત્તર લઘુતમ સાધારણ પદ્ધતિથી મળેલી ઓછીવત્તી ટકાવારી હોય છે! પણ બચ્ચન એ જનતાને ‘બડી જ્ઞાની જનતા’ કહીને તેનાં ભરપેટ વખાણ કરે છે.

સ્વબચાવ માટે પોતાના એ કામને બચ્ચન ‘નોકરી’ કહે છે. પણ પગાર કેટલો તે નથી જણાવતા. કહેવાય છે કે ૧૦-મી સીઝનમાં દરેક ઍપિસોડ માટે રૂપિયા ૩ કરોડ લેતા હતા, હવે ૫ કરોડ લે છે. સીઝન ૧૫-માં ૧૦૦ ઍપિસોડ થયેલા, સીઝન ૧૬ ચાલુ છે, ૪૦ ઍપિસોડ થયા છે, હિસાબ ગણો તો, એમની કમાણીનો!  પેલા કેટલાયે કન્ટેસ્ટન્ટ્સમાંથી કોઈને હજી ૭ કરોડ તો શું, માંડ ૧ કરોડ મળ્યા છે. બચ્ચનને પૂછો તો કહેશે, કહે છે પણ ખરા, કે પેટ કે લિયે કરના પડતા હૈ. કેવું અને કેવડું મોટું હશે એમનું એ પેટ?

ફિલ્મ-અભિનેતા બચ્ચનનો હું પ્રશંસક છું. આ શો-માં એમના શુદ્ધ ઉચ્ચારો, મિત્રતાભર્યું વર્તન, એમને યોગ્ય પ્રશ્નકાર ઠેરવે છે. જો કે, આખ્ખા શો દરમ્યાન હું સતત ‘સારા’ પ્રશ્નની રાહ જોતો હોઉં છું, અને અલબત્ત, આવે ત્યારે ઘડીભર મને સારું પણ લાગે છે. 

કે.બી.સી.’-ના કમ્પ્યુટરને પ્રશ્નો પૂરા પાડનારી વ્યક્તિ કે ટીમ માટે મને માન થાય છે.

આ માહિતીયુગમાં એ કામ મુશ્કેલ નથી તો પણ શ્રમ માગી લેનારું તો છે જ. 

શો-થી માહિતીનું પ્રસારણ જરૂર થાય છે, પણ એથી પ્રજાના જ્ઞાનમાં વૃદ્ધિ થાય છે એમ નહીં કહી શકાય; એટલું તો સામાન્ય દર્શક-શ્રોતા પણ સમજે છે. એ માહિતી ઉઘાડા રૂપે ગેમ છે, પ્રચ્છન્ન રૂપે વેપાર છે. “સોની” અને સંલગ્ન કમ્પનીઓ કેટલું લાભે છે, તે કોઈ જાણતું નથી.

એ માહિતી-જાળની – ઇન્ફર્મેશન નેટવર્કની – આવી સમીક્ષા કરીએ તો સમજાય કે શો મનુષ્યની જ્ઞાનપિપાસા પર નહીં પણ ધન-લાલસા અથવા લાલચ અને લોભવૃત્તિ પર ચાલે છે. એ જાળથી કમ્પનીઓના હેતુઓની દિશામાં ગ્રાહકોની દોરવણી થાય છે, ગ્રાહક-વર્ગ વિસ્તરે છે. શો-નું એ ગુપ્ત સત્ય છે, દેખાતું નથી, કેમ કે, બધું મનોરંજન અને મૉજમજાની રીતે થાય છે.

+ +

હરારીએ પોતાના તાજેતરનાં પુસ્તક “Nexus”-માં અનેક માહિતી-જાળની વાત, ચર્ચા અને ભરપૂર સમીક્ષા પીરસી છે. ‘નેક્સસ’ એટલે જોડાણ માટેની કડી અથવા અનેક કડીઓ. વિષયવસ્તુ સાથે હરારી પોતે જોડાયા છે, આ પુસ્તકના માધ્યમથી પોતાના વિચારો સાથે વાચકોને જોડવા ચાહે છે. 

પુસ્તકનું પેટા-શીર્ષક છે, A brief history of information networks from the stone age to AI. માહિતી-જાળની પાષાણયુગથી AI સુધીની વાતમાં હરારી એનું સ્વરૂપ, કાર્ય, એની ગૂંથણીનાં પરિબળો, એનો સારામાઠો પ્રભાવ અને એનાં પરિણામોની રસપ્રદ વિવેચના કે તીખી ટીકાટિપ્પણી કરે છે. 

પુસ્તકમાં ૩ વિભાગ છે : Human Networks, Inorganic Network, Computer Politics. 

Prologue-માં, પ્રસ્તાવનામાં, હરારી પહેલા જ વાક્યમાં કહે છે : આપણે આપણી પ્રજાતિને Homo sapiens કહીએ છીએ, એટલે કે, the wise human, શાણો મનુષ્ય; પણ એ નામને શોભે એવું જીવ્યા છીએ ખરા?

હરારી જણાવે છે કે છેલ્લાં ૧ લાખ વર્ષથી મનુષ્યે અઢળક શક્તિ હાંસલ કરી છે, એ સત્તાધીશ થયો છે, પણ એ સત્તાને શાણપણ નહીં કહેવાય. કહે છે, ખરેખર તો, એ ૧ લાખ વર્ષ દરમ્યાનની શોધખોળો અને સિદ્ધિઓએ મનુષ્યજાતિ માટે અસ્તિત્વની કટોકટી સરજી છે. 

તેઓ કહે છે કે આપણી જ શક્તિના દુરુપયોગને કારણે આજે આપણે પર્યાવરણપરક પતનને માર્ગે છીએ. આપણે AI જેવી, એવી નૂતન ટૅક્નોલૉજિનું સર્જન કરવામાં વ્યસ્ત છીએ, કે જે આપણા નિયન્ત્રણમાંથી છટકી જઈને આપણને ગુલામ બનાવવાની કે વિલુપ્ત કરવાની ક્ષમતા ધરાવે છે. 

કહે છે, આ અસ્તિત્વપરક પડકારો સામે આપણે મનુષ્યો સંગઠિત થઈએ તો પણ આન્તરરાષ્ટ્રીય તંગદિલી તો સરજાઇ જ રહી છે, ગ્લોબલ કોઑપરેશન વધુ ને વધુ મુશ્કેલ બની રહ્યું છે, દેશો એકબીજાની સ્પર્ધાએ ચડીને, કયામત આપણને નજીક વરતાય એવાં વિનાશક શસ્ત્રોનો સંઘરો કરી રહ્યા છે, અને નવ્ય વિશ્વયુદ્ધ અસંભવ નથી ભાસતું. 

હરારી પૂછે છે : If we sapiens are so wise, why are we so self-destructive? આપણે માણસો જો આટલા શાણા છીએ, તો શા માટે આટલા આત્મવિનાશક છીએ?

(ક્રમશ:)

(04Oct24USA)

સૌજન્ય : સુમનભાઈ શાહની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર