ક્યારેક મને એવું થાય છે કે હું બે જ વસ્તુઓને ચાહું છું – જીવન અને સાહિત્ય. ફિલસૂફી કે ભાષાવિજ્ઞાન હું વિધિસર નથી ભણ્યો. જ્યારે પણ એમાં ગયો છું ત્યારે સાહિત્યના સ્વાર્થે, છતાં, એ બન્નેનાં સત્યોનો દ્રોહ ન થાય એની પૂરેપૂરી કાળજી રાખીને. આ લેખમાળા પણ ફિલસૂફીવિષયક છે તેમછતાં એના નિરૂપણનો હેતુ સાહિત્યિક છે એમ સ્વીકારવા વિનન્તી. હું હેતુ દર્શાવું : 

સાહિત્ય એક કલાવિશેષ છે તેથી સાહિત્યકાર કલાકાર છે. સાહિત્ય એક સાંસ્કૃતિક આવિષ્કાર છે તેથી સાહિત્યકાર સંસ્કૃતિપુરુષ છે. સાહિત્યકાર ક્રાન્તદૃષ્ટા છે તેથી ઋષિતુલ્ય છે. સાહિત્યકાર પ્રતિબદ્ધતાને વરેલો છે તેથી સમાજ અને રાષ્ટ્રનો હિતૈષી છે. સાહિત્યનો ખરો ભોક્તા સહૃદય છે તેથી વાચકો માટે આદર્શમૂર્તિ છે. સાહિત્યનો ફિલસૂફી ભાષાવિજ્ઞાન ધર્મ અધ્યાત્મ નીતિ-સદાચાર સમાજ અને રાજકારણ સાથેનો સમ્બન્ધ. કલાપ્રપંચ અને સત્તાપ્રપંચ. સાહિત્યમાં પૂર્વ અને પશ્ચિમ. સાહિત્ય અને અનુવાદો સમ્પાદનો પ્રકાશનો પત્રકારત્વ. સાહિત્ય અને કવિસમ્મેલનો પરિસંવાદો લોકાર્પણો પુસ્તક-મેળા સોશ્યલ મીડિયા. સાહિત્યનું પીએચ.ડી. પદવી સુધીનું અધ્યયન-અધ્યાપન. સાહિત્ય અને રુચિ. કૃતિ કર્તા અને ભાવકલક્ષી વિવેચનો. અધ્યાપકીય અને ઉન્નતભ્રૂ વિવેચનો. ભાવન આસ્વાદન અર્થઘટન અને મૂલ્યાંકન માટે વિશ્લેષણની રસલક્ષી પદ્ધતિ. સાહિત્યકારનું પુનર્વાચન અને પુનર્મૂલ્યાંકન.

વગેરે મુદ્દાઓ સંદર્ભે આપણે ત્યાં વિકસેલી માન્યતાઓ અને તેથી વિકસેલા વિચારવાતાવરણનો પરામર્શ વિઘટનની રીતે કરવો એટલે કે પ્રશ્નો કરવા, ગર્ભિત અર્થોને પ્રકાશિત કરવા, એ વાતાવરણ સરજનારાં પરિબળોને પ્રકાશિત કરવાં, અને પ્ર-ગતિ થઈ શકે તેવી નૂતન ભૂમિકાનું સર્જન કરવું, એ આ લેખમાળાનો મુખ્ય પણ અન્તિમ હેતુ છે. કેમ કે એ હેતુ સુધી પ્હૉંચવા જરૂરી છે કે પહેલાં તો મારે દેરિદાની વિઘટનશીલ ફિલસૂફીનો સવિશેષ પરિચય કરાવવો અને એ માટે એ સૃષ્ટિમાં જેટલે જવાય એટલે જવું. 

હું અટકી અટકીને જઈ રહ્યો છું એટલે આ લેખમાળા સળંગસૂત્ર નહીં પણ શકલોમાં – fragmentsમાં – હશે. તેથી એમાં કિંચિત્ પુનરાવર્તન હશે. આ લેખમાળા શોધનિબન્ધ નથી. મેં શોખથી નહીં પણ મૂળનું મૂલ્ય સાચવવા અંગ્રેજી શબ્દો માટે ગુજરાતી અને ગુજરાતી માટે અંગ્રેજી પર્યાયો આપ્યા છે, જો કે, કામચલાઉ છે. લેખમાળાનું સ્વરૂપ સુબોધક કલ્પ્યું છે તેથી, અલબત્ત સિદ્ધાન્તના ગૌરવને કૌંસમાં રાખીને, જરૂરી દાખલા સરળ સમજ ખાતર ઉપજાવ્યા છે એને સહ્ય ગણવા વિનન્તી.

બધા યહૂદી – Jews – પ્રાજ્ઞ હોય છે એમ ન કહેવાય પણ એમ જરૂર કહેવાય કે કેટલાક પ્રાજ્ઞ યહૂદી હોય છે. 

દેરિદા ૧૯૩૦-માં અલ્જીરિયામાં અલ-બિયાર પરગણામાં યહૂદી પરિવારમાં જનમ્યા હતા. કેટલાક યહૂદી સમુદાયો સ્પેન અને પોર્ટુગાલ જઈ વસેલા. એ વસવાટનું નામ sephardic હતું. એનો નિર્દેશ બાઇબલમાં છે. sephardic jewish descent દેરિદાનું ગોત્ર છે. એ ગોત્રના બૌદ્ધિકોનું ફિલસૂફી યહૂદી-વિચાર સાહિત્ય અને સંસ્કૃતિવિષયક પ્રદાન ઉત્તમ મનાયું છે. દેરિદાના અલ્જીરિયાવાસી પૂર્વજો એ વારસાના સહભાગી હતા અને તે સંસ્કારો સ્વાભાવિકપણે દેરિદામાં ઊતર્યા હતા.

૧૬-મી સદીથી મધ્ય ૨૦-મીના સમયો દરમ્યાન ફ્રૅન્ચોએ વિદેશોમાં colonies – સંસ્થાનો – ઊભાં કરીને હકૂમતો જમાવેલી. દેરિદાના શૈશવકાળનું અલ્જીરિયા ફ્રૅન્ચ સંસ્થાન હતું. બીજું કે ત્યાં વસતા યહૂદીઓ ઍન્ટિ-સૅમિટિસિઝમનો ભોગ બનેલા. ધર્મ અને વંશીય ઓળખના મુદ્દે યહૂદીઓ સાથે દુર્નિવાર શત્રુવટ તેમ જ ઘૃણા આભડછેટ અવમાનના શાબ્દિક / શારીરિક હુમલા તથા હિંસા સુધીના અત્યાચારનું નામ ઍન્ટિ-સૅમિટિસિઝમ છે. એનું અધમાધમ દૃષ્ટાન્ત બીજા વિશ્વયુદ્ધ દરમ્યાનનો holocau st – નરસંહાર – છે જેમાં આશરે ૬૦ લાખ યહૂદીઓનો પદ્ધતિપૂર્વક નાશ કરવામાં આવેલો. 

અલ્જીરિયાના તત્કાલીન યહૂદી-વિરોધી કાયદા અનુસાર માત્ર ૭% યહૂદી બાળકોને ફ્રૅન્ચ શાળામાં પ્રવેશ હતો. ઝા’ક (દેરિદા) ૧૨ વર્ષનો હતો અને ઉત્તમ વિદ્યાર્થી હતો તેમ છતાં શાળામાંથી એની હકાલપટ્ટી થયેલી. એને યહૂદીઓની સામાન્ય શાળામાં દાખલ કરાયેલો. ઘડતરકાળના એ અન્યાયને કારણે એના ચિત્તમાં ક્યારેક identityનો – ઓળખનો – કોયડો ઊપસ્યો હશે. શું કેન્દ્રમાં ને શું હાંસિયામાં તે સમજાઈ ગયું હશે. મનુષ્યોને કિનારે ધકેલી દેનારું હાંસિયાકરણ – marginalization, મનુષ્યોનો બહિષ્કાર – exclusion, સંસ્થાનવાદ – colonialism વગેરે પ્રશ્નો દેરિદાના દર્શનમાં પ્રમુખ સ્થાને છે એનું કારણ એમનું એ દમિત શૈશવ છે. એવો જન સંસ્થાપનાઓને પડકારે નહીં તો જ નવાઈ. દેરિદાની ગરવાઈ એ છે કે બધા પડકારો એમણે એક પ્રાજ્ઞ મનુષ્યને છાજે એવી તાત્ત્વિક ભૂમિકાએથી કર્યા. 

પ્રારમ્ભિક મૂલ્ય ધરાવતી આ હકીકતોમાં મારે ઉમેરવું જોઈએ કે દેરિદા મુખ્યત્વે continental philosopher છે. analytical અને continental philosophy પશ્ચિમની અર્વાચીન ફિલસૂફીની બે પરમ્પરાઓ છે. બન્ને પરમ્પરાઓ એકબીજાને સ્પર્શે છે છતાં બન્નેનાં સ્વરૂપ કાર્ય અને પદ્ધતિમાં ફર્ક છે.

ફિલસૂફી analytical – વિશ્લેષણાત્મક – એ કારણે કે વિશદતા અને અસંદિગ્ધતા માટે એમાં  સંકુલ વિભાવનાઓનું વિશ્લેષણ કરવામાં આવે છે. એથી ફિલસૂફીવિષયક કોયડા સ્પષ્ટ થાય છે. ભાષા માનવચિત્ત જ્ઞાન વિજ્ઞાન આ ફિલસૂફોના ધ્યાનવિષયો છે. તેઓ મુખ્યત્વે અનુભવપરક – empirical – પદ્ધતિનો આશ્રય કરે છે. આ ફિલસૂફોમાં અનિવાર્યપણે લેવાતાં નામ છે, બર્ટ્રાન્ડ રસેલ, લુડવિગ વિટ્ગેન્સ્ટાઇન, કાર્લ પોપર, ડેવિડ લૂઇસ, રુડોલ્ફ કાર્નેપ.

ફિલસૂફી continental – ઉપખણ્ડીય – એ કારણે કે એનાં મૂળ ઉપખણ્ડ યુરપમાં છે. જર્મન આદર્શવાદ અને phenominology – પ્રતિભાસવિજ્ઞાન – તેમ જ અસ્તિત્વવાદ સંરચનાવાદ અનુ-સંરચનાવાદ વિઘટનશીલ ફિલસૂફી અને તત્ત્વજ્ઞાનવિષયક વાદવિવાદોથી બોધદાયી નીવડેલાં આંદોલનોનો એમાં સમાવેશ થયેલો છે. વિવિધ સત્તાઓ ઐતિહાસિક સંદર્ભો માનવ-અસ્તિત્વ સંસ્કૃતિ સાહિત્યસમીક્ષા અને કાળક્રમે વિકસતા વિચારવિશેષોની તપાસ આ ફિલસૂફોના ધ્યાનવિષયો છે. એ માટે તેઓ વિવિધ પદ્ધતિઓનો વિનિયોગ કરીને લાભે છે. જેમ કે, ફીનૉમિનોલૉજિની પદ્ધતિ એમને ચેતનાપરક આત્મલક્ષી અનુભવો તપાસી આપે. અસ્તિત્વવાદની પદ્ધતિ સત્ત્વ અસ્તિત્વ સ્વાતન્ત્ર્ય દાયિત્વ અસંગતતા તેમ જ અર્થની અશક્યતાઓ દર્શાવે. સંરચનાવાદની પદ્ધતિ ભાષા અને સંસ્કૃતિ અન્તર્ગત સંરચનાઓનું સ્વરૂપ સ્પષ્ટ કરી આપે. અનુ-સંરચનાવાદની પદ્ધતિ સુસ્થાપિત સંરચનાઓ અને અર્થોનાં વિઘટન સૂચવે. આ ફિલસૂફોમાં અનિવાર્યપણે લેવાતાં નામ છે, માર્ટિન હાઇડેગર, ઝાં-પૉલ સાર્ત્ર, મિશેલ ફૂકો, અને ઝા’ક દેરિદા. 

દેરિદાનું વિચારવિશ્વ મને સમજાયું છે તે રીતની થોડીક વાત કરું : 

એ મને ભાષા સંજ્ઞાઓ સંરચનાઓ તન્ત્રો અને જ્ઞાનવિષયક વિવિધ માનવીય પુરુષાર્થોનાં સત્યો વિશે મુખ્યત્વે પ્રશ્નકારક – interrogative – લાગ્યું છે. અન્યથા હું એને મનુષ્યજીવનની અસંગતતાની – absurdityની – અનુકમ્પામય પર્યેષણા ગણું છું. 

પશ્ચિમની ફિલસૂફી logocentric અથવા શબ્દ કે તર્કકેન્દ્રી છે એમ દેરિદા કહે છે તેના મૂળમાં અધ્યાત્મવિદ્યા – metaphysics – છે. અધ્યાત્મવિદ્યામાં માનવ-અનુભવો અને જીવનના અર્થની શોધ મુખ્ય હોવાથી એમાં પ્રમાતા – subject – એટલે કે ચિન્તનશીલ વ્યક્તિ અને તેની ઉપસ્થિતિ – presence – અનિવાર્ય છે. એ વ્યક્તિનો આત્મલક્ષી અનુભવ કોઈનીયે મધ્યસ્થી વિનાનો – unmediated – અને સદ્યોવેદી – immediate – હોય છે. દેરિદાએ અધ્યાત્મવિદ્યાની આ ઉપસ્થિતિ-વિભાવનાને પડકારી છે. એમનું કહેવું એમ છે કે પહેલેથી બધું ભાષાથી ચેપાયેલું – influenced – હોય છે તેથી, અને અનુભવ આત્મલક્ષી હોય છે તેથી, એને મધ્યસ્થી વિનાનો અને પ્રાંજલ અથવા શુદ્ધ ન ગણી શકાય.

અર્થવિષયક સંરચનાવાદી સિદ્ધાન્ત પણ શબ્દ કે તર્કકેન્દ્રી છે. દેરિદા કહે છે કે સંરચનાઓ અસ્થિર હોય છે કેમ કે એમાં તફાવતોની લીલાનું – play of differncesનું – પ્રવર્તન હોય છે. તેઓ જણાવે છે કે સંરચનાત્વ – structurality – સંરચનાનું પ્રકૃતિપરક સત્ત્વ છે – essence of structure. એ એક માળખું – frame – છે જેમાં તત્ત્વો – elements – એકબીજાથી સમ્બન્ધિત હોય છે. સંરચનાવાદીઓએ સંરચનાને સ્થિર અને અવિચળ કેન્દ્રનો દરજ્જો આપ્યો હતો. એ માન્યતાની ટીકા કરતાં દેરિદાએ જણાવ્યું કે ત્યારે તેઓ સંરચનાત્વના ગતિમન્ત અને પ્રવહમાણ સ્વરૂપની અવહેલના કરતા હોય છે જેને કારણે એ સ્વરૂપ ન્યૂન અને તટસ્થ – reduced and neutralized – રહી જાય છે.

હું દાખલો આપું : વર્ગમાં અધ્યાપકશ્રી બેઠા છે. ખરેખર તો તેઓ કેળવણીવિષયક સંરચનાના કેન્દ્રમાં બેઠા છે. એ સંરચનામાં અન્ય અધ્યાપકો વિદ્યાર્થીઓ અભ્યાસક્રમો વ્યાખ્યાનપદ્ધતિ તેમ જ પરીક્ષા વગેરે તત્ત્વો – elements – જોડાયેલાં છે. એ તત્ત્વો એકબીજા સાથે ગતિમન્ત રહીને ભણવા-ભણાવવાની પ્રક્રિયામાં પોતાનો ફાળો આપે છે. પણ એઓશ્રી-કેન્દ્રી વર્ગમાં એ પ્રક્રિયાને ઘટાડી નાખીને એઓ બધું સીધુંસાદું કરી નાખે છે. એ કારણે વિદ્યાર્થી અને અધ્યાપક વચ્ચે પ્રશ્નોત્તર થાય એ ‘interactive method of teaching’ જેવા અધ્યાપનના અન્ય વિકલ્પો પણ ન્યૂન અને તટસ્થ રહી જાય છે.

સંરચનાવાદી સિદ્ધાન્તમાં ‘દૃઢ મૂળ’ – fixed origin – એક જાણીતો વિભાવ છે. એ ચૉક્કસ અર્થો આપનારો મૂળાધાર છે એમ સંરચનાવાદ માને છે. આ વિભાવને દેરિદા transcendental signified કહે છે – સંજ્ઞાતન્ત્રોની બહારનો અન્તિમ સંકેતાર્થ. સંરચનાવાદ એને કેન્દ્રસ્થ ગણે છે.

હું દાખલો આપું : આપણી તેમ જ બીજી સંસ્કૃતિઓમાં ‘સફળતા’ એક transendentle signified છે – સફળતા જ અન્તિમ અર્થ. અપરિવર્તનીય અને સિદ્ધિ-સમૃદ્ધિના વિષયમાં સિદ્ધાન્તરૂપે પ્રજાજીવનમાં એ સંકેતાર્થ સ્થિર થયેલો છે. પરીક્ષામાં વેપારધંધામાં કે દામ્પત્યજીવનમાં સફળતા નિર્ણાયક માનદણ્ડ છે. કેટલીયે વ્યક્તિઓ સફળતાને ઘોડે ચડીને જિન્દગી જીવતી હોય છે. સફળ નહીં તે જિન્દગી હાર્યો એ હદે એ ખયાલ વિસ્તર્યો છે. બીજા પરિપ્રેક્ષ્યો ધ્યાનમાં આવે નહીં કે સફળતાવિષયક સમજનું નવઘડતર થાય એવા રસ્તા સૂઝે નહીં ત્યારે આ સંકેતાર્થ neutral anchor – તટસ્થ સંચાલક – ભાસે છે. ચૉતરે બેસેલાઓ કારકિર્દીની ચર્ચા ચલાવતા હોય ત્યારે ચર્ચાના કેન્દ્રમાં સફળતા હોય છે અને વાતો ક્રમે ક્રમે ન્યૂન થઈ જતી હોય છે. એમાં વિવિધ દૃષ્ટિબિન્દુઓ નથી હોતાં અને જીવનસિદ્ધિવિષયક અન્ય વિચારોનાં તો બારણાં જ બંધ હોય છે. દેરિદાએ આ ‘દૃઢ મૂળ’ વિભાવને ધરાર નકાર્યો છે. 

આ લેખમાળાના સંદર્ભમાં સંકેતવિજ્ઞાન અને વિઘટન-વિચાર અનુસાર ભાષાની સર્વસામાન્ય વિભાવના શું છે એ સમજવું મને અનિવાર્ય લાગ્યું છે. કહી શકાય કે —

શબ્દની પ્રકૃતિ સમ્બન્ધપરક છે – relational. એક શબ્દ અન્ય શબ્દોથી અલગ રહીને પોતાનો અર્થ નથી આપી શકતો. હું ‘ટેબલ’ બોલું એથી સ્પષ્ટ નથી થતું કે કયું ટેબલ અને ‘ટેબલ’ સાથે ‘મારું’ જોડીને ‘મારું ટેબલ’ બોલું તો અર્થમાં વૃદ્ધિ થાય છે ખરી પણ વિશ્વનાં બાકી ટેબલનો બોધ તો અવ્યક્ત જ રહે છે. કોઈપણ શબ્દ બીજા શબ્દો સાથે જોડાય ત્યારે જ અર્થ આપી શકે છે અન્યથા એ એક absence – ખાલી અવકાશ – હોય છે. શબ્દો કે સંજ્ઞાઓ દ્વિદલ છે – સંકેતક અને સંકેતાર્થ. ‘સંકેતક’ દલ એક ધ્વનિ છે અને વસ્તુને રજૂ કરનારી વિભાવના માટેનું દલ ‘સંકેતાર્થ’ છે. દેરિદા ભાષાને તફાવતપરક – differential – કહે છે. ઉમેરે છે કે ભાષામાં તફાવતોની લીલા હોય છે, જેમ કે, catનો અર્થ rat કે bat સાથેના તફાવતને કારણે મળતો હોય છે. એ લીલા વડે સરજાય છે અર્થો અને અર્થઘટનોની એક અન્તહીન web – જાળ – જેમાં deferrals – વિલમ્બનો – પણ હોય છે. 

દેરિદા એટલે સુધી કહે છે કે વિલમ્બનોની એક ચેઇન બનતી હોય છે. એને pass the meaning-ની રમત પણ કહી શકાય. (ખોખો જેવી?). એ ચેઇનમાંથી કોઈ અર્થને અંકિત કરીએ એટલે તરત આપણે એ શબ્દના વિરુદ્ધાર્થમાં પાછા જવાના. ‘પ્રકાશ’-ને સમજવા માગીએ એટલે ચિત્તમાં એની વિરુદ્ધનો ‘અન્ધકાર’ આવે. એ જાતનું redoubling back સંભવતું હોય છે. તદુપરાન્ત ભાષામાં વાણી-લેખન કેન્દ્ર-હાંસિયો નર-નારી મિલન-વિરહ જીવન-મૃત્યુ જેવાં વિરોધી દ્વૈતની – binary oppositionsની – ચાલના હોય છે. પુરવાર તો એ જ થાય છે કે અર્થો નક્કી નથી બલકે ભાષાની આવી બધી સંકુલ લીલાનું ફળ છે. 

દેરિદાની différance વિભાવના એમની ફિલસૂફીમાં કેન્દ્રસ્થાને છે. ફ્રૅન્ચ ભાષા અનુસાર આ વિભાવના difference અને deferral એવી બે સમજને એક સાથે રજૂ કરે છે. એક સમજ, તફાવત; બીજી, વિલમ્બન. તાત્પર્ય એ કે સંજ્ઞાના અર્થનો અન્ય અર્થ સાથે તફાવત તો હોય જ છે પણ અર્થ મળવામાં વિલમ્બ પણ થતો હોય છે. તફાવતપરક cat rat bat જેવો આ દાખલો જુઓ : ‘ગુલાબ’-નો અર્થ ‘મોગરો’-ના અર્થથી જુદો છે. મને ગુલાબનો અર્થ જે ગુલાબ નથી એથી મળે છે. વળી, ગુલાબથી જે સમજવાનું છે એ જે તે સંદર્ભોને અધીન હોય છે. ગુલાબદાસ કે ગુલાબબા – દરેકનો સંદર્ભ અલગ છે. તેથી અર્થ ત્વરિત નહીં પણ વિલમ્બિત રહે છે. 

દેરિદાના વિઘટનવિચારમાં એક વિભાવના છે, ચિહ્ન અથવા નિશાન – trace. જે હાજર નથી તેની ગેરહાજરીનું નિશાન. શબ્દ પોતામાં અન્ય શબ્દાર્થોનાં નિશાન લઈને બેઠો હોય છે. દાખલા તરીકે, દાસ અર્થનો ‘ગુલાબ’ પોતા સાથે ‘બા’-નાં નિશાન ધરાવે છે. ‘લોકશાહી’-માં ‘શાહી’ ‘રાજાશાહી’-નું નિશાન છે.

મને પ્રશ્ન થયો કે વિઘટન કરીશું એટલે શું કરીશું. દેરિદા-શૈલીએ વાચન કરીશું. એટલે કે તન્ત્રો અન્તર્ગત સંરચનાઓના સંરચનાત્વને પ્રમાણીશું. અર્થનો સ્વઅર્થે નિર્ણય કરી નાખનારા સત્તાપ્રપંચોને ઉઘાડા પાડીશું. ટૅક્સ્ટમાં કાર્યરત અન્તિમ સંકેતાર્થો સંદિગ્ધતાઓ પૂર્વધારણાઓ અને વિલમ્બનોની ભાળ મેળવીશું. વિરોધી દ્વૈતનાં પદોનો સ્થાનફેર કરીશું, જેમ કે, વિચારના કેન્દ્રસ્થાને ‘જીવન’ હોય પણ એ સ્થાને ‘મરણ’ મૂકીને વિચારીશું. ‘મિલન-વિરહ’ હોય પણ ‘વિરહ-મિલન’ એમ પદોને પલટાવીને પણ વિચારી જોઈશું. છેવટે, એ દરેક પ્રાપ્તિનાં કાર્ય અને પ્રભાવ વિશે પ્રશ્નો કરીશું. નવેસર ખરું વાંચતા તો જ આવડે અને તે પછી જ બધી ગતાગમ પડે. 

= = =

[પ્રગટ : ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદનું મુખપત્ર “પરબ”; ઍપ્રિલ 2025]

સૌજન્ય : સુમનભાઈ શાહની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર

સામાન્ય ગુજરાતી અધ્યયનકારને પ્રશ્ન થવાનો કે શી ઉપયોગીતા છે, દેરિદાની ફિલસૂફીની? લાભ શો? કોઈ પ્રગતિશીલ સુજ્ઞ જનને લાગે કે દેરિદા તો ગઈ કાલ કહેવાય, આજે શી જરૂર? આગે બઢો! 

પરન્તુ સામ્પ્રતને નિર્મમ થઈને ધ્યાનથી નીરખવાની જરૂરત છે : 

આપણે એવા સમયમાં જીવીએ છીએ જેમાં જોઈ શકાય છે કે ધર્મસત્તા અને ધનસત્તા રાજસત્તાનું સ્વઅર્થે નિયન્ત્રણ કરી રહી છે. પૂછી શકે એવા સાત્ત્વિક વિદ્રોહી ચિન્તકો નથી રહ્યા. વિચારક લેખકો પણ populist – લોકપ્રિયતાવાદી – થવા લાગ્યા છે, વાચકોની સૉડમાં ભરાઈ રહે છે, વાતે વાતે સસ્તા વિચારો સાથે રમી લે છે. કેટલાક પ્રતિક્રિયાવાદીઓ પૂર્વ શ્રેષ્ઠ પશ્ચિમ નહીં કરતા નાનીમોટી અનુત્પાદક ચળવળો ચલાવે છે. ભારત શ્રેષ્ઠ છે, હતો અને હશે શૈલીના પોકારો વડે શાસકોનું પડખું સેવે છે. ‘સા વિદ્યા યા વિમુક્તયે’ સાચું પણ રાજસત્તા વિદ્યાને જ અંકુશમાં લઈને પોતાના માપે વેતરી રહી છે. અધ્યાપક અને વિદ્યાર્થી કાં તો કર્તવ્યમૂઢ અને હતાશ છે અથવા પરિસ્થિતિથી દમિત-પ્રાણ છે. શક્ય નથી કે એ આગે બઢી શકે બલકે પીછેહઠનો શિકાર છે. આત્મરતિગ્રસ્ત સુ-શાન્ત વૃદ્ધ સાહિત્યકારોને ભાષા અને સાહિત્યનાં ધૉરણો અને મૂલ્યોનું ધોવાણ પરખાતું નથી. વિવેચન વળી પાછું નિદ્રાધીન છે. સમીક્ષા કોઈ પરગ્રહવાસી ચિડિયાનું નામ છે.  

હું તો ૧૯૯૭-થી સમજતો આવ્યો છું કે દેરિદાની વિચારસૃષ્ટિ બધા સમયોમાં કામ આવે છે. એની જ્ઞાનવિષયક પ્રશ્નકારકતા અને મનુષ્ય-સરજિત સંઘટ્ટન માત્રને વિઘટિત કરનારી સમીક્ષાબુદ્ધિ કદી કાલગ્રસ્ત નથી થવાની. લાભ તો એ કે વિઘટન સ્વાસ્થ્યપ્રદ છે. સંસ્કૃતિનો આજે કયો સંવિભાગ સ્વસ્થ છે કે જેના વિઘટનની આપણને જરૂરત નથી? 

આપણે એવા સમયમાં જીવીએ છીએ જે અતિ વેગીલો પણ છે. વિચાર કે લાગણી ઝાઝો સમય ટકતાં નથી, કેમ કે ટકે એ માટે કાળજી લેનારાં મનુષ્યો નાસભાગમાં હોય છે. સમ્બન્ધો વ્યવહારો કે લૅણદેણ એકેયના સદ્ સ્વરૂપને પામીએ એ પહેલાં તો એ બદલાઈ જાય છે. માણસમાં સંસ્થાઓમાં તન્ત્રોમાં કે રાષ્ટ્રમાં ભરોસો રાખીએ પણ થોડા જ વખતમાં એ દરેકનું અવિશ્વસનીય રૂપ સામે આવે છે. તેમછતાં માણસ જીવનપુરુષાર્થ પરત્વે નિષ્ઠાવાન હોય છે. સંસાર એક જૂઠાણું હોય તો પણ એને સાચો ગણવાની કેટલી તો તત્પરતા બતાવતો હોય છે! જીવન અર્થશૂન્ય છે એમ જાણવા છતાં અર્થ માટે ઘડીએ ને પલકે કેટલું તો મથતો હોય છે!

+ +

પણ એ નિષ્ઠા તત્પરતા કે મથામણને વ્યક્ત કરવાનું સાધન તો માણસ પાસે ભાષા છે. એટલે ક્રમે ક્રમે આપણે માણસો ભાષામાં અને તેથી સંભવેલી ભાષિક-પેદાશોમાં વિશ્વાસ કરતા થઈ જઈએ છીએ. ભાષા વિનાનું જગત કેવું હશે એની કલ્પના કરી શકાય છે પણ તરત ભાન થાય છે કે હવે તો જગત પોતે જ ભાષામય છે. વ્યક્તિને થતો અસ્તિત્વબોધ પણ ભાષામય છે. જુઓ ને, નાનપણમાં ‘ક’ ‘ખ’ ‘ગ’ અને ‘પગ’, ‘વડ’ કે ‘ઢબુ’-નો ‘ઢ’ કે ‘ફૅણ’-નો ‘ણ’ આવડી ગયા પછી એ પર દૃષ્ટિ પડતાં, એ બધા અક્ષરો જરા ય ક્ષર્યા વિના જીવન્ત થઈ ઊઠતા’તા! એટલે સ્તો મોટપણે ‘પ્રેમ’ ‘લાગણી’ ‘શોક’ ‘વેદના’ ‘આતુરતા’ જેવા શબ્દો માણસને ખરા અને રણકતા લાગતા હોય છે. કોઈ કહે કે ‘હું તને પ્રેમ કરું છું’ તો એ શબ્દાવલિ મધુર પંક્તિ રૂપે ચિત્તમાં ગુંજ્યા કરે છે, માણસને થાય છે, આથી તો સાચું શું હોય વળી! 

એમાં ય જો પ્રેમપત્રમાં લખીને જણાવાયું હોય કે ‘હું તને પ્રેમ કરું છું’ તો એ વાક્યને માણસ હૃદયસ્થ કરી લેતો હોય છે. એણે ‘મા ફલેષુ કદાચન્’ વચન સાંભળ્યું હોય અને “ગીતા”-માં લિખિતરૂપમાં જુએ, એટલે સાંભળેલું એને સાચું લાગે, પ્રસન્ન થઈ જાય. મૂલ્યવાન ભાષિક-પેદાશ સાહિત્યકલા છે. પ્લેટોને ભલે એ સત્યની નકલની ય નકલ લાગી, રસિયાઓને સાહિત્યથી વધારે સાચું કશું લાગતું નથી, સાહિત્યને સવાઈ સત્ય કહીને જ જંપે છે! હકીકત એમ ઠરે છે કે લિખિત ભાષા માણસને ખાતરીથી જીવન-સંતોષ આપે છે. 

જો કે જીવનમાં બનાવો એવા બને કે પેલો લિખિત પ્રેમપત્ર કે કોઈ દસ્તાવેજ ગૂમ થઈ જાય ચોરાઈ જાય ફાટી જાય બળી જાય; અને એવું અવારનવાર બને એટલે લિખિત પરનો ભરોસો ડગી જાય, આપણે એકબીજાના બોલ પર વિશ્વાસ કરતા થઈ જઈએ. લેખનની શોધ ન્હૉતી થઈ ત્યારે તો એમ જ હતું, માણસો ‘પ્રાણ જાય પણ વચન ન જાય’ એવી ઉક્તિ પ્રયોજતા હતા. બોલનારો આપણી સામે હોય, આપણે એની સામે હોઈએ, એથી મોટી તે કઈ ખાતરી વળી! જીવન-સંતોષ ત્યારે પણ લાધે છે. 

આમ સૌ પહેલાં ભાષામાં અને ક્રમે ક્રમે લિખિત અને વાણીસ્વરૂપ ભાષિક-પેદાશોમાં આપણે વિશ્વાસ કરતા થઈ જઈએ છીએ.   

પરન્તુ કદી આપણે વિચાર્યું છે ખરું કે ભાષા પણ અવિશ્વસનીય ચીજ છે? પેલો સંતોષ બરાબર પણ વિચાર્યું છે કે એ ખાતરી શું છે? ‘પ્રેમ’ ‘લાગણી’ ‘શોક’ ‘વેદના’ કે ‘આતુરતા’ શબ્દો ખરા લાગેલા પણ એ શબ્દોના ખરાપણા વિશે કદી આપણને પ્રશ્ન થયો છે? લિખિત પ્રેમપત્ર સાચો પણ ‘હું તને પ્રેમ કરું છું’ એ ચારે ચાર શબ્દોના અર્થની સચ્ચાઈ વિશે કે ‘પ્રાણ જાય …’ વગેરે બોલના મતલબ વિશે એને શંકા પડેલી ખરી? સાહિત્ય સવાયું સત્ય રજૂ કરે પણ એ જેનું બન્યું છે એ ભાષા કયા સત્ય પર ઊભી છે એ સવાલ સાહિત્યકારોને થયો છે? ભાષાનો લિખિત કે ઉચ્ચરિત શબ્દમાત્ર રસળતો છે, શબ્દ પોતાનો આપે છે તે અર્થ પૂરો નથી અધૂરોપધૂરો છે એમ લાગ્યું છે ક્યારે ય? ભાષા આપણને હમેશાં પોતામાં જોતરી રાખે છે એવું સમજાયું છે કદી? શબ્દ પછી શબ્દ આપણે લવ્યા કે લખ્યા જ કરીએ છીએ પણ એ સાતત્ય અન્તહીન છે એવો વિચાર પણ આવ્યો છે? 

+ +

રીઢા ચોર જેવા આપણે ભાષા-રીઢા છીએ એટલે એવા પ્રશ્નો શી રીતે થાય? ન જ થાય. એ રીઢાપણાને કોઈ પછાડે તો આપણે ખળભળી ઊઠીએ. એવો ખળભળાટ મચાવનાર હતો ૨૦-મી સદીનો મહાન ફ્રૅન્ચ ફિલસૂફ Jacques Derrida (1930-2004). મારે ‘ઝા’ક ડે’રીડાહ્’ લખવું જોઈએ, પણ હું ‘ઝાક દેરિદા’ લખતો આવ્યો છું. દેરિદાએ પરમ્પરાઓને તળેઉપર કરી નાખી હતી; ભાષાતત્ત્વ વિશે પ્રચણ્ડ પ્રશ્નો કરીને જ્ઞાનપરક સમૂળી ક્રાન્તિ સરજી હતી. પરિણામે, સુજ્ઞજનોને સંસ્થાઓને તન્ત્રોને કે વિદ્યાશાખાઓને પુનર્વિચારની ફરજ પડી હતી. વાતાવરણમાં નવેસરનો પ્રાણસંચાર થયો હતો.

‘ઝા‘ક ડે‘રીડાહ્‘ લખવું જોઈએ, પણ હું ‘ઝાક દેરિદા‘ લખતો આવ્યો છું

દેરિદાનાં બે જ્વલન્ત મન્તવ્યો :

૧

દેરિદાએ પહેલું મન્તવ્ય ફરિયાદ રૂપે રજૂ કર્યું. એમ કે પશ્ચિમની ફિલસૂફીવિષયક સમગ્ર પરમ્પરા logocentric છે. એમ કહીને એમણે લોગોસૅન્ટ્રિક પરમ્પરાનો છેદ ઉડાવ્યો એ ૨૦-મી સદીની મહત્તમ બૌદ્ધિક ઘટના છે. એમાં કૃતિથી સંસ્કૃતિ સુધી વિસ્તરેલા જ્ઞાન-પુરુષાર્થને તેમ જ પરિવારથી રાષ્ટ્ર લગી વિકસેલા વ્યવસ્થા-તન્ત્રને ચકાસવાનો પ્રચ્છન્ન આદેશ છે. એમાં આત્મનિરીક્ષણ અને પરીક્ષણ આધારિત પુનર્વાચન અને પુનર્મૂલ્યાંકનની તકો છે.

‘લોગોસ’ એટલે, સામાન્યપણે, શબ્દો. જેના કેન્દ્રમાં શબ્દ, વિચાર, તર્ક, સિદ્ધાન્ત અને વાણીની સ્થાપના થઈ હોય, આધિપત્ય ઊભું થયું હોય, એ ફિલસૂફી લોગોસૅન્ટ્રિક છે. સમજાય છે એવું કે એથી જ જાણે વાસ્તવિકતાનો બોધ થવાનો હોય. બાકી, અર્થ કે સત્યને વ્યક્ત કરવા શબ્દો કે તર્કને અગ્રિમતા આપવાની જરૂરત નથી. અન્ત:સ્ફુરણા કલ્પનો પ્રતીકો લાગણીઓ ભાવભાવનાઓ કે સૂઝબૂઝથી પણ એ કામ થઈ શકે છે. રંગો ઇશારાઓ ચેષ્ટાઓ રીતરિવાજો સાંસ્કૃતિક આવિષ્કારો કે જીવનમાં પ્રવેશતી રહેતી ફૅશનો પણ એ કામ કરી શકે છે. 

એક અધ્યેતા તરીકે હું જોઈ શકું છું અને અનેક અધ્યેતાઓ જોઈ શક્યા છે, કે દેરિદા શબ્દથી સંજ્ઞા ભણી, ભાષાવિજ્ઞાનથી સૉસ્યૂરના સંકેતવિજ્ઞાન ભણી, નૉમિનોલૉજીથી હ્યુસેર્લની ફીનૉમિનૉલૉજિ ભણી, ખાસ્સું વળ્યા છે. એટલું જ નહીં, સંરચનાવાદી વિચાર પછીના અનુ-સંરચનાવાદી વિચારને વિકસાવી રહ્યા છે. મારે અહીં જ ઉમેરવું ઘટે કે સંરચનાવાદ માનવીય અનુભવના ઘડતરમાં ભાષા સંસ્કૃતિ સમાજ જેવી અન્તર્ગત સંરચનાઓને સ્થિર અને સાર્વત્રિક ગણે છે. જ્યારે, અનુ-સંરચનાવાદ સંરચનાઓ અને અર્થોને power dynemics-થી, સત્તાકીય ગતિવિધિથી, નિયન્ત્રિત તેમ જ અસ્થિર અને પ્રવાહી ગણે છે. બન્ને વચ્ચેનો એ ઓછામાં ઓછો પણ પાયાનો તફાવત છે. 

આ સ્થિત્યન્તરને હું બીજા શબ્દોમાં મૂકું : જગપ્રસિદ્ધ ગ્રન્થ “Critic of Pure Reason”-ના રચયિતા જર્મન ફિલસૂફ Immanuel Kant (1724-1804) અનુભવોના જગતને phenomena અને ઇન્દ્રિયબોધોથી સ્વતન્ત્રપણે અસ્તિત્વ ધરાવતી વસ્તુઓના જગતને noumena કહે છે. કાન્ટ અનુસાર, જ્ઞાન અનુભવોથી સીમિત છે અને માણસનો વસ્તુઓમાં સીધો પ્રવેશ નથી. એટલે સમજદારીના વિષયમાં તર્કની ભૂમિકા અનિવાર્ય છે. એ વાત ખરી પણ એ દૃષ્ટિમતિ લોગોસૅન્ટ્રિક છે. એથી વિરુદ્ધ, ફીનૉમિનોલૉજિ અનુભવોનું અધ્યયન છે, જિવાયેલા અનુભવો અને ચેતના પર ભાર મૂકે છે, અને ભાષાથી અતિરિક્ત વસ્તુઓના સત્ત્વનો વિચાર કરે છે. એ અભિગમ નૉન-લોગોસૅન્ટ્રિક છે. 

ભાષાવિજ્ઞાન ભાષિક નિયમો અને સંરચનાઓનું અધ્યયન છે. એમાં વ્યાકરણ વાક્યાન્વય કે ધ્વનિતન્ત્રનો વિચાર કરવામાં આવે છે. જ્યારે સંકેતવિજ્ઞાન શબ્દો સંજ્ઞાઓ શબ્દેતર પ્રતીકો રંગો ઇશારાઓ ચેષ્ટાઓ રીતરિવાજો કે ફૅશનોનું અધ્યયન છે. આગળ વધીને સંકેતવિજ્ઞાન વિચારે છે કે અમુકતમુક સાંસ્કૃતિક સંદર્ભોમાં સંજ્ઞાઓ અને પ્રતીકો કઈ રીતે અર્થો સરજે છે. આ નૉન-લોગોસૅન્ટ્રિક અભિગમ છે કેમ કે એમાં દૃઢ મન્તવ્ય પ્રવર્તે છે કે અર્થો માત્ર ભાષાસાધિત નથી પણ સંકેતીકરણના વિવિધ જીવનવ્યવહારોનું પરિણામ છે. 

Ferdinand de Saussure (1857-1913) સ્વિસ ભાષાવિજ્ઞાની હતા. એમણે શબ્દ અથવા સંજ્ઞા અને અભિવ્યક્તિ માટે ‘સંકેતક’ અને એથી જે સૂચવાય તેને માટે ‘સંકેતિત’ વિભાવો રજૂ કર્યા. એ કારણે એ વિજ્ઞાન સંકેતવિજ્ઞાન કહેવાયું. Edmund Husserl (1859-1938) જર્મન ફિલસૂફ હતા. ફિનોમિનૉલોજિના પિતા મનાય છે. એમણે ચેતનાને સમજવા માટે આત્મલક્ષી અનુભવ અને વ્યક્તિના આશય ભાર મૂક્યો હતો. બન્ને વિદ્વાનોએ પોતપોતાના દૃષ્ટિકોણથી વાત તો એ જ કરી કે અર્થ કેવી રીતે ‘કન્સ્ટ્રક્ટ’ થાય છે, પણ દેરિદાએ દર્શાવ્યું કે ‘ડીકન્સ્ટ્રક્ટ’ કરીએ તો જ સમજાય કે કેવી રીતે થાય છે. ‘કન્સ્ટ્રક્શન’-ને હું ‘સંઘટ્ટન’ કહું છું, ‘ડીકન્સ્ટ્રક્શન’-ને ‘વિઘટન’.

દેરિદા સ્વયંની વ્યક્તિતા મને વિઘટનશીલ વરતાય છે. સૉસ્યૂર અને હ્યુસેર્લના વિશ્વમાં ઊંડે ઊતરીને પણ દેરિદાએ બન્નેના અભિગમોની ટીકાટિપ્પ્ણી કરી અને બન્નેના પાયા હચમચાવ્યા. દેરિદાનું કહેવું એમ છે કે આપણે બધું વિઘટિત કરીએ, ભાષા અર્થો અને અનુભવોની સીમાઓને ઉથલાવીએ, તો જ સત્યો હાથ આવે.

સૉસ્યૂરના સંકેતક-સંકેતિત ખયાલને દેરિદાએ સંરચનાવાદી કહીને પડકાર્યો. સૉસ્યૂરની સંરચનાવાદી દૃષ્ટિનો વિકાસ સંકેતવિજ્ઞાન રૂપે થયો એ બરાબર પણ દેરિદા એને પશ્ચિમની ફિલસૂફીની છેલ્લી હાંફ – final gaspe – ગણે છે એટલે કે, નાભિશ્વાસ! મૅટાફિઝિકલ સિસ્ટમ્સનો નાભિશ્વાસ! પ્લેટો-ઍરિસ્ટોટલથી પ્રારમ્ભાયેલી અને હાઇડેગર લગી પાંગરેલી યુરોપીય વિચારપ્રણાલિનો નાભિશ્વાસ! એ પૂર્વકાલીન સઘળાને દેરિદાએ લોગોસૅન્ટ્રિક કહીને પડકાર્યું અને દર્શાવ્યું કે સંકેતક-સંકેતિત વચ્ચેનો સમ્બન્ધ સૉસ્યૂર કહે છે તેવો સ્થિર નથી. પોતાનું મન્તવ્ય દર્શાવવા દેરિદાએ ફ્રૅન્ચ શબ્દ différance-ની વિભાવના રજૂ કરી અને જણાવ્યું કે અર્થો હમેશાં તફાવતને વરેલા અને વિલમ્બિત હોય છે, પ્રવહમાણ અને રમતા રહેતા લીલામય હોય છે, સ્થિર નહીં. 

Presence of meaning અને intentionality વિશેના હ્યુસેર્લના વિચારો સાથે દેરિદા જરૂર જોડાયા છે. માનવચેતના ખુરશીને બેસવાના આશયથી જુએ-અનુભવે, એ છે ખુરશીનો ઉપસ્થિત, હાજરાહજૂર અર્થ, અપરોક્ષ અનુભવ. પણ પ્રેઝન્સનો એવો જે મહિમા હ્યુસેર્લે કર્યો એ બાબતને દેરિદાએ પડકારી છે. પોતાનું મન્તવ્ય દર્શાવવા દેરિદાએ trace અને absence વિભાવો રજૂ કરીને જણાવ્યું છે કે અર્થ એમ અનુભવાય નહીં કેમ કે એ બદલાતો રહેતો પદાર્થ છે, વળી, જે હાજર નથી એ અનુપસ્થિતનાં ‘નિશાન’ લઈને આવ્યો હોય છે; કદી પૂરા સ્વરૂપે હોતો નથી.  

૨

દેરિદાએ બીજું મહા મન્તવ્ય એ ઉચ્ચાર્યું કે – there is nothing outside the text. (ફ્રૅન્ચ – Il n’y a pas de hors-texte). ટૅક્સ્ટ બહાર કશું નથી. તાત્પર્ય, આખું વિશ્વ એક ટૅક્સ્ટ છે. એ infinite અને boarderless ટૅક્સ્ટ છે, એને નથી સીમા કે નથી અન્ત. જો કે એથી જ આપણે વિશ્વને સમજી શકીએ છીએ કેમ કે માનવીય અનુભવની સમગ્રતાને આવરીને બેઠી છે એ ટૅક્સ્ટ. (‘ટૅક્સ્ટ’ શબ્દનો ગુજરાતી પર્યાય ‘પાઠ’ ‘વાચના’ કે ‘કૃતિ’ હું નહીં પ્રયોજું કેમ કે અહીં નભી શકે એમ નથી, કોઈક સ્થાને નભશે ત્યારે પ્રયોજીશ.)

માણસને પોતાની ભાષામય પરિસ્થિતિ અસ્તિત્વબોધ સંદર્ભે યોગ્ય લાગતી હોય તો એને સમજાઈ જવું જોઈશે કે એ પરિસ્થિતિ એક ટૅક્સ્ટ છે અને ‘વાંચી’ શકાય એવી છે, એને ‘વાંચવી’ એ એનું માનવીય કર્તવ્ય છે. એના કોઈપણ અંશને ‘વાંચી’ શકાય છે, વિશ્લેષણ કરી શકાય છે. એ માટેના ઉપકરણને દેરિદા deconstruction કહે છે. તદનુસારનું વિશ્લેષણ કોઈપણ સમયમાં કોઈપણ બાબતની ઉચિત સમજ માટે ચાવીરૂપ તેમ જ ઉપકારક નીવડી શકે છે. વિઘટન-વિચારની એ સાર્વત્રિક સર્વકાલીન લાક્ષણિકતાને કોઈપણ ભાવિ ફિલસૂફી નામશેષ નહીં કરી શકે. 

=== ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદ : ‘પરબ’ માર્ચ ૨૦૨૫-માં પ્રકાશિત લેખ ===

સૌજન્ય : સુમનભાઈ શાહની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર

મારું ચાલે તો મારાં કેટલાંક પ્રકાશિત પુસ્તકોના કેટલાક અંશને eraser હેઠળ મૂકું, એટલે કે, સાવ ભૂંસી ન નાખું પણ છૅંકેલા દેખાય એવા રાખું. તાત્પર્ય, એ પછી સુધારાવધારા કરું ને એ માટે જરૂરી પુનર્લેખન કરું. પણ એ મનીષા એક અસંભાવ્ય શક્યતા લાગે છે. 

તેમછતાં, ૧૯૯૭-થી મારા “ખેવના” સામયિકના 55-મા અંકથી ફ્રૅન્ચ ફિલસૂફ Jacques Derrida (1930 – 2004) વિશે “દેરિદા : કેટલાક સૂચિતાર્થો” લેખમાળા કરેલી, એનું પુનર્લેખન કરવા ચાહું છું. એમાં કરેલી વાતો પ્રાથમિક કક્ષાની હતી. આશય એ હતો કે એ સામગ્રીનો યથાશક્ય વિનિયોગ કરીને એક પુસ્તિકા કરીશ. વરસો લગી એ આશય ચરિતાર્થ ન થયો, પણ મને થાય છે કે એ આશયને આકારવાનું શુભ મુહૂર્ત હવે આવી ગયું છે. 

++

જો કે, દેરિદાની ફિલસૂફીની સદ્ સમીક્ષાને સ્થાને ઉત્તરોત્તર થતી રહેલી એની અણસમજભરી ટીકાઓને મારે પહેલી ધ્યાનમાં લેવી જોઈશે. 

++

મને ત્રણેક સદ્ સમીક્ષાઓ યાદ આવે છે, સાર રૂપે રજૂ કરું :

૧

જર્મન ફિલસૂફ Hans-Georg Gadamerને (1900-2012)) દેરિદાનો અર્થઘટન વિશેનો અભિગમ માન્ય ન્હૉતો. તેઓ અર્થઘટનશાસ્ત્રવિદ હતા. એમના મતે ટૅક્સ્ટના અર્થઘટન માટે તેનો ઐતિહાસિક સંદર્ભ અને અર્થઘટનકારની એ ટૅક્સ્ટને ગ્રહણ કરવાની સજ્જતા – એ બે પરિમાણોને ધ્યાનમાં લેવાં અનિવાર્ય ગણાય. દેરિદાના વિઘટન-વિચારમાં એની બહુશ: અવગણના થઈ છે. ગાડામેર અનુસાર કહીએ તો એમ કહેવું જોઈએ કે ટૅક્સ્ટ્સનાં અર્થઘટનમાં ઐતિહાસિક સંદર્ભ અને બે ક્ષિતિજોના ફ્યુઝનનું મહત્ત્વ છે. એમની એ વિભાવના છે, Historical context and the fusion of horaizons. 

એક ક્ષિતિજ તે અર્થટનકારનો પરિપ્રેક્ષ્ય અને બીજી તે ટેક્સ્ટનો અથવા ટૅક્સ્ટ-સર્જનના ઐતિહાસિક સંદર્ભનો પરિપ્રેક્ષ્ય, બન્નેનું ફ્યુઝન, એટલે કે, અથડામણ, પરિણામદાયી સાયુજ્ય. બીજા શબ્દોમાં, કૃતિ, કર્તાનો સર્જન પાછળનો આશય, ઐતિહાસિક-સાંસ્કૃતિક સંદર્ભો, કૃતિનો સહજ – inherent – અર્થ અને એ બધા સાથે અર્થઘટનકારની દૃષ્ટિભંગિનું સાયુજ્ય અર્થઘટન માટે અનિવાર્ય છે. 

પણ દેરિદા ગાડામેરના દૃષ્ટિબિન્દુને પડકારતાં કહે છે કે ટૅક્સ્ટ્સના અનેક અર્થ થઈ શકે છે, સંજ્ઞાઓની લીલા – play -ને કારણે અર્થ બદલાતા હોય છે, વિલમ્બિત થતા હોય છે અને અર્થઘટન તો અન્તહીન પ્રક્રિયા છે. horizons અને સંજ્ઞાઓનો play બન્ને વચ્ચેના ભેદના ધૃવ  છે. 

૧૯૮૧-માં પૅરીસમાં સોર્બોનમાં યોજાયેલી “Text and Interpretation” પરિષદમાં બન્ને મહાનુભાવો વચ્ચે ઉગ્ર ચર્ચા થયેલી, જે The Gadamer-Derrida debate નામથી પ્રસિદ્ધ છે. 

(સંદર્ભ : “Dialogue and Deconstruction: The Gadamer-Derrida Debate”, 1989 edited by Diane P. Michelfelder and Richard E. Palmer : વ્યાપક સંદર્ભ : Gadamer and Derrida, in “The Gadamerian Mind” C E Evink, 2021)

૨

બ્રિટિશ ફિલસૂફ Michael Dummett (1925-2011) દેરિદાએ ભાષિક અર્થ માટે અપનાવેલા સંકેતશીલ સિદ્ધાન્તને અનુચિત લેખે છે. દેરિદા સંજ્ઞાઓને પ્રવહમાણ અને સંદિગ્ધ ગણે છે એ કારણે તો ભાષિક અર્થ બાબતે ગેરસમજો ઊભી થવાની! ખરેખર તો, એની ભૂમિકા તર્ક અને સત્ય હોવી ઘટે છે, નહીં કે માત્ર સંજ્ઞાઓ. સંજ્ઞાઓ અને વિશ્વના સમ્બન્ધને દેરિદા કોયડો ગણે છે એ પણ એમને યોગ્ય નથી લાગ્યું. 

(સંદર્ભ : “The Origins of Analytical Philosophy”, 1996, જેમાં એમણે ઍનાલિટિકલ ફિલસૂફી અને દેરિદા સમેતની સંકેતશીલ પરમ્પરાની સમીક્ષા કરી છે.)

૩ 

અમેરિકન ફિલસૂફ John Searle: (1932- ) દેરિદાએ અર્થને અસ્થિર અને તેથી વિઘટનને પાત્ર ગણ્યો એ વિચારને માન્ય નથી ગણતા, કેમ કે એથી ખરી સમજ અને સંક્રમણની શક્યતા અળપાઈ જાય છે. એમનું મન્તવ્ય હતું કે ભાષા-અન્તર્ગત અર્થને વસ્તુલક્ષી ધૉરણે પામી શકાય છે. એમની ફરિયાદ એ હતી કે દેરિદા ટૅક્સ્ટના વસ્તુલક્ષી અર્થઘટનની શક્યતાની ઉપેક્ષા કરે છે.

(સંદર્ભ : J. L. Austin-ના speech acts સિદ્ધાન્ત વિશે દેરિદાએ ‘Signature Event Context’ -માં ચર્ચા કરેલી. એ સંદર્ભમાં સર્લ અને દેરિદા વચ્ચે ચર્ચા થયેલી એ સંદર્ભ છે. વ્યાપ્ત સંદર્ભ : “Reiterating the Differences: A Reply to Derrida”, John R. Searl 1977)

++

આ ત્રણેય ફિલસૂફ અને દેરિદા વચ્ચે સવિશેષ ભેદ તો બે ફિલસૂફીઓ વચ્ચેનો ભેદ છે. મિકાયલ દુપેટ અને જોહ્ન સર્લ Analytic ફિલસૂફ છે, ગાડામેર અને દેરિદા પણ Continental ફિલસૂફ છે, છતાં બન્નેના અભિગમ વચ્ચે ફર્ક છે.

Analytic અને Continental philosophy પશ્ચિમની અર્વાચીન ફિલસૂફીની બે સ્પષ્ટપણે જુદી પરમ્પરાઓ છે. 

આમ તો, બન્ને પરમ્પરાના ફિલસૂફો ઑન્ટોલૉજિ અને મૅટાફિઝિક્સ સાથે પાનું પાડે છે. બન્ને પરમ્પરાના ફિલસૂફો ભાષા અને અર્થની શોધમાં લાગેલા હોય છે. ઍનાલિટિક ફિલસૂફો તર્ક અને દલીલો વડે મૅટાફીઝિક્સ સાથે જોડાતા હોય છે. એથી વિરોધમાં, કૉન્ટિનેન્ટલ ફિલસૂફો એ જ બાબતોને અસ્તિત્વવાદી કે ફીનૉમિનૉલોજિકલ માળખાંમાં જોતા હોય છે. બન્ને પરમ્પરાઓ ઓવરલૅપ થયા કરતી હોય છે, એકબીજાને સ્પર્શતી હોય છે, તેમછતાં, બન્નેના સ્વરૂપમાં ખાસ્સો ફર્ક છે. 

ઍનાલિટિક ફિલસૂફોનું ધ્યાનકેન્દ્ર એ છે કે ફિલસૂફીના કોયડાનું સ્વરૂપ જાણવું. એ આ ફિલસૂફીનો પ્રધાન હેતુ છે. એ હેતુસિદ્ધિ માટે ભાષા અને તર્કસંગત વિશ્લેષણને તેઓ અનિવાર્ય ગણે છે, કેમ કે એથી વાત વિશદ અને ચૉકક્સ બને છે. આ ફિલસૂફીનાં મુખ્ય વિષયવસ્તુ છે – ભાષાની, ચિત્તની, ફિલસૂફીઓ, જ્ઞાનમીમાંસા, અને તર્ક. એમનો અભિગમ પૂર્ણતયા વિજ્ઞાનીય છે. ફિલસૂફીપરક શોધ-સંશોધન માટે તેઓ વિજ્ઞાનીય પદ્ધતિનો એટલે કે નિરીક્ષણ, પ્રયોગ અને પ્રત્યક્ષ અનુભવથી સાંપડેલી માહિતીને – dataને – પુરાવો ગણે છે, જેને Empirical evidence કહેવાય છે; પ્રતિજ્ઞા – hypotheses – કે હાથ પરના સિદ્ધાન્તના ખણ્ડન-મણ્ડનમાં એની નિર્ણાયક ભૂમિકા હોય છે. ફિઝિક્સ, મૅડિસિન કે મનોવિજ્ઞાન ક્ષેત્રે એનો વિનિયોગ કારગત પુરવાર થયો છે. આ ફિલસૂફોમાં અચૂક લેવાં પડે એવાં નામ છે, બર્ટ્રાન્ડ રસેલ, લુડવિગ વિટ્ગેન્સ્ટાઇન, કાર્લ પોપર, ડેવિડ લૂઇસ, જી.ઇ. મૂર, રુડોલ્ફ કાર્નેપ.

કૉન્ટિનેન્લ ફિલસૂફોનું ધ્યાનકેન્દ્ર એ છે કે ઐતિહાસિક સંદર્ભો અને સમયાન્તરે થતા વિચારોનો વિકાસને તપાસવો. આ ફિલસૂફીનાં વિષયવસ્તુક્ષેત્રો સર્વસામાન્ય છે : ફિનૉમિનોલૉજિ, અસ્તિત્વવાદ, વિઘટન, વિવેચન-સિદ્ધાન્તો, આધુનિકતાવાદ અને મૂડીવાદની સમીક્ષા. તેઓ અવારનવાર સાહિત્ય, કલાઓ અને સંસ્કૃતિનું સાયુજ્ય રચતા હોય છે અને એથી પ્રાપ્ત પદ્ધતિઓ કે રીતો પ્રયોજે છે — 

જેમ કે, ફિનૉમિનોલૉજિની રીત, ફિનૉમિનોલૉજિ ચેતના અને આત્મલક્ષી અનુભવોને તપાસે છે; અસ્તિત્વવાદની રીત, અસ્તિત્વવાદ માનવીય સ્વાતન્ત્ર્ય, સત્ત્વ અને અસ્તિત્વ તેમ જ અર્થને વિશેની મથામણ જેવા મુદ્દા હાથ ધરે છે; સંરચનાવાદની રીત, સંરચનાવાદ હમેશાં ભાષા અને સંસ્કૃતિ અન્તર્ગત રહેલી સંરચનાઓ તપાસે છે; અનુસંરચનાવાદની રીત, અનુ-સંરચનાવાદ સુસ્થાપિત સંરચનાઓ અને અર્થો તપાસે છે. આ ફિલસૂફોમાં અચૂક લેવાં પડે એવાં નામ છે, માર્ટિન હાઇડેગર, ઝાં-પૉલ સાર્ત્ર, મિશેલ ફૂકો, અને ઝાક દેરિદા. 

++

દેરિદા-ફિલસૂફીની અણસમજભરી અનેક ટીકાઓ થઈ છે. કેટલીક ટીકાઓ વેબ સાઇટ્સ પર, કેટલીક ચર્ચાના પ્લૅટફૉર્મ્સ પર, કેટલીક સામયિકોમાં, ઉપલબ્ધ છે. એ ટીકાકારો ઉપયોગીતાવાદીઓ છે. એમનું કહેવું એમ છે કે દેરિદા-ફિલસૂફી ઉપકારક નથી, એના અનુસરણથી લાભ નથી થયા પણ દુષ્પરિણામો આવ્યાં છે. કહેવાવા લાગ્યું કે દેરિદાના વિઘટનશીલ વિચારોના પ્રભાવે કરીને અંગ્રેજી-ભાષી વિસ્તારોમાં અને સવિશેષે માનવવિદ્યાઓમાં અતાર્કિકતાનું વાવાઝોડું ફૂંકાયું છે. એ ટીકાઓમાંની કેટલીક મારા કેટલાક પ્રતિભાવ સહિત રજૂ કરું :

Robert Bernasconi (1950 – ) યુનિવર્સિટી ઑફ મેમ્ફિસમાં ફિલસૂફીના પ્રોફેસર છે. એમણે હાઇડેગર, ગાડામેર, લેવિનાસ વિશે લખ્યું છે. પણ એમણે દેરિદાની વિઘટન-ફિલસૂફીના ઉપયોગના મુદ્દાને આગળ કર્યો છે. તેઓ માને છે કે એ ફિલસૂફી ટૅક્સ્ટના વિશ્લેષણ માટે ખૂબ ઉપયોગી છે, પણ રાજકારણીય અને નીતિવિષયક કોયડાઓના ઉકેલ પરત્વે પાછી પડી જાય છે, દાખલા તરીકે, રેસિઝમ અને સામાજિક ન્યાયના કોયડાઓ પરત્વે.

સમકાલીન સંસ્કૃતિ અને કેળવણીક્ષેત્રના સમીક્ષક, એમરિ યુનિવર્સિટીમાં પ્રોફેસર ઇમેરિટસ Mark Bauerlein (1959 – ) વિઘટન વગેરે અનુ-આધુનિક સિદ્ધાન્તો વિશે સંશય વ્યક્ત કરે છે. એમનું મન્તવ્ય છે કે આ સિદ્ધાન્તો વસ્તુલક્ષી વિશ્લેષણને બાજુએ મૂકીને અંગત ભૂમિકાનાં અર્થઘટનોને આગળ કરે છે.  એમની પણ એ જ દલીલ છે કે એથી ઍકેડેમિક સ્ટાન્ડર્ડ્ઝ અને બૌદ્ધિક શૌર્યનો હ્રાસ થયો છે.

પરન્તુ બીજા બે ટીકાકારો મને અક્ષમ્ય લાગે છે :

એક છે, સંસ્કૃતિ-સમીક્ષક અમેરિકન વિદુષી Camille Paglia (1947 – ) કહે છે કે દેરિદાના અનુ-આધુનિકતાના સિદ્ધાન્તોએ બુદ્ધિમત્તા અને વિવેકપૂત વિચારના પતનને વેગ આપ્યો છે. એથી અમેરિકન academia પર, કેળવણીક્ષેત્ર પર, નકારાત્મક પ્રભાવ પડ્યો છે. માનવવિદ્યાઓના અધ્યેતાઓ એકોએક બાબતનું વિઘટન કરવા લાગ્યા છે. દેરિદામાં verbal formulas-નો ભાર છે અને તેથી વાચકને perennial defeatism-નો અનુભવ થાય છે. એમણે dense અને jargon-heavy ભાષા પ્રયોજી છે. દેરિદા અઘરા દુર્બોધ અને અગ્રાહ્ય છે. પૅગ્લિયા એટલે સુધી કહે છે કે દેરિદાની ફિલસૂફી outmoded અને valueless છે – જૂનવાણી અને મૂલ્યહીન! 

વળી ઉમેરે છે છે કે એમાં ઐતિહાસિક સંદર્ભનો આગ્રહ નથી, એમાં મનોવિજ્ઞાનીય દૃષ્ટિનો પણ અભાવ છે. એને કારણે વિશ્લેષણનાં તર્કસંગત અને પરમ્પરાગત સ્વરૂપોની મહત્તા ઘટી ગઈ છે. જો કે આ બધું ૧૯૯૧-માં પૅગ્લિયાએ અનુ-સંરચનાવાદ અને ઝાક લકાં, મિશેલ ફૂકો વગરે નૉંધપાત્ર હસ્તીઓની વિસ્તૃત ટીકાના અનુલક્ષમાં કહ્યું છે, પણ જે કહ્યું છે એ અતિ જૂઠું અને અશોભનીય છે. એમણે એટલે સુધી કહેલું કે દેરિદા, લકાં, અને ફૂકો fossilized reactionaries છે – અશ્મિકૃત પ્રતિક્રિયાવાદીઓ છે. એટલું જ નહીં, કહેલું કે તેઓ perfect prophets for the weak, anxious academic personality — આતુરતા, ચિન્તા અને સંશયથી ગ્રસ્ત નબળા કેળવણીકારોના પયગમ્બરો છે.  

(સંદર્ભ : an op-ed for The New York Times in 1991 તેમ જ “Sex, Art, and American Culture”, Camille Paglia, 1992)

પૅગ્લિયા બુદ્ધિમત્તા અને વિવેકપૂત વિચારના પતનનો મુદ્દો ઉછાળે છે, એ એમની અણસમજનું પરિણામ છે. દેરિદાની છે એવી કોઈપણ ક્રાન્તિકારી વિચારસૃષ્ટિ સુસ્થિર પરિપાટીને ઉથલાવે, એ એની સુચિન્તિત અવધારણા અનુસારનું જ પરિણામ હોય છે. academia પર વિઘટનના નકારાત્મક પ્રભાવને, ખરેખર તો હકારાત્મક વિનિયોગને, પણ એવું જ અવધારિત પરિણામ કહેવાય. વાસ્તવિક વાત એ છે કે અમેરિકાને આ બધું કરવા-કહેવા દેરિદા ન્હૉતા ગયા! 

પૅગ્લિયા ભૂલી જાય છે કે ચૉક્કસ પ્રસંગે વિશિષ્ટ અર્થ નીપજાવવા શાસ્ત્રમાં લાઘવયુક્ત શબ્દગુચ્છ વારંવાર પ્રયોજવા પડે છે. એથી સંક્રમણ સરળ બને અસ્ખલિત રહે છે. ‘ઉપરાન્ત’, ‘પછી’, ‘જેમ કે’, ‘કહો કે’, ‘તાત્પર્ય એ કે’, ‘સમજવાનું એ છે કે’ વગરેને સામાન્યત: verbal formulas કહેવાય. શાસ્ત્રમાં એ દોષ નથી પરન્તુ આવશ્યકતા છે. બીજું, કોઈ લેખન સમજવામાં પડકારરૂપ હોય અને તેથી વાચક કંટાળે, વારંવાર કંટાળે, નાસીપાસ થઈને ભાગી જાય, લેખન એને પ્રયત્નસાધ્ય ન લાગે બલકે કોયડો લાગે, ત્યારે કહેવાય કે એ લેખન perennial defeatism ઊભું કરે છે, એમ જરૂર કહેવાય. પણ એ તો વાચકની સજ્જતા કે પાત્રતાનો મામલો છે, નહીં કે તે લેખકનો! અને દેરિદા જેવા ફિલસૂફનાં લેખન વાચકને હંફાવે નહીં તો જ નવાઈ! એ અર્થમાં દેરિદા ઝટ ઊકલી શકે નહીં એવો કોયડો જરૂર છે. ત્રીજું, દેરિદાએ dense અને jargon-heavy ભાષા પ્રયોજી છે કેમ કે પોતાનાં સૂક્ષ્મ ધ્યર્થો માટે પ્રયોજવી પડી છે. જે વાચકને દેરિદા અઘરા દુર્બોધ અને અગ્રાહ્ય લાગ્યા હોય એ તે વાચકની ગ્રહણશક્તિનો મુદ્દા છે. હજારો વાચકોને દેરિદા દુર્બોધ હોવાછતાં ગ્રાહ્ય લાગ્યા છે, તેને શું કહીશું? 

બીજા અક્ષમ્ય ટીકાકાર છે, કૅનેડિયન મનોવિજ્ઞાની Jordan Peterson (1962 -). તેઓ પૅગ્લિયાના જેવું જ કહે છે કે દેરિદાના વિઘટનશીલ સિદ્ધાન્તોથી સૈદ્ધાન્તિક વિકાસ થયો એ ખરું પણ એ સિદ્ધાન્તોના ભક્ત અધ્યેતાઓએ એ પર એટલું બધું કામ કર્યું, એ સિદ્ધાન્તોને એટલાં બધાં સ્થાનોએ લાગુ પાડ્યા, કે ન વાંચી કે ન સમજી શકાય એવાં એ પુસ્તકોનો એક મોટો ડુંગર ઊભો થયો! કેમ કે સાપેક્ષતાના વિનિયોગને કારણે અર્થઘટનોની જંજાળ ઊભી થતી હોય છે. 

કહે છે, discorse અને theory વિશેનાં એ પુસ્તકોએ પરોક્ષપણે અતાર્કિકતાનો મહિમા કર્યો જેને પરિણામે સાહિત્ય, ઇતિહાસ, સમાજવિદ્યાઓ કે રાજનીતિના તર્કપુર:સરનાં અધ્યયનો રહ્યાં જ નહીં અથવા બાજુએ મુકાઈ ગયાં. ખાસ તો વિદ્યાજગતમાં સર્વસામાન્ય ગણાય એ તાર્કિક ધોરણોનું ધોવાણ થઈ ગયું. વસ્તુલક્ષી સત્ય અને તર્કસંગત પરામર્શની શક્યતાઓ ઘટી ગઈ. એમણે વિધાન કર્યું છે કે Derrida and Foucault are smart, so their theories are hard to untangle ! વિધાન જ ચતુરાઈભર્યું છે !

પીટરસન એમ પણ જણાવે છે કે દેરિદાએ સાપેક્ષતા-સિદ્ધાન્તને મહત્તા આપી છે અને વસ્તુલક્ષી સત્યની અવગણના કરી છે, જેને કારણે ઓળખનું રાજકારણ – identity politics – અને ભોગ બનેલાંઓની ચળવળને – victimhood culture -ને બળ મળ્યું છે. વિઘટનને કારણે વિદ્યાજગતમાં, ખાસ તો ડાબેરીઓમાં, અનુ-આધુનિક પ્રતિબુદ્ધિવાદ ઊભો થયો છે. અલબત્ત, આ બધું એમણે અનુ-આધુનિકતાવાદની પોતાની વ્યાપક સમીક્ષા સંદર્ભે કહ્યું છે. 

(સંદર્ભ : એમની jordanbpeterson વેબ પર લેખ, “Postmodernism: definition and critique…’)

વિઘટનને કારણે વિદ્યાજગતમાં, ખાસ તો ડાબેરીઓમાં, અનુ-આધુનિક પ્રતિબુદ્ધિવાદ ઊભો થયો, પીટરસનની એ માન્યતાને Lachian R Dale બરાબર કહે છે, પણ તરત ઉમેરે છે કે પીટરસનના મગજમાં જે વિઘટન છે એ vulgar kind-નું છે. રાજકીય હેતુઓ અર્થે એમણે વિઘટનને સરળીકરણથી વિકૃત કરી નાખ્યું છે. 

(સંદર્ભ : “Analyzing Jordan Peterson’s argument against political correctness and postmodernism” by Lachian R Dale, published on The Big Smoke website on June 27, 2018.)

પીટરસન દેરિદાની relativiity-ની, સાપેક્ષતાની, વિભાવનાને એના સમ્યક અર્થમાં સમજી શક્યા નથી. પોતાની ફિલસૂફીપરક શોધ અર્થે, ખાસ તો વિઘટન સંદર્ભે, દેરિદાએ સાપેક્ષતાની ચર્ચા કરતાં જણાવ્યું છે કે સાપેક્ષતા એવું કંઈ સુસ્થિર કેન્દ્ર નથી જેના આધારે વિચારોને ગતિમન્ત રાખી શકાય. આઈન્સ્ટાઈનના constant વિભાવ સંદર્ભે દેરિદા એમના એ સુખ્યાત વિધાનમાં કહે છે કે constant હમેશાં constant હોતું નથી, બલકે, variability હોય છે, એ એક Jeu (ફ્રૅન્ચ શબ્દ છે) એટલે કે play હોય છે. પરિણામે એને સંદર્ભ-બિન્દુ ન ગણાય. પોતાના આ મન્તવ્ય અનુસાર દેરિદાએ અર્થોને પ્રવહમાણ, પરિવર્તનીય અને વિલમ્બિત ગણ્યા છે.

(વ્યાપક સંદર્ભ : સામયિક “Postmodern Culture”, Sep, 21, 2023).

(ક્રમશ:)

(11FebUSA)

સૌજન્ય : સુમનભાઈ શાહની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર