સુમન શાહ

સામાન્યપણે માણસ આજે સપાટી પર જીવે છે. એક અર્ધજ્ઞાત કે અજ્ઞાત ભવિષ્યની આશામાં? એક ગઈકાલમાં? એક વર્તમાનમાં? ઘણુંખરું, ના; માત્ર સપાટી પર — સ્થળનું એવું સ્તર જે સપાટ છે, જ્યાં સમયનો અહેસાસ છે જ નહીં અથવા ઝીરો ડિગ્રીએ છે. આ વિલક્ષણ સમયશૂન્યતા છે, ચિન્તાનો વિષય છે. 

ઋતુ બદલાય એટલે કેટલાંક પક્ષીઓ સ્થાનાન્તર કરી જાય છે. એમને યાયાવર કહેવાય છે. સમાજસુધારક કરસનદાસ મૂળજીના જમાનામાં વિદેશગમનનો નિષેધ હતો. આજે તો સ્થાનાન્તર સહજ બલકે અનિવાર્ય બની ગયું છે. લગભગ પ્રત્યેક મનુષ્યને વતનથી દૂર જવું છે, કાં મુમ્બઇ, કાં કોલકાતા કે દિલ્હી. અથવા ભારતથી અમેરિકા બ્રિટન ઑસ્ટ્રેલિયા કે ન્યૂ ઝીલૅન્ડ. માત્ર ભારતવાસી જ નહીં મોરક્કન શ્રીલન્કન પાકિસ્તાની ચીની જપાની એમ વિશ્વભરની પ્રજાઓ સ્થાનાન્તર કરતી હોય છે. આ લખું છું એ ક્ષણે પણ વિશ્વના દરેક દેશેથી વિદેશગમન ચાલુ છે. 

ગામડાં નગર થયાં, નગરો મહાનગર થયાં, એ આધુનિકીકરણ પ્રક્રિયામાં સ્થાનાન્તર નૂતન પ્રકરણ છે. સ્થાનાન્તર હવે આધુનિક જીવનશૈલી છે, એ પર આપણું ખાસ ધ્યાન નથી ગયું.

મોટા ભાગનાઓને અમેરિકા પ્હૉંચવું હોય છે. કેમ કે The Amrican Dream વિશે એ ઉત્સાહીએ પોતાના દેશનાં છાપાંઓ દ્વારા સાંભળ્યું હોય છે કે અમેરિકા તો land of opportunity છે. એવી ઇદમ્ શ્રુતમ્ માહિતીથી ઝંકૃત ચિત્ત લઈને નીકળેલો એ બધી વાતે બેધ્યાન કે બેપરવા થઈ જતો હોય છે. લગભગ ઘાંઘો. જે સ્થાને પ્હૉંચવાનું હોય એ દિશામાં એની ‘ટ્રાવેલ’ કે ‘જર્નિ’ શરૂ થાય છે. હવે એ ‘પ્રવાસ’ કે ‘યાત્રા’ નથી બોલતો. યથાશક્તિ યથાશક્ય અંગ્રેજી શબ્દો બોલે છે કે બોલી નાખે છે. 

દાખલા તરીકે, એવો કોઈ જન વતનથી નીકળીને મુમ્બઇ પ્હૉંચે એ એનો પહેલો પડાવ. બધી ફૉર્માલિટીને અન્તે પ્લેનની સીટમાં હાશ કરતો બેસે એ બીજો પડાવ. સ્થાનાન્તરના દેશે પ્લેનમાંથી ઊતરીને બૅગેજ-કન્વેયરબેલ્ટ પર પોતાની બૅગેજીઝની રાહ જોતો ઊભો રહે એ ત્રીજો પડાવ. ઓળખીતા રીસીવ કરવા આવ્યા હોય ને એમને ઘરે બીજી વાર હાશ કરતો ને હસતો બેસે એ કદાચ એનો છેલ્લો પડાવ. 

મેં ‘કદાચ’ એટલા માટે લખ્યું કે પૂર્ણ સ્વરૂપના પરદેશવાસી – immigrant – થવા માટે એણે બીજા અનેક પડાવો પાર કરવાનું મોટું કામ બાકી હોય છે. એ કામ શારીરિક અને માનસિક શ્રમ માગી લેનારું હોય છે. એમાં એ સફળ થાય તો બરાબર, નહિતર પ્રતિગમનાર્થે સ્વદેશ ભણી પાછા ઊડવાનું હોય છે. એ બોલતો હોય છે – બાકી આપડો દેસ તો છે જ ને, યાર! 

ટૂંકમાં, ઊડતાં જતાં હોય ત્યારે યાયાવર પક્ષીઓનું ધ્યાન દિશા પર હોય છે તેમ સ્થાનાન્તરની સમગ્ર વિધિ-પ્રવિધિમાં માણસનું ધ્યાન ગન્તવ્ય પર હોય છે. પણ મારો મુદ્દો જુદો હતો – એ કે માણસ આજે સપાટી પર જીવે છે. ઝીરો ડિગ્રીના સમયની ધાર કહેવાય એવી સમયશૂન્યતામાં જીવે છે. 

પહેલાં તો એ ત્રણ ત્રણ સમયમાં જીવતો હતો. દેશનો સમય, પોતાના વૉચનો સમય અને ચિત્તનો સમય. દરેક સમય બીજાથી થોડો આઘોપાછો ભલે હતો, દેશના સમયે એ ઑફિસ પ્હૉંચી જતો, કાંડા પરના સમયે ઘરે પ્હૉંચી જતો. કશું ન ગમે ત્યારે ચિત્તના ઘડિયાળ મુજબ બચપણમાં પ્હૉંચી જતો, બાળસખીએ બનાવેલા રેતીના ઘરથી ઘર-ઘર રમવા. 

એ દિવસોમાં એણે ઝરણને પોતાનો રસ્તો કરતું જોયેલું, એના વ્હૅણના ખળખળ નિનાદને સાંભળેલો. બાગમાં ઊછળતા ફુવારાને જોયેલો, એની વાછંટથી ભીંજાયેલો ત્યારે એને સારું લાગેલું. પતંગને આકાશે ચગાવતાં દોરીને સડસડાટ ઊકલતી જોવાની એને મજા આવેલી. એ દોરીની લચ્છી વાળતાં થતી આંટી – loop – જોવાથી કે રાતે દોરીને પિલ્લામાં વાળવાથી અને વળેલી જોવાથી એને ખુશી થયેલી. બપોરે મહમ્મદમીંયાની લારી પર એ જોઈ રહેલો કે બરફ જેવા બરફનું કેટલું ઝીણું છીણ થાય છે, કેવો તો ગોળો વળે છે, એ પર શરબતનો કેવો તો છંટકાવ થાય છે. અરે, પ્રિયાને મળવા મિલનસ્થળે દોડીને ગયેલો ને પ્હૉંચ્યો ત્યારે ભાન પડેલું કે પોતે ૩૫ મિનિટ લગી અવિરત દોડેલો. તળાવકિનારે પાણીમાં પગ બોળીને બન્ને બેઠાં ત્યારે એકબીજાની આંખોમાં એણે શાન્તતાને ઝળહળતી જોઈ હતી. રાતે નિદ્રાના બાહુપાશમાં નિસ્સમયમાં ખોવાઇ જવાનું એને વારંવાર ગમેલું.

આવા બધા રમ્ય ભૂતકાળને સ્થાનાન્તરની ઘટનાઓ ભૂંસી રહી છે અથવા એનાં માત્રનિશાન – traces – ઉપસાવી રહી છે. વિચારો આદર્શો અનુભવો હવે સપાટી પર આવી ગયા છે, દેખાય છે કે અકબંધ નથી રહ્યા. સગાંવહાલાં સાથેની મમતા વિવિધ મૈત્રી પ્રેમપરિણય કે જાતીય સમ્બન્ધોની કારિકાઓ એટલી બધી બદલાઈ ગઈ છે કે જિવાયેલું બધું કોઈ જૂની વાર્તા લાગે. 

સંયુક્ત કુટુમ્બો ભાંગ્યાં અને વિભક્ત કુટુમ્બપ્રથા, અમે બે અમારાં બે, જેવી ન્યૂનતામાં વિકસી ત્યારે સમાજને એમાં પોતાનો વિકાસ દેખાયેલો. પણ આજે તો એ વિભક્તના પણ ભાગલા પડી રહ્યા છે. પોતે આ શ્હૅરમાં, પત્ની બીજા શ્હૅરમાં, સન્તાનો ત્રીજા શ્હૅરમાં, જેવી સુ-વિભક્ત પરિસ્થિતિ હવે સ્વાભાવિક ગણાય છે. 

વ્યક્તિસ્વાતન્ત્ર્ય સંજ્ઞાથી સમાજ પ્રગતિશીલ લાગતો હતો. હવે એ સ્વાતન્ત્ર્યની પરાકાષ્ઠા જોવા મળે છે. પરિણિત વ્યક્તિ હવે જરા પણ ચલાવી લેવા તૈયાર નથી, નથી ફાવતું એટલે ફવડાવવું જ નથી પણ છૂટાછેડા લઈ લેવા છે, એ માનસિકતા અને વર્તન જ હવે યોગ્ય ગણાય છે. વયોવૃદ્ધ મા કે બાપને વૃદ્ધાશ્રમમાં મૂકી આવવાનું પણ એટલું જ યોગ્ય ગણાય છે. સાથોસાથ, નવતાઓ અને અપરિચિતતાઓ સાથેની અથડામણો રોજે રોજ વધી રહી છે. 

ખરું તો એ છે કે વાસ્તવિકતાઓ વાસ્તવિકતા અને તે વાસ્તવિકતા નવી વાસ્તવિકતા સરજ્યે જાય છે અને એ સંસૃજન સામે સત્ય કંઈ કરી શકતું નથી. સત્યની કશી વ્યાખ્યા થઈ શકતી નથી, જે કરીએ એ બીજી પળે ખોટી પડે છે. સત્ય જાણે માણસનો સાથસંગાથ છોડીને ભાગી ગયું છે. 

ઉપરાન્ત, માણસની સામે વૈશ્વિક રાજકારણ અને યુદ્ધગ્રસ્ત વિશ્વ છે. એને પોતામાં ગોઠવવા માણસ એક વધારાની મથામણ કરી રહ્યો છે. મૂળથી ઊખળેલા માણસે હવે નવી નવી લડાઈઓ લડવાની છે. 

સમયશૂન્યતાની વાતમાં આટલા સમયને આપણે સંભૃત કરી શક્યા એ વાત ઠીક ગણાય.

= = =

(160725USA)

સૌજન્ય : સુમનભાઈ શાહની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર

સુમન શાહ

હું અને રશ્મીતા એક વાર આમ્સ્ટર્ડામથી ટ્રેનમાં પૅરીસ ગયેલાં. ૧૯૯૬ આસપાસની વાત. પૅરિસના રેલવે સ્ટેશન પર અમે રેસ્ટરૂમ – ટૉઇલેટ – શોધતાં’તાં. મળી ગયેલું. ત્યાં ટૉઇલેટ પણ મફતમાં ન્હૉતાં એટલે કાઉન્ટર પરની બાઈને કેટલાક કૉઇન્સ ચૂકવવા પડેલા. અચરજની વાત એ કે ક્યાં ય men તેમ women સંજ્ઞા કે ચિત્ર દેખાય જ નહીં. હું કે રશ્મીતા ભૂલ કરી બેસીએ તો કેટલું વિચિત્ર થઈ પડે! ફાંફાં મારવાનું છોડીને મેં એ બાઈને પૂછ્યું તો કહે – it is unisex. પૈસા આપી દીધેલા અને કામ પતાવવું જરૂરી હતું એટલે મેં ‘યુનિસૅક્સ’ બબડતાં બબડતાં, પતાવ્યું. પણ ઍફિલ ટાવર પ્હૉંચ્યાં ત્યાં લગી મનમાં સવાલ કૂદ્યા કરતો’તો કે વિશ્વનું સર્વોચ્ચ કલાધામ કે citadel પૅરીસ આટલું બધું પછાત! પછી તો જાણકારો પાસેથી જાણેલું કે યુરપનાં કેટલાંક શ્હૅરોમાં ટૉઇલેટ્સ સ્ત્રી અને પુરુષ માટે અલગ નહીં પણ unisex કહો કે ભેળસેળિયાં હોય છે. એક મિત્રે એમ પણ કહેલું કે એ પછાત નથી પણ અત્યાધુનિક છે કેમ કે ચાલ્યા આવેલા પૂર્વગ્રહદુષ્ટ લિન્ગભેદને પડકારે છે. 

ટૉઇલેટ્સનો એ જ્ઞાનસંવર્ધક પ્રસંગ ભુલાઈ ગયેલો તે આજે binary oppositionsની વાતે યાદ આવી ગયો. મને થયું કે એ પૅરીસવાસીઓ સ્ત્રી/પુરુષ દ્વૈતને વિરોધી નથી ગણતા તે કેટલું સરસ! post-feminisicm પોતાના વિચારપક્ષમાં આ દૃષ્ટાન્ત પ્રેમથી ઉમેરી શકે.   

કદાચ દેરિદાની લડાઈ ભાષામાં સ્થિર થયેલાં વિરોધી દ્વૈતોથી શરૂ થઈ છે. ડિપ્લોમા માટેના એ શોધનિબન્ધમાં એમણે હ્યુસેર્લે પ્રયોજેલાં દ્વૈત તપાસ્યાં છે : ideatic/empirical, ખયાલપરક/અનુભવપરક. transcendentle/worldly, પરમાર્થિક/ઐહિક. original/derived, મૌલિક/સાધિત. pure/impure, પવિત્ર/અપવિત્ર. genetic/continued, પ્રારમ્ભિક/સન્તત. વગેરે.

તેઓ દર્શાવે છે કે હ્યુસેર્લની phenominology – પ્રતિભાસવિજ્ઞાન – અર્થ માટે શુદ્ધ આધાર કે પાયો શોધે છે – જેમ કે, ઐહિક નહીં પણ એવો સંકેત જે પરમાર્થિક હોય; જેમ કે, સાધિત નહીં પણ મૌલિક હોય. પરન્તુ આ આધારો શુદ્ધ નથી બલકે ‘ભૂતિયા’ છે – haunted. અવગતિ પામેલા જીવની જેમ ધૂણ્યા કરે છે. દેરિદા અવારનવાર to haunt ક્રિયાપદનો રૂપક તરીકે પ્રયોગ કરતા હોય છે. હકીકત એ છે કે ભૂતિયાં પદો પોતા સાથે જોડાયેલાં જે પદોને ભગાડે છે તેથી જ ચેપાયેલાં હોય છે, જેમ કે, અમૂર્ત, મૂર્તથી. પરમાર્થિક, ઐહિકથી. મૌલિક, સાધિતથી. પવિત્ર, અપવિત્રથી. પ્રારમ્ભિક, સન્તતથી.

અતિ મહત્ત્વનો મુદ્દો એ છે કે વિરોધી દ્વૈત ભાષાનો fundamental building block છે – ભાષા જે પર ખડી છે એ પાયાનો એકમ. ઉપસ્થિતિ/અનુપસ્થિતિ, સ્ત્રી/પુરષ, પ્રકૃતિ/સંસ્કૃતિ, તર્ક/ભાવના, જ્ઞાનજગત/ભાવજગત, નર/માદા; જ્યાં નજર પડશે, વિરોધી દ્વૈત જોવા મળશે મળશે ને મળશે. એથી ભાષાના સ્વ-રૂપને અને વિચાર કે ચિન્તનની મૂળ ભાતને ઓળખી શકાય છે. ભારતીય દર્શનો તો સંસાર સમગ્રને દ્વન્દ્વાત્મક કહે છે. પણ એનો અર્થ એ નથી કે વિશ્વ બે વિરુદ્ધાર્થોમાં વ્હૅંચાઈ ગયું છે! એમ માનીશું તો અતિ-સરલીકરણનો દોષ થશે તેમ જ બધી માન્યતાઓ ચીલાચાલુ જ રહી જશે. 

વિરોધી દ્વૈતમાં વિરોધી દેખાતી બે વિભાવનાઓથી અથવા બે પદોથી અર્થ માટે એક તન્ત્ર સરજાય, જેમાં પહેલા પદની સમજ બીજા પદથી, અને બીજા પદની સમજ પહેલા પદથી મળે. દાખલા તરીકે, મિલન/વિરહ. દેખીતું છે કે મિલન એટલે શું તે વિરહથી અને વિરહ એટલે શું તે મિલનથી સમજાય. દેરિદા જણાવે છે કે આ જોડકાંઓનું અસ્તિત્વ તો બન્ને પદો વચ્ચેની તાર્કિકતાને કારણે છે. તાર્કિકતા એ કે જોડકામાં સંયુક્ત દરેક પદનું અસ્તિત્વ બીજા પદના અસ્તિત્વથી છે. દાખલા તરીકે, અંદર/બહારમાં અંદર એટલે છે કે બહાર છે અથવા બહાર એટલે છે કે અંદર છે. આ હકીકત આપણે ભૂલવી ન જોઈએ, પણ ભૂલી જઈએ છીએ. 

બીજું એ કે બે વિરુદ્ધ દેખાતાં પદ એકબીજાને contaminate કરે છે, ચેપ લગાડે છે, અને એ કારણે બન્નેના ગુણધર્મ એકબીજામાં ભળી જાય છે. કોઈ અવસ્થા માત્ર તાર્કિક કે માત્ર ભાવનાત્મક નથી હોતી પણ બન્નેનું સમ્મિશ્રણ હોય છે. જેમ કે, સમજાય એવું છે કે કોઈ વ્યક્તિ માત્ર lovable કે માત્ર sexual નથી હોતી પણ lovable હોય એ sexual પણ હોય અને sexual હોય એ lovable પણ હોય. આ હકીકત પણ આપણે ભૂલવી ન જોઈએ, પણ ભૂલી જઈએ છીએ. પરિણામે, વિઘટનશીલ કાર્ય – deconstructive function – વિશેની આપણી સમજ દૂષિત રહી જાય છે.

જેમ કે, સુખ/દુ:ખ દ્વૈતનું કાર્ય એ છે કે આપણે એને સંયુક્ત રૂપમાં ઘટાવીએ; એ રીતે કે, નથી માત્ર સુખ કે નથી માત્ર દુ:ખ. પરન્તુ દરેક મનુષ્ય સુખને કે દુ:ખને પૂર્ણ ગણે છે અને માને છે કે હું સુખી, તું દુ:ખી; તું સુખી, હું દુ:ખી. એ પછી સુખની વ્હૅંચણી માટેના ઝઘડા કે યુદ્ધો શરૂ થાય છે. દુ:ખના નિવારણ માટેનાં સામુદાયિક ધરકરમ ક્રિયાકાણ્ડો કે માર્ક્સવાદ મૂડીવાદ કે લોકશાહી સુધીના રાજકીય ઇલાજો શરૂ થાય છે. 

બીજું સમજવાનું એ છે કે વિરોધી દ્વૈતો નિષ્પક્ષ નથી પણ ભેદકારી છે. ભેદ એ કે પહેલું પદ સત્તાધીશ અને બીજું પદ ઓશિયાળું; પહેલું પદ સ્વાયત્ત અને બીજું પરાયત્ત; પહેલું પદ મહાન અને બીજું હીન. એટલે, પ્રત્યેક વિરોધી દ્વૈતનું વિઘટન શરૂ કરવું જોઈશે: એ કાજે, કેન્દ્રસ્થ પદને સ્થાને તેના હાંસિયાકૃત પદને મૂકીશું; કેન્દ્રમાં મુકાયેલું એ હાંસિયાકૃત પદ નવું કેન્દ્ર બનશે; અને એ નવા કેન્દ્રને પણ બીજા નવા કેન્દ્રથી ખસેડી શકાશે. પરન્તુ દેરિદા સ્પષ્ટ કહે છે કે પદોના એવા સ્થાનબદલથી કશો ફર્ક નહીં પડે, સંરચના હતી એમ અકબંધ જ રહેશે. ગાયત્રી ચક્રવર્તી સ્પિવાક ઉમેરે છે કે સ્થાનબદલ ઉપરાન્ત પદોને displace – સ્થાનભ્રષ્ટ – કરવાં જોઈશે. એથી સંરચના ભાંગી પડશે અને સ્પષ્ટ થશે કે વિરોધી દ્વૈતો વચ્ચે પ્રવર્તતા ઉચ્ચાવચ ક્રમનું કારણ દૂરવર્તી સત્તાઓ છે, અને બરાબર સમજાશે કે ત્યાંલગી પ્હૉંચીએ એ ગણાશે, વિઘટનશીલ કાર્ય. એમ થવું જરૂરી બલકે અનિવાર્ય છે અને કદાચ એવા પુરુષાર્થ માટે દેરિદા આપણને નિમન્ત્રણ આપે છે.

વિઘટન માટે કેન્દ્ર/હાંસિયાના વિરોધી દ્વૈતને સર્વસામાન્યપણે હમેશાં પ્રયોજવામાં આવે છે. આપણી નોટબુકના પાના પર એક હાંસિયો હોય છે. પાનાનો મુખ્ય ભાગ મોટો હોય છે, એ છે કેન્દ્ર. હાંસિયો નાનો. સમજાશે કે કેન્દ્ર અને હાંસિયા વચ્ચેનું અન્તર સ્થૂળ છે છતાં વિચાર ભાષા કે સંસ્કૃતિ નામની વિવિધ સંરચનાઓમાં લપાઈ રહેલી દૂરવર્તી સત્તા અન્તર્ગત ગતિવિધિનું – power dynamicsનું – તે ઘણું બધું સૂચક છે. દરેક સમાજમાં ધર્મપુરુષો સત્તાધીશો શ્રીમન્તો શિક્ષિતો ઉપલા સ્તરે જોવા મળે છે, નીચલા સ્તરે જોવા મળે છે, દીન દમિત કે અબુધ સમુદાયો કે પછી તળવાસી subalterns.

પશ્ચિમની અધિભૌતિકવિદ્યામાં પુરુષ કેન્દ્રમાં હોય છે અને અન્યો, મુખ્યત્વે સ્ત્રી, હાંસિયામાં હોય છે. સંસ્થાનવિષયક – colonial – વિમર્શપરામર્શમાં સંસ્થાન પોતે જ હાંસિયામાં હોય છે! પશ્ચિમની શબ્દ કે તર્કકેન્દ્રી પરમ્પરામાં – logocentric traditionમાં – વાણી કેન્દ્રમાં અને લેખન હાંસિયામાં હોય છે, વાણી અધિકૃત અને લેખન સામાન્ય ગણાય છે. 

આ નિર્દેશોને કારણે મને ભારતીય અધ્યાત્મવિદ્યા તેમ જ સંસ્થાનવાદ યાદ આવી ગયાં અને થયું કે કેન્દ્ર/હાંસિયા વગેરે વિરોધી દ્વૈતો બાબતે ભારતમાં પણ ક્યાં કશું જુદું છે!  

ભારતીય સંદર્ભનું આ ક્ષણે ખાસ તો મને દક્ષિણ/વામ કે જમણું/ડાબું – left/right – વિરોધી દ્વૈત યાદ આવે છે, અલબત્ત, એ દ્વૈત વૈશ્વિક છે. પરન્તુ મનુષ્યદેહના અતિ કામગરા ગણાતા બન્ને હાથમાંના એકને આપણે જમણો અને બીજાને ડાબો કહીએ છીએ તે કયા જીવવિજ્ઞાનની કે કઈ મૂળેરી સભ્યતાની ભૂમિકાએ કહીએ છીએ તેનો મને ખુલાસો નથી મળતો. મજાની વાત એ છે કે આ દ્વૈતમાં પગ નાક આંખ વગેરે અન્ય અંગોને પણ આવરી લેવાયાં છે. મારી દાદી કહેતી – જમણા પગ પર ડાબાની આંટી ન ચડાવ, નુક્સાન થશે. કોઈ ચીવટિયો ભાઈ બોલતો હોય છે – મારા નાકનું ડાબું ફોયણું સૂજી ગયું છે. કોઈ માતા બાળકને શીખવતી હોય છે – ડાબા હાથનું કામ ‘જુદું’ છે, એ હાથે લેસન ન કરાય. આપણે બધા બોલતા હોઈએ છીએ – મારી જમણી આંખ ફરકે છે તેથી, સંસ્કૃત નાટકનો નાયક બોલે છે કે એનો દક્ષિણ બાહુ ફરકે છે તેથી, કંઈક શુભ થવાનું છે. આ દ્વૈતનો અંગાંગમાં તેમ જ શુભ/અશુભ અને પવિત્ર/અપવિત્ર રૂપે આમ ઘણો વિકાસ થયેલો છે. 

સંસ્કૃત શબ્દ વામ-ને અનુસરીને સ્ત્રીને વામા કહેવાય છે. કેટલાંક ભારતીય હિન્દુ પરિવારોમાં પતિ દક્ષિણે અને પત્ની વામે સૂએ એવી પ્રથા છે. એ પ્રથાને મંગળ અને શુકનિયાળ માનવામાં આવે છે. ત્યારે ડાબા હાથના ‘જુદા’ કામને આરામથી વીસરી જવાય છે! માન્યતા એ કે પુરુષનું સ્ત્રી અર્ધાંગ છે અને પુરુષના હૃદયમાં એનો વાસ છે એટલે સ્ત્રી એના હૃદયની બાજુએ ડાબે સૂએ તે હિતકારી છે. જો કે કો’ક દિવસ સ્ત્રીના સયુક્તિક રોષથી બન્ને અવળાં ફરીને સૂઈ ગયેલાં ભળાય ત્યારે દક્ષિણ/વામનું પ્રતિદ્વન્દ્વી જોડકું અવળું/સવળું પ્રયોજી શકાય. પૈતૃક સત્તા અને તેણે ઉછેરેલા દમ્ભનું આ પરમ દૃષ્ટાન્ત છે.

સંજ્ઞાઓ અર્થ આપી શકે છે તે તો તફાવત અને વિલમ્બનની લીલાને કારણે. તદનુસાર, કોઈ એક સંકેતક સંકેતાર્થ આપે ખરો પણ એ સંકેતાર્થ પોતે સંકેતક બની જાય અને બીજા સંકેતાર્થો આપે. બીજા સંકેતાર્થો વળી સંકેતકો બની જાય, અને ત્રીજા અર્થો આપે, એમ ચાલ્યા કરે. જુઓ ને, આપણે જોડણીકોશમાં કોઈ શબ્દનો અર્થ શોધવા જઈએ છીએ તો શું મળે છે? અર્થ રૂપે કેટલાક બીજા શબ્દો. એ બીજાના અર્થ મેળવવા જઈએ તો? ત્રીજા શબ્દો. અને એમ સંકેતીકરણની અન્ત વગરની શૃંખલામાં અર્થ સર્વત્ર ફેલાઈ જાય છે, કહો કે, ગૂમ થઈ જાય છે. અને તેથી બુદ્ધિએ અટકી જવું પડે છે. એને કહેવાય છે, intellectual impasse અથવા deadlock in understanding. એને કારણે એમ પણ કહેવાયું છે કે અર્થ છૅકાયેલો પણ, નહીં – ભુંસાયેલો રહેવા સરજાયો છે — constantly under erasure. 

દેરિદાએ Of Grammatologyથી માંડીને એમની કારકિર્દી દરમ્યાન writing under erasure વિચારને વિકસાવ્યો હતો. textમાં પેલો deadlock કે વિરોધાભાસી વિભાવનાઓનાં સ્થાન – sites – દર્શાવવાનો પ્રસંગ આવે ત્યારે શું કરવું. એ પર એક છૅકો મૂકવો, એવો કે છૅકા નીચેના શબ્દો કે વાક્યો છૅકેલા દેખાય, પણ રબર ભૂંસી નાખે એમ સમૂળગા ભુંસાયેલા નહીં. એ અર્થમાં erasure એક typographical expression છે. એથી સૂચવાશે કે એ બાબતોના ચૉક્કસ અર્થ કરવાનું ભલે શક્ય નથી પરન્તુ એ બાબતો અપર્યાપ્ત હોવા છતાં આવશ્યક છે. 

દેરિદાને આ વિચાર હાઇડેગરમાંથી સાંપડ્યો છે. હાઇડેગરે Being શબ્દને ઇરેઝર હેઠળ મૂકેલો. નિત્શે પણ રૂઢ અર્થોને પડકારવા લીટીઓને છૅકેલી રાખતા. બૅકેટ પણ લેખનમાં જનમેલાં સંદિગ્ધ વાનાં એ પ્રકારે દર્શાવતા. (દેખાદેખીથી મેં પણ ‘મારી વાચનયાત્રા ઇરેઝર હેઠળ’ શીર્ષક રાખીને એક લેખ કરેલો, ‘તથાપિ’ ૨૦૧૧). દેરિદાની ઈરેઝર વિભાવના સંદિગ્ધતા દર્શાવે છે, પ્રશ્નાર્થ સૂચવે છે, અને કહે છે કે પુનર્વિચાર જરૂરી છે.

પરોક્ષપણે ઇરેઝર ભાષા અન્તર્ગત અસંગતિબોધને પ્રકાશિત કરે છે. અસંગતિબોધ માટે દેરિદાએ aporia સંજ્ઞા પ્રયોજી છે.  

દેરિદાનો સમગ્ર વિઘટન-પ્રોજેક્ટ પણ શું સૂચવે છે? એ જ કે અર્થને ઊંડણમાં લેવા મથતી ભાષા અપર્યાપ્ત છે પણ આવશ્યક છે. દેરિદાએ પણ જે કંઈ કહ્યું જેટલું કહ્યું એ આ મર્યાદાવન્ત ભાષાથી જ કહ્યું!  

આ લેખમાળાના લેખન દરમ્યાન મને પ્રશ્ન થયેલો કે ભાષા સંસ્કૃતિ સમાજ કેળવણી માર્ક્સવાદ મૂડીવાદ લોકશાહી વગેરે સંખ્યાબંધ સંરચનાઓ મનુષ્યજીવન સાથે જોડાયેલી છે એ ખરું, પણ એ સંરચનાઓને આપણે શી રીતે ઓળખીએ છીએ. હું લગ્નસમારમ્ભમાં જોડાઉં ને ખાણીપીણી માણું એટલે મને સમાજ-સંરચનાની ઝાંખી થાય. યુનિવર્સિટી-બિલ્ડિન્ગમાં કર્મચારીઓની વ્યસ્તતા નિહાળું કે ક્લાસરૂમમાં ભણાવું એટલે મને કેળવણી-સંરચનાનો અહેસાસ આવે. ચૂંટણી હોય ને મતદારોને મતદાન માટે લાઈનમાં ઊભેલા જોઉં એટલે મને લોકશાહી-સંરચનાનું ચિત્ર મળે. પણ એ ઝાંખી, એ અહેસાસ, એ દર્શન કે એ ચિત્રપ્રાપ્તિ તો મારાં perceptions – ઇન્દ્રિયબોધો – છે. એ દરેક ઇન્દ્રિયબોધને હું જ્યાંસુધી ભાષાના માધ્યમથી વર્ણવું નહીં ત્યાં સુધી એક પણ સંરચનાને હું બીજા મનુષ્ય સુધી પ્હૉંચાડી શકું નહીં. 

અને પ્હૉંચાડવા જઈશ એટલે મને પ્રતીતિ થશે કે ભાષાનું માધ્યમ પોતે જ અપર્યાપ્ત છતાં આવશ્યક સ્વરૂપમાં સ-મર્યાદ છે. પરિણામે મારાથી કે અન્ય કોઈથી કોઈપણ સંરચનાનું વર્ણન કદી સમ્પૂર્ણસ્વરૂપ નહીં થાય. સંરચના અને તેના ભાષિક વર્ણન વચ્ચે સમાન્તરતા નહીં પણ થોડું અન્તર રહી જશે. એ અન્તર મને એ જ સૂચવશે કે સમાન્તરતા માટેનો પુરુષાર્થ ચાલુ રાખ, પૂર્ણવિરામ ન મૂક. 

દેરિદાની ફિલસૂફીમાં રહેલો નીતિવિષયક સંદેશ એ જ છે કે પૂર્ણવિરામ ન મૂકો – no closure … 

(ક્રમશ:) 

વિશેષ વાચન માટે સૂચિ: 

Derrida, Jacques. 2016. Of Grammatology. Translated by Gayatri Chakravorty Spivak. 

Johns Hopkins University Press.

પ્રગટ : ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદનું મુખપત્ર, “પરબ”; જુલાઇ 2025

સૌજન્ય : સુમનભાઈ શાહની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર

સુમન શાહ

આજે માણસ એકને નહીં પણ અનેકને એક રીતે નહીં પણ અનેકશ: અનુભવી રહ્યો છે. બહુમુખી અને બહુવચનીય સમયમાં જીવી રહ્યો છે. એ પ્રવર્તમાન યુગસ્પન્દન વિશે વિચારવું જરૂરી છે. 

જુઓ, માણસોને હવે બધી વસ્તુઓ સરખે સરખી લાગે છે. ગૉળ-ખૉળનો ભેદ નથી રહ્યો. સારું-નરસું લીલું-સૂકું નિરર્થક-સાર્થક સાચ-જૂઠ ધર્મ-અધર્મ, નીતિ-અનીતિ બધું બરાબર છે એ ભાવ વિકસી રહ્યો છે. એ ભાવ ભેદકતાનાશક હોત તો આવકાર્ય ગણાત, પણ આ તો વિશિષ્ટતાનાશક છે. નીવડેલા સાહિત્યકાર અને નવોદિત સાહિત્યકાર વચ્ચે ભેદ ન કરીએ, ન જ કરીએ, પણ નીવડેલાની સૃષ્ટિની સાહિત્યિક ગુણવત્તાને મામુલી લેખીએ એ સામાન્યીકરણ સારી વાત નથી. કોઈક સાહિત્યકાર રોજ સવારે ગુજરાતી ભાષા-સાહિત્યના પરિદૃશ્ય વિશે ચિન્તા વ્યક્ત કરતો હોય એને જગન્નાથની અવસ્થામાં પોઢેલા સાહિત્યકારની સુખનિદ્રા સાથે ન સરખાવાય.

વિશિષ્ટતાનાશ અને સૌ-સરખાવાદ બહુ ઝડપથી પ્રસરી રહ્યા છે. એ કશી નીરસતા નથી પણ દરેકને વિશિષ્ટ નહીં પણ બધાને સામાન્ય ગણનારો અવળા મોઢે વિકસી રહેલો આવિષ્કાર છે. એનાં અનેક કારણો છે : મોટું કારણ તો માહિતીની ભરપૂરતા. hiper-normalization. એ ભરપૂરતામાં ખરા-ખોટાની જાળવણી ન પણ થતી હોય, એમાં સમીક્ષાત્મક વિશ્લેષણ પણ ન થતું હોય – કોણ કરે? 

એટલે, વિજ્ઞાન જેને sensory overload કહે છે એ પ્રભવે છે. માહિતીએ જનમાવેલા વિવિધ ઇન્દ્રિયબોધોના – sensory inputsના – ચિત્ત અર્થ કરવા જાય, એને પ્રક્રિયામાં ઢાળવા મથે, પણ એક સાથે શી રીતે વૅંઢારી શકે? જુઓ ને, માણસ નિરાંતે 

શ્રેયા ઘોષાલને સાંભળતો હોય પણ વાહનોનું ભૉંભૉં-ચીચી, જોડે કૂતરાંનું ભસંભસા, વળી અમિતાભ બચ્ચન, વળી રાજકારણીઓ, અને વળી ભાડૂતી પત્રકારોએ મચાવેલો ઘૉંઘાટ! ભાષિક કે બિનભાષિક બધા જ સંકેતો અને પ્રકાશ ટોળાં ગન્ધ-દુર્ગન્ધ કે સામે ઘેર શેકાતો શીરો – એ સૌ, માણસના મગજને તાકીને બેઠાં હોય છે.

આ ફેસબુક ને ઇન્સ્ટાગ્રામ વગેરે સોશ્યલ મીડિયા અતિશયિત બહુવચનીય વાતાવરણ છે. દૃષ્ટિબિન્દુઓ કે માત્ર બિન્દુઓ, કાવતરાં કે કાવતરાંખોર વાતો, સુબોધીનાં કે અબુધનાં મન્તવ્યો, ચાલુ રાજકારણ વિશેના સાચા કે ખોટા બળાપા, વગેરે બધું જ સોશ્યલ ગણાય છે, એટલું જ નહીં, સાથે સાથે હોય છે. ડાહ્યા જનો કહેતા હોય છે કે વિવેક વાપરવાનો. એ ખરું પણ રજનીશની રીલ જોડે જાતીય પ્રદર્શન કરતી યુવતીની રીલ ડોકાય ત્યારે વિવેક બચારો ચૂપ થઈ જવાનો. કેટલા બધા લોકો સ્વસ્થ સુખી સમૃદ્ધ જીવન જીવવા વિશેના બોધ પીરસે છે – મને તો થાય, જાણે મને જીવન જીવતાં આવડતું જ નથી! તીવ્ર સમીક્ષા અર્પે એ નિપુણતાના ભરપૂર અભાવમાં આ દિશાહીન બહુવચનવાદ વકરી રહ્યો છે. 

સાહિત્યવિષયક કે જીવનવિષયક સાચો કે ખોટો વિચાર, ખરું કે ખોટું મન્તવ્ય કે કોઈપણ બાબત, એના નાણાકીય કે માનસિક ક્રયવિક્રય માટે ઊંચામાં ઊંચો અવાજ ઊભો કરી આપતાં સંખ્યાબંધ પ્લૅટફૉર્મ્સ, અને AI જેવી અતિ વિકસિત ટૅક્નોલૉજિનાં ઉપકરણોનો આ બહુવચનવાદના વિકાસમાં મોટો ફાળો છે. 

હવે નમ્બર્સનો મહિમા છે. મને મળેલા likesના Kથી હું ઊંચેરો બુદ્ધિવાન લાગું છું. મારા Facebook friends અને followersના આંકડાથી મારી મહાનતા નક્કી થાય છે. હું અનેક લોકોને એકઠા કરી શકું, મોટી મોટી સભાઓ ગજવી શકું, લોકને નચવી શકું, તો એ મારી રાજકીય કુનેહ ગણાય છે. રાજકારણે રાજનીતિનો અર્થ ભૂંસી નાખ્યો છે.

હવે રીયલનું સ્થાન વર્ચ્યુઅલે લીધું છે એમ ન કહો; એમ કહો કે વર્ચ્યુઅલ એના પ્રભાવે કરીને રીયલ લાગે છે. બૉદ્રિલાર્ડે simulacra વિભાવના વડે જણાવેલું કે મૂળ વિનાની નકલો થશે; પણ તેઓ હોત તો કહેત કે હવે તો નકલો જ મૂળ છે. AIએ સરજેલા personas, ચમકદમક સાથે રજૂ કરાતાં રાજનેતાઓનાં કે ઉદ્યોગપતિઓનાં વ્યક્તિ-ચિત્રો, સિનેમા ઍક્ટર્સ, અને રમતવીરોની યશગાથાઓને કારણે એક ચડિયાતા સમાજનું નિર્માણ થયું છે. પરિણામે, દેખીતી રીતે પણ અન્ય સામાજિક વર્ગો – અઢળક પ્રજાજનો – ડઘાયેલા અને રાંક દીસે છે.

એટલે વિચારણીય મુદ્દા ખૂણે હડસેલાઇ ગયા છે : લોકશાસન છે તો એ કયા વેશે છે, સર્વોચ્ચ છે તો એના નિર્ણયોની સમીક્ષા ક્યાં છે? ચાલુ યુદ્ધોમાં વિશ્વમાં રોજ મનુષ્યો મરે છે. દીવાળીની હવાઇઓની જેમ સામસામે જીવલેણ મિસાઇલો છોડાઇ રહી છે. એ તે કેવા પ્રકારની રાજનીતિનું ફળ છે? વગેરે વિશે બૌદ્ધિકો ભાગ્યે જ બોલે છે. 

કોઈપણ સિસ્ટમના સિદ્ધાન્તોનું મૂલ્ય ન જળવાતું હોય ત્યારે એ સિસ્ટમનું બીજું રૂપ પ્રગટી ચૂક્યું હોય છે, એ દેખાવું જોઇએ, પણ જવલ્લે જ દેખાય છે. હું એ કહેવા માગું છું કે લોકશાહીના ઝભ્ભા હેઠળ વિકસી રહેલી આપખુદશાહી દેખાય છે -? રાષ્ટ્રીયતા અને રાષ્ટ્રકલ્યાણને નામે યુદ્ધો લગી પ્હૉંચી ગયેલા geopoliticsની અમાનુષી ચાલ પરખાય છે?

પણ હવે યુદ્ધો આપણને સદવા માંડ્યાં છે. લોકો બોલતા હોય છે – એ તો ચાલ્યા કરે, આપણે શું! કુદરતી આફતો કોરોના પછી સામાન્ય લાગવા માંડી છે. રોજિંદા જીવનની આ નવ્ય ગતિ કોઈપણ કટોકટીનું સામાન્યીકરણ કરી આપશે. પણ એ સાથે નૉંધવું જોઈશે કે સંવેદનશીલતા પ્રેમ કે કરુણા જેવી મનુષ્યજીવનની ચાલકનિયામક ચીજોને જડતા વળગવા લાગી છે. એટલે પછી, આ પરિદૃશ્ય સામે પ્રકોપ અનુકમ્પા કે આમૂળ ક્રાન્તિ માટેનું બળ માણસ ક્યાંથી લાવવાનો’તો?  

આ નવ્ય ઉચ્ચાવચતાયુક્ત ઑર્ડર અને રીયલ પર વર્ચ્યુઅલની સરસાઈને બહુવચનવાદ નષ્ટ નહીં કરી શકે બલકે એનાં અવનવાં રૂપો સરજી આપશે.

ખરો સવાલ એ છે કે માણસના વાસ્તવિક અનુભવનું શું -? એક આશા છે, સાહિત્ય અને અન્ય કલાઓ. એ દિશાએથી એક વિધાયક બહુવચનવાદી સમાજનું તેમ જ યુગસ્પન્દનનું સર્જન કે એથી સંતુલન અશક્ય નથી. કેમ કે કલાઓ વર્ગો કે જૂથોને નહીં પરન્તુ ધરતી પરનાં સૌ મનુષ્યોને જોડે છે. એને સરહદો રાજકારણ કે પ્રગતિશીલ ટૅક્નોલૉજિ હરાવી શકતાં નથી.  

પણ સાહિત્યકારો અને કલાકારો જ હારી ગયા હશે, તો?

= = = 

(270625USA)

સૌજન્ય : સુમનભાઈ શાહની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર