આ અગાઉના લેખમાં મેં વર્ણવેલી હૅમિન્ગ્વેના ઘરની મારી મુલાકાત સંદર્ભે મારા FB મિત્ર અને વતનવાસી Uday Kulkarni-એ પ્રતિભાવમાં આવા મતલબનું લખ્યું : 

ડભોઈના બાળપણની યાદ તાજી થઈ ગઈ. ‘વિશ્વગુરુ’-દેશમાં હાલમાં જ્યાં વસવાટ કરું છું ત્યાં ક.મા. મુનશીની ભવ્ય હવેલી વેચાવા માટે મૂકવામાં આવી છે અને કદાચ કોઈકે તે ખરીદી લીધી પણ છે એ વાત જાણી, અને આપની આ પોસ્ટ વાંચી. એ પરથી ત્યાંનો અને આપણે ત્યાંનો ફરક સમજાઈ ગયો. 

મુનશીની હવેલી વેચાઇ ગઈ એનો મિત્ર અફસોસ કરે છે, એ વાજબી છે. આપણે એટલા બધા ધનાઢ્ય નથી એ કારણે એટલી સુન્દર રીતે આપણા સાહિત્યકારના નિવાસને ચિરસ્મરણીય સ્મારકનું સ્વરૂપ ન આપી શકીએ એ કદાચ સમજાય એવું છે. 

પણ સવાલ ધનનો નથી, સાહિત્યકારને માટેના પ્રેમાદરનો છે. આપણે એટલા કૃપણ છીએ કે સાહિત્યકાર વિદ્યમાન હોય ત્યારે પણ એને સરખો પ્રેમ નથી આપી શકતા, દિવંગત થઈ જાય એટલે તો વાત ત્યાં જ પતી જતી હોય છે. અને એટલે પછી વંશજો કે વારસદારો એનું ઘર કે જે કંઈ ઊપજાઉ ચીજો હોય તેને આમ વેચી નાખતા હોય છે. 

અને આપણી પાસે દલીલની સગવડ ક્યાં નથી – અમે તો ક્ષરમાં નહીં, અક્ષરદેહમાં માણીએ છીએ ! 

સ્મારક ન રચાય, ભલે, પણ અક્ષરદેહનો પુનરાવતાર થાય એ માટે પણ આપણે ઉદાસીન છીએ. અમદાવાદમાં જ બે-ત્રણ સંસ્થાઓમાં સૅંકડો હસ્તપ્રતો અન્ધકારમાં પડી રહી છે, એ બિચારી અંદરોઅંદર વાતો કરે છે … ક્યારે ય આપણો ઉદ્ધાર તો થવાનો નથી … હવે મરણ થાય તો બસ ! સાહિત્યકારની હોમ-લાઇબ્રેરી, એને મળેલા અનેક વાચકો-ચાહકોના સંખ્યાબંધ પત્રો કે એણે બચાવી રાખેલા અંગત પત્રો કે પ્રેમપત્રો પણ અંદરોઅંદર એવી જ વાતો કરતા હશે કે ધૂળ ખાઈ ખાઈને મરણશરણ થઈએ તો બસ થાય …

આ સંદર્ભની હું હૅમિન્ગ્વેની વાત કરું : 

અર્નેસ્ટ (હૅમિન્ગ્વે) હાઇસ્કૂલમાં ભણતો’તો ત્યારે એને Frances Coates Grace નામની છોકરીને વિશે ક્રશ થયેલો. 

crush ‘ક્રશ’ એટલે કોઇને પામવાની તીવ્ર ઝંખના. જો કે એ ઝંખના ફળે નહીં તો વખત જતાં કરમાઈ જાય છે. પણ ‘હું તારા પર મરું છું’ એવો એને મારફાડ ભાવ કહેવો જોઈશે. પણ ક્રશ એટલે લવ? ના! ક્રશમાંથી લવ થવાનો હોય તો થાય. માટે, ‘આઇ હૅવ અ ક્રશ ઑન યુ’ કહ્યા પછી ખાસ્સી રાહ જોવાની હોય છે. જો કે, કશું પરિણામ ન આવે તોપણ ‘ક્રશ’ ‘લવ’-ની સરખામણીમાં મને વધારે મહાન લાગે છે.

ફ્રાન્સેસની ઉમ્મર ૧૭, અર્નેસ્ટની ૧૬. હાઇસ્કૂલના એક ઓપેરામાં અર્નેસ્ટ સેલો વગાડતો’તો. સેલો તો વાગતું’તું પણ ઓપેરામાં માર્થાની ભૂમિકા ભજવી રહેલી ફ્રાન્સેસને તક મળ્યે તાકી રહેલા અર્નેસ્ટભાઇશ્રી અંદરથી ઘવાઇ ગયેલા. 

એના ભાઈબંધે દયામણી નજરે તાકી રહેલા નિરાશવદન છોકરાનું કૅરિકેચર દોરેલું અને નામ આપેલું : ‘ફ્રાન્સેસ નામની છોકરીને તાકે છે અર્નિ’. 

અર્નિ – અર્નેસ્ટ – એટલો શરમાળ કે ફ્રાન્સેસનો કદી બૉયફ્રૅન્ડ થઈ શક્યો જ નહીં. 

હા, સાહિત્યકાર અર્નેસ્ટ હૅમિન્ગ્વેની શબ્દસૃષ્ટિમાં ફ્રાન્સેસ જુદા જુદા સ્વરૂપે-નામે જરૂર આવી છે. સવિશેષે, ’Up in Michigan’ નામની શૃંગારપ્રચુર ટૂંકીવાર્તામાં. 

બાકી, પોતાના એ ક્રશને વરસો લગી રુદિયામાં ધરબેલો રાખીને વિશ્વપ્રિય આ સાહિત્યકાર દુનિયા આખીમાં ભમ્યા છે.  

ત્રણ વર્ષ પછી, ઓગણીસેકની વયે, અર્નેસ્ટ પહેલા વિશ્વયુદ્ધ વખતે ઇટાલીમાં રેડક્રૉસના ઉપક્રમે ઍમ્બ્યુલન્સના ડ્રાઇવર તરીકે સેવા આપતો હોય છે. દરમ્યાન એને વાગે છે, ઇજા પ્હૉંચે છે. બહેનને પત્ર લખે છે : તું ફ્રાન્સેસને ક્હે કે – મારો ભાઇ મરણપથારીએ છે. એને ક્હૅ – મને પત્ર લખે. એને ક્હૅ – હું એને અને માત્ર એને જ ચાહું છું : ફ્રાન્સેસે પત્ર લખ્યો. અર્નેસ્ટને મળ્યો, જવાબમાં લખ્યું : ફ્રાન્સેસ, તારો પત્ર ભયંકર-સુન્દર છે, અવર્ણનીય. તારા હસ્તાક્ષર કેવા હશે એના ઇન્તેજારમાં કાયમથી હું બહુ પરેશાન રહેતો’તો. હવે આ પત્રને સદા સાચવી રાખીશ.

2023-ના ઑગસ્ટમાં એક હરાજીનું આયોજન થયેલું. હું અગાઉ કહી ચૂક્યો છું કે હૅમિન્ગ્વે ચાર વાર પરણેલા. એમની પહેલી પત્ની હતી, Hadley Richardson. હૅમિન્ગ્વેએ એને લખેલા બે પત્રોની તેમ જ હાઇસ્કૂલ-સમયના હૅમિન્ગ્વેના એક રૅકોર્ડિન્ગની હરાજી થયેલી.  

ગુજરાતી સાહિત્યકારે પત્નીને કે પ્રિયાને લખેલા પ્રેમપત્રો બચ્યા હોય, તો એના વારસદારો બાળી નાખે, કશી રૅકર્ડ બચી હોય તો કચડી નાખે. ગુજરાતીઓને ગુપ્ત પ્રેમ પરવડે. પશ્ચિમની પ્રજાને પ્રેમના બારામાં કશુંપણ સંતાડવાજોગ ન લાગે. 

+ +

મેં ’Up in Michigan’ ટૂંકીવાર્તાનો ઉલ્લેખ કર્યો. એ વિશે મને યાદ છે એ પ્રમાણે ટૂંકમાં કહું : 

યુવતી Liz Coates (ફ્રાન્સેસની જેમ એ પણ Coates છે) એક વેઇટ્રેસ હોય છે અને Jim Gilmore નામના સ્થાનિક બ્લૅકસ્મિથના ચિક્કાર પ્રેમમાં પડે છે. વાચક તરીકે આપણે અનુભવી શકીએ કે ભરપૂર પ્રેમ અને વાસનાથી સરજાતી લીલા કેટલી સંકુલ અને યાતના જનમાવનારી હોઈ શકે છે. 

પીધેલ જિમ અતિ આવેશમાં લિઝ જોડે બળજબરી કરે છે, લિઝ અવઢવમાં રહે છે, પણ પછી થનાર થઈને રહે છે. કોઈને આ દૃશ્ય બળાત્કારનું લાગે, પણ જે થયું તે તો વાસ્તવિક હતું. અન્તે જિમ લિઝની કાયા પર પડ્યો રહે છે. વ્યથિત લિઝ જિમને પોતાનો કોટ ઓઢાળીને ચાલી જાય છે. હૅમિન્ગ્વે લાગણીની નરી પ્રાકૃતતા અને દુ:ખદ પ્રેમાનુભવની સંદિગ્ધતા વ્યંજિત કરતા હોય છે. 

અહીં મને હૅમિન્ગ્વેની થોડામાં ઘણું કહી દેનારી minimalist શૈલી યાદ આવે છે. એમણે પોતે કહ્યું છે : 

ગદ્યકારને જો પૂરતી જાણ હોય કે પોતે જેને વિશે લખી રહ્યો છે, તો પોતાને ખબર હોય એવી કેટલીક વસ્તુઓને એણે ઓમિટ કરી દેવી જોઈએ – જતી કરવી જોઈએ. અને એ જો સાચકલું લખતો હશે તો વાચક એ બાબતોને પામી જ જવાનો છે. સપાટી ઉપર એકઅષ્ટમાંશ દેખાય એમાં જ હિમશિલાની હિલચાલનું ગૌરવ છે. જો કે વસ્તુઓને જાણ્યા-કર્યા વિના ઓમિટ કરનારો લેખક પોતાના લખાણમાં બાકોરાં પાડી દેશે.

આવી શૈલી કેમ નીપજી હશે? એનો જવાબ એમની પત્રકારીતામાં જોવા મળે છે. કારકિર્દીની શરૂઆતમાં હૅમિન્ગ્વે પત્રકાર હતા. હાઈસ્કૂલ-ગ્રૅજ્યુએટ થઇને સીધા ‘The Cansas City Star’ છાપામાં કબ રીપોર્ટર – શીખાઉ ખબરપત્રી – તરીકે જોડાઈ ગયેલા. 

એ કુશાગ્રબુદ્ધિના યુવાને જોયું કે સત્ય તો ન્યૂઝ કે સ્ટોરીઝની નીચે છુપાયું હોય છે. એમણે જોયું કે નાનકડા શહેરની વ્યવસ્થાઓમાં, ઈસ્પિતાલોમાં, પોલીસ-સ્ટેશનોમાં, બધે રાજકારણ છે. જે બાબતો વિવાદાસ્પદ છે, નિકાલ કરવાજોગ છે, એને રાજકારણીઓએ સફાઇપૂર્વક છાવરી છે. સપાટી પર દેખાય છે એથી ઘણું એની નીચે સંતાયેલું છે. 

હવે જો એવા બધા સંદર્ભો સાથે રીપોર્ટ લખવો હોય, તો ઘણા શબ્દોમાં વિસ્તારથી લખવું પડે. છાપામાં સૌથી મૉંઘી વસ્તુ સ્પેસ હોય છે. એટલે એવાં વિસ્તારી વર્ણનો શી રીતે પરવડે? હૅમિન્ગ્વેએ નક્કી કર્યું કે પોતે ટૂંકમાં પણ અસરકારક બલકે પેલી અંદરની વાતના ઈશારા કરતું કશું વિશિષ્ટ ગદ્ય લખશે. વીસમી સદીનાં શરૂનાં વરસોમાં પૅરીસનિવાસ દરમ્યાન ‘Torennto Star’-માં ફૉરેઇન કૉરસ્પૉન્ડન્ટ તરીકે કામ કરતા હતા. ત્યારે એમણે ગ્રીકો-ટર્કિશ વૉર વિશે ડઝનેક લેખો કરેલા.

એવા પૂર્વકાલીન સંકલ્પો અને લેખનોના અનુભવને પરિણામે હૅમિન્ગ્વે ઉચ્ચ કોટિના અમેરિકન ગદ્યકાર રૂપે નીવડી આવ્યા છે.

આપણે ત્યાં સાહિત્યકારો એવું માને છે કે પત્રકારોનું ગદ્ય છીછરું ને કામચલાઉ હોય છે.  કેટલા ય પત્રકારો ‘મમથી કામ’-વાળી માનસિકતા ધરાવે છે. છાપું તો સામયિક ને પ્રાસંગિક વસ્તુ છે એમ ગણીને ભાષિક ગુણવત્તાની ઉપેક્ષા કરે છે. એવી ઉપેક્ષા જતે દિવસે એમની સાવધાનીનો નાશ કરે છે. એટલે લગી કે એમના ધ્યાન બહાર એઓ માહિતીદોષ વ્યાકરણદોષ કે જોડણીદોષ પણ કરતા થઈ ગયા હોય છે. છાપભૂલ હશે કહીને બચાવ કરી લેવાય એ વધારાની મુશ્કેલી છે. કોઈપણ જવાબદાર વ્યક્તિ જાહેરમાં ભાષાપ્રયોગ કરે ત્યારે એની આ જાતની અસાવધતાને કારણે અદૃશ્ય નુક્સાન થતાં હોય છે. એવી વ્યક્તિને રીસિવિન્ગ એન્ડ પરના વાચકો, શ્રોતાઓ, વિદ્યાર્થીઓ, પ્રજાજનો તો પરમ શ્રદ્ધેય ગણીને ચાલતા હોય છે! 

આપણે ત્યાં પત્રકારો એવું માને છે કે સાહિત્યકારોનું ગદ્ય ગમ્ભીર ને ટકાઉ ખરું પણ એમાં ભાષિક ચાંપલાશો – સાહિત્યિકતા – બહુ હોય છે. અલંકાર કલ્પન પ્રતીક વગેરેની અનિવાર્યતા ન હોય છતાં ઠઠાડે કેમ કે એને ‘સર્જક’ નિબન્ધકાર તરીકે પુરવાર થવું હોય! બધું લાંબું લસરક થઇ ગયું હોય. સાદો નિબન્ધ ત્યારે લખે ત્યારે ચિન્તનની ભરમારથી બધું ભારેખમ કરી મૂકે. શાસ્ત્ર કે વિવેચનની વાતમાં વ્યાખ્યાઓ અને પારિભાષિક શબ્દોથી લખાણને ક્લિષ્ટ બનાવી દે. આ બધા દાખલાઓમાં ગુજરાતી ગદ્યની અવદશા થતી હોય છે.

હૅમિન્ગ્વેની ટૂંકીવાર્તાઓનો પહેલો સંગ્રહ ‘in our time’ 1925-માં પ્રકાશિત થયેલો. જોઈ શકાશે કે આખા શીર્ષકમાં ક્યાં ય કેપિટલ અક્ષરો નથી. છ રચનાઓ 1923-માં એઝરા પાઉણ્ડના અનુરોધથી ‘The Little Review’-માં પ્રકાશિત થયેલી. એ મોટાભાગની રચનાઓ બહુશ: રેખાંકનો કે શબ્દચિત્રો હતી, જેને ‘વિનિયટ્ટ’ કહેવાય છે. આ વિનિયટ્ટસથી હૅમિન્ગ્વેએ ટૂંકીવાર્તાલેખનનો શુભારમ્ભ કરેલો. 

1924-માં એમાં બીજી બાર રચનાઓ ઉમેરીને અને 1925-માં બીજી ચૌદ ઉમેરીને પ્રકાશન કરેલું. એમાં યુદ્ધનાં દૃશ્યો છે, બુલફાઇટિન્ગ છે, પ્રાસંગિક ઘટનાઓ છે. નોંધપાત્ર વાત એ છે કે શૈલીને કારણે આ વાર્તાઓનો એક આગવો મહિમા છે. એ શૈલી તે, પૂર્વોક્ત ‘આઈસબર્ગ’ અથવા ‘હિમશિલા શૈલી’. આમે ય ટૂંકીવાર્તાની ભાષા લાઘવગુણોપેત હોય છે. હૅમિન્ગ્વે એમાં ઉમેરો કરે છે કે આખે આખું કહી નથી દેવાનું. ચાહીને કરકસર કરવાની છે. ભલે ધૂંધળું થાય. વાચકની કલ્પના માટે કેટલુંક છોડી દેવાનું છે. એ કારણે એમની આ રચનાઓમાં છેડા છૂટ્ટા હોય છે. સળંગસૂત્રતાને બદલે બધું ટુકડા ટુકડાઓમાં ગોઠવાયેલું જોવા મળે છે. કોઈ લાઈન ટપકાં ટપકાંથી આગળ ધપતી હોય જેમ કે … … … … તો એને elliptical line કહેવાય છે. 

ટૂંકીવાર્તા માટે સુરેશ જોષીએ વરસો પર આ elliptical શૈલીનો મહિમા સમજાવેલો. 

માણસ આજે give & take-માં માનતો થઈ ગયો છે. ગુજરાતી તો તરત પૂછવાનો – એમાં મને શું મળવાનું? ટકા કેટલા? સાહિત્યકાર પણ જો એ વૃત્તિને વશ થઈ જશે તો એના શબ્દમાં કશો દમ હશે નહીં, અને તેથી એનાં સ્મારકો પણ હશે નહીં – મૂળ જ ન હોય તો શાખા તો હોય જ શી રીતે?  

= = =

ક્રમશ:

(31Dec24USA)

સૌજન્ય : સુમનભાઈ શાહની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર

મારે આર્કિટૅક્ટ થવું’તું પણ s.c.c.-માં માંડ ૩૫ % આવેલા, એટલે m.s. Univercity-માં ઍડમિશન નહીં મળેલું. એ પછી ચાર્ટર્ડ ઍકાઉન્ટન્ટ થવા કૉમર્સમાં ગયેલો, બે વર્ષ બગડેલાં કેમ કે બે વાર નાપાસ થયેલો. એ પછી વતન ડભોઈમાં આર્ટ્સમાં જોડાયેલો. બહુ ફાવી ગયેલું – એટલું બધું કે પહેલી સત્રાન્ત પરીક્ષામાં કૉલેજમાં ફર્સ્ટ આવેલો!

એથી શું યે ચાનક ચડેલી કે અંગ્રેજી સાહિત્ય વાંચવા માંડેલું. મને બરાબર યાદ છે કે કૉલેજની લાઇબ્રેરીમાંથી હૅમિન્ગ્વેની નવલકથા “A Farewell to Arms” લઈ આવેલો અને વાંચવા માંડેલી. સમજાય ન સમજાય, પણ વાંચ્યે જતો. એ સાલ હતી, 1959. ત્યારે જરા ય ખયાલ પણ હોય ખરો કે 2024-ના ડિસેમ્બરમાં આમ બનશે? 

પ્રૉફેસર થયા પછી “The Old Man and the Sea” વિશે એકથી વધુ વાર વ્યાખ્યાનો આપેલાં, એ વિશે દીર્ઘ લેખ પ્રકાશિત કરેલો, “The Snows of Kilimanjaro” વગેરે વાર્તાઓ વાંચેલી, ત્યારે કલ્પના પણ શી રીતે હોય કે આમ બનશે? 

ગયા વીકે ચિ. પૂર્વરાગ, અ.સૌ. પાયલ અને પૌત્રો પ્રિયમ અને આસવ સાથે હું ફ્લોરિડાના Key West ટાપુના પ્રવાસે ગયેલો. ત્યારે પણ વિચાર આવે ખરો કે આમ બનશે? 

પણ શું? એ કે હું હૅમિન્ગ્વેના ઘરે જઈ આવ્યો! 

ફ્લોરિડાથી દૂર પશ્ચિમમાં Key West નામના ટાપુ પર એમનું વિલક્ષણ શૈલીનું બે માળનું સુન્દર ઘર છે, અને તેને એક મ્યુઝિયમ રૂપે સરસ વિકસાવાયું છે. મને તો એની Key West પ્હૉંચ્યા પછી જ ખબર પડી. 

દેશ-વિદેશના સહેલાણીઓની મોટી લાઇન હતી, તડકો હતો. પણ અમે ગયાં. ગાઇડ બધું બતાવે, સમજાવે, આપણે પૂછીએ, એ જવાબો આપે. હૅમિન્ગ્વેના અનેક ફોટોગ્રાફ્સ, એમનો બેડરૂમ, સોફા, એમનું ડાઇનિન્ગ ટેબલ, એમનું એ જમાનાનું ટૉયલેટ, પાણી ભરી રાખવા માટેની કોઠી, શું ગણાવું ને શું નહીં ! 

પણ એક પેઇન્ટિન્ગ એવું જેમાં હૅમિન્ગ્વે અને એમનો old man સાન્ટિયાગો સામસામે છે, મને બહુ જ ગમેલું. 

પછી આપણે સ્વન્ત્રપણે એ ઘરના ગાર્ડનમાં વૃક્ષોની ભરપૂર છાયા માણતા માણતા ચાલતા રહેવાનું.

હૅમિન્ગ્વે બિલાડીઓ-પ્રેમી હતા. આ ઘરમાં એમણે ‘સ્નો વ્હાઈટ’ નામની બિલાડી પાળેલી. એ સિક્સ-ટો ધરાવતી polydactyl cat હતી. એ પછી આ ઘર એ વિશિષ્ટ જાતિની કૉલોની બની ગયેલું. પણ મજાની વાત એ છે કે એની વંશજ બિલાડીઓ હજી આ ઘરના બૅકયાર્ડમાં કે વૃક્ષો નીચે આળોટતી કે ઊંઘતી જોવા મળે છે – કોઇ કાળી – કોઈ તપખીરિયા રંગની …

આપણાં અચરજો જાગે ને શમે ને ક્રમે ક્રમે થાક શરૂ થાય. પૂરા દોઢેક કલાકનો અનુભવ. 

હૅમિન્ગ્વે ૪ વાર પરણેલા. પહેલી પત્ની Hadley Richardson; બીજી Pauline Pfeiffer; ત્રીજી Martha Gellhorn; ચૉથી Mary Welsh. 

Hemingway home in Key West —

હૅમિન્ગ્વે આ ઘરમાં Pauline Pfeiffer સાથે 1931-થી 1939 લગી રહેલા. એ એમનાં late 30s and early 40s દરમ્યાનનાં વર્ષો હતાં. 

સાવ વાસ્તવધર્મી બલિષ્ઠ અને ઘટનાભરપૂર જીવન હતું, છતાં હૅમિન્ગ્વે લેખનને એકાકી જીવનની કક્ષાએ મૂકે છે. નોબેલના સ્વીકાર વખતે કહેલું — Writing, at its best, is a lonely life.

આ અગાઉના લેખમાં મેં કહેલું કે મારા અધ્યવસાય દરમ્યાનના સમ્પ્રત્યયો મને ટુકડાઓમાં વેરવિખેર લાગે છે. પણ મારા અનુભવો તો એકબીજા સાથે જોડાતા ચાલે છે; એટલું જ નહીં, એક-અનુભવ રૂપે જુદા તરી આવે છે : 

પ્ર-સિદ્ધ સાહિત્યકારોનાં સ્થળે જઈ એ દેશકાળને ફરીથી ‘જીવન્ત’ થતો અનુભવવો, અને તેથી તેમાં એમની સાહિત્યકલાના મારા રસાનુભવને આપોઆપ ઉમેરાઈ જતો જોવો, અને તેથી તત્ક્ષણે રચાતા એક સમ્મિશ્ર નવા જ અનુભવમાં ખોવાઇ જવું … એવી લાક્ષણિક રૂપે ઉત્તરોત્તર વર્ધમાન ચાર અનુભવયાત્રાને હું મારી કારકિર્દીમાં નૉંધપાત્ર ગણું છું : 1990-માં રવીન્દ્રનાથના શાન્તિનિકેતનની યાત્રા; 1992-માં શેક્સપીયરના સ્ટ્રેટફર્ડ અપૉન એવનની યાત્રા, એ જ વર્ષમાં વર્ડ્ઝવર્થના લેઇક ડિસ્ટ્રિક્ટની યાત્રા :  2016-માં ફિલસૂફીની લોકચર્ચા  માટેના સૉક્રેટિસના બજારધામ અગોરા, ઍથન્સની યાત્રા; અને  આ પાંચમી યાત્રા હૅમિન્ગ્વેના હોમની … 

બીજી મજાની વસ્તુ તો એ બને છે કે એમાં જીવન અને સાહિત્યકલા અવિશ્લેષ્ય થઈ જતાં હોય છે બલકે ફિલસૂફી અને ટૅક્નોલૉજિવિષયક ફિલસૂફી વિશેની મારી સમજદારી પર જીવન મને સરસાઇ ભોગવતું લાગવા માંડે છે : 

મારા વતન ડભોઇમાં, 1940-50s-ની વાત, કૂકડા બોલે ને સવાર પડે. એવી જ સવારો 2024-ના ડિસેમ્બરમાં કૂકડાઓના કૂકડે કૂકથી મેં Key West -માં અનુભવી; ઉપરાન્ત, કૂકડાઓને શેરીઓમાં અને જાહેર ફૂટપાથ પર ભમતા જોયા. ચોપાસ લોકો બધાં જીવનનો આનન્દ મેળવી રહેલાં, ત્યારે તેઓ માત્ર સહેલાણી ન્હૉતાં, મનુષ્ય હતાં.

અત્યન્ત નૉંધપાત્ર હકીકત તો એ હતી કે આ યાત્રામાં કોઈને AI ટૅક્નીનોલૉજિ ખબર ન્હૉતી એમ ન કહું પણ કોઈ એથી જરા ય ડરતું ન્હૉતું બલકે એ વડે પાવર્ડ  કેટલીક સગવડોની સૌ લિજ્જત લેતાં’તાં. 

નગરદર્શન કરાવનારી ટુરિન્ગ ટ્રેનના સ્ટેશનની એક બૅન્ચ પર હું સ્વજનોની રાહ જોતો એકલો બેઠેલો. નક્કી રાખેલા સમય કરતાં વધારે વાર થઈ એટલે હું મારો ફોન જોડવા ગયો, પણ બૅટરી જ ખતમ નીકળી! મને ઊંચોનીચો થતો જોઈને બૅન્ચના છેડે બેઠેલી એક જાડી બાઇ મારી મુશ્કેલી પામી ગઈ અને કહેવા લાગી – If it’s, I-phone, I can recharge … મારી પાસેનો ફોન ત્યારે સૅમ્સન્ગનો હતો એટલે મેં no please કહ્યું, તો પોતાનો ફોન મને ધરીને બોલી – you can use this. અપરિચિત સ્ત્રીનો ફોન વાપરવાની વાતે હું અવઢવમાં હતો, એટલે કહ્યું – will you please dial yourself for me? એ એટલા બધા ઉલ્લાસથી બોલેલી – of course! but, you use it, no problem! એટલે પછી, પૂર્વરાગ જોડે વાત થઈ ગયેલી, એ લોકો થોડાક સમયમાં આવી પ્હૉંચવાનાં’તાં. બાઈએ મને કહ્યું – I’m a train driver, injured last month, here I’m today to sign some papers. મેં જોયું કે એનો પગ પા’નીથી ઊંચે લગી cast હતો, એટલે કે સિમેન્ટ જેવા સખત plaster-માં બન્ધ હતો. 

હું ફિલસૂફી અને ટૅક્નોલૉજિવિષયક ફિલસૂફીનો ચાહક નથી એમ જરા ય નથી. પણ મને થાય, આવાં સ્થળો, આવી બાઈઓ, અને આવા કૂકડા હજી છે – મતલબ એવી નિર્દોષતા છે – ત્યાંલગી AI-ને લીધે મોટું નુક્સાન નથી થવાનું. મને એમ પણ થયું કે પૃથ્વીનો મોટો ભાગ એ નિર્દોષતાથી વધારે જીવન્ત છે એ કારણે પણ નુક્સાનને પ્રસરતાં વાર લાગશે. 

કેમ કે હજી સમગ્ર માનવજાતના જી-વ-નની ગતિ ધીમી છે – slower pace. દાખલા તરીકે, ભારતીય જીવનનો મોટો હિસ્સો કલ્પો. મહાનગરોની પ્રજાને બાદ રાખો. સમજાશે કે લોક અને લોકડિયાંને ફોન પર કે FB પર સન્તત જોડાયેલા રહેવાની તલબ નથી કે તત્ક્ષણે ખુશ થઈ જવાની લ્હાય પણ નથી. વળી, ખાસ તો એમને વર્ચ્યુઅલમાં નહીં પણ વાતે વાતે એકબીજાના સાથસંગાથ માટે રૂ-બ-રૂ થવાની, ઍક્ચ્યુઅલમાં રહેવાની, ટેવ છે. એમને ટૉક્નોલૉજિ ગમે છે, પણ ખપ-પૂરતી. 

ટૂંકમાં, જીવનશૈલી હજી analog feel-થી રસિત છે. માણસોથી કમ્પ્યુટર-ડેટાની જેમ 0s and 1s જેવી બાયનરી સિસ્ટમથી, એવાં વિલક્ષણ પ્રવાહિત મૂલ્યોથી, નથી જિવાતું. તાત્પર્ય, જીવન હજી પૂર્ણતયા dijital નથી થયું, નિષ્ણાતોને ભલે લાગે કે બૌદ્ધિકોનો સમાજ dijital devide-થી વિભક્ત થઈ રહ્યો છે.  

એ જ પ્રકારે La Costa કે CheesFactory-ની વેઇટ્રેસ સ્મિતપૂર્વક, અરે, ઉમળકાથી હસી હસીને, ઑર્ડર લેતી’તી. એકે તો સ્ટાર્ટર તરીકે અમારા ટેબલ પર જ લાકડાના ખરલમાં ‘આવોકાડો’-નો ગર્ભ, લૅમન જ્યુસ, ઝીણા સમારેલાં કાંદા, ટામેટાં, મને અજાણ્યું બીજું પણ, બધું ભેગું કરી લાકડાના બત્તાથી વાટી આપેલું, જેને અમે ટોર્ટિલા ચિપ્સમાં લઈને, બીયરના ઘૂંટ સાથે, ફટાફટ આરોગવા લાગેલાં. એ ડિશનું નામ મૅક્સિકન છે – guacamole. 

ત્યારે એ યુવતી, “Being and Nothingness”-માં સાર્ત્ર કહે છે એવો વેઇટર તરીકેનો play ન્હૉતી કરતી; as an actor તરીકે ન્હૉતી વર્તતી; અધિકૃત વ્યક્તિ તરીકેના, authentic individul તરીકેના, દાયિત્વને avoid પણ ન્હૉતી કરતી. ખરેખર તો શૉર્ટ-ટીશર્ટમાં સજ્જ એ યુવતી પોતાની જિન્દગીમાં પોતાને ભાગે આવેલા વ્યવસાયને દિલચસ્પીથી માણતી હતી. મેં જોયું કે જીવન, ફિલસૂફીને કેટલું હંફાવે છે. સાર્ત્રનું ‘Bad Faith’ વિભાવનાનું એ દૃષ્ટાન્ત મને સયુક્તિક નથી લાગ્યું. 

હું Key West-ની વાત પૂરી કરું : 

સ્પેનિશ વસાહતીઓ Cayo Hueso કહેતા એ પરથી key West. એ US-નો અતિપશ્ચિમે આવેલો અને Florida Keys-નો અતિદક્ષિણે આવેલો એક ટાપુ છે. એનું ક્ષેત્રફળ માંડ ૬ ચૉરસ માઈલ છે. ફ્લોરિડાથી અમે ડ્રાઇવ કરીને નીકળેલાં. સાગરમાંથી પસાર થતા Overseas highway પર કાર દોડતી હોય અને બન્ને તરફ સાગરનાં ભૂરાં અપાર જળ દૂર સુદૂરની ક્ષિતિજે જઈ મળી-ભળી જતાં હોય – અવાક થઈ જવાય ! વચ્ચે, સાત માઇલ લગીનો Seven Mile Bridge આવે – માત્ર આશ્ચર્ય ! 

મને થાય, આપણે સાહિત્યમાં અને તેમાંયે ગુજરાતી સાહિત્યની નાનકડી ઓરડીમાં જીવીએ છીએ – જાણે એ જ આપણી નિયતિ હોય !  

= = =

(27Dec24USA)

સૌજન્ય : સુમનભાઈ શાહની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર

જાણીતું છે કે Puzzle નામની પ્રવૃત્તિમાં જુદા જુદા ટુકડા ભેગા કરીને એક સરસ ડિઝાઇન ઊભી કરવાની મજા આવતી હોય છે. 3D Puzzle-થી તો ત્રણ પરિમાણવાળી વસ્તુઓ કે Model Kit-થી રમકડાં જેવાં પ્લેન, બસ કે વૃક્ષ પણ રચી શકાય છે. નાના નાના ઘણા ટુકડા હોય અને ઘણો સમય ખરચાય, પણ પૂરું થયા પછી સર્જન કર્યાનો આનન્દ આવે. 

જો કે કોઈ કારણે એ સર્જનના બધા ટુકડા છૂટા પડી ગયા હોય તો ફરીથી જોડવાનું અઘરું, કંટાળો પણ આવે, તેમછતાં, એનું પુન:સર્જન કરવાની ઇચ્છા તો સળવળ્યા જ કરે …

આજકાલ મારી સાહિત્ય વિશેની સમજનું એવું થયું છે. એ સમજ મને ટુકડાઓમાં વેરવિખેર લાગે છે. એ ટુકડાઓ એટલે સાહિત્યવિષયક સમ્પ્રત્યયો. ગુજરાતી, સંસ્કૃત અને પશ્ચિમના કે વિશ્વસાહિત્ય વિશેના સમ્પ્રત્યયો. 

સમ્પ્રત્યય એટલે ચર્ચાવિચારણામાં પ્રયોજી શકાય, લાગુ કરી શકાય, એવો પ્રત્યય – સર્વસમ્મત ખયાલ, વિચાર કે સમજ. 

જરા માંડીને વાત કરું : 

બી.એ. અને એમ.એ. દરમ્યાન હું સંસ્કૃત સાહિત્ય ભણ્યો, કારકિર્દી દરમ્યાન થોડું કાવ્યશાસ્ત્ર ભણાવ્યું, એ વિશે યથાશક્ય લખ્યું, એ બધાં વર્ષોના અધ્યવસાયને પરિણામે મારી સમજ આવા આવા સમ્પ્રત્યયોથી બંધાઈ હતી — 

શબ્દશક્તિઓ – અભિધા લક્ષણા વ્યંજના (ધ્વનિ) તાત્પર્ય. ભાવસમૂહ સંયોજન રસસમૂહ. રસનિષ્પત્તિ. ચેતોવિસ્તાર હૃદયસંવાદ આનન્દાનુભૂતિ. કવિકર્મ. કાવ્યની વ્યાખ્યા, કાવ્યનિર્માણ. ભાવયિત્રી પ્રતિભા. વાચક ભાવક સહૃદય. અલંકાર વક્રોક્તિ. રીતિ. રમણીયતા. ઔચિત્ય. પ્રતિભા વ્યુત્પત્તિ અભ્યાસ. સદ્ય:પરનિર્વૃતિ, કાન્તાસમ્મિત ઉપદેશ વગેરે કાવ્યપ્રયોજનો. 

દલપત-નર્મદે જે કંઇ લખ્યું તેથી ગુજરાતી સાહિત્યના અર્વાચીન અવતારની પૂર્વભૂમિકા ઊભી થઈ. પણ્ડિત યુગના સાહિત્યકારોએ જે કંઈ લખ્યું તેથી સાહિત્ય એના અખિલ સ્વરૂપમાં સાવયવ આકાર પામ્યું. ગાંધીયુગમાં પાણ્ડિત્યના પ્રસાર વડે સાહિત્યને જનસામાન્ય સુધી લઈ જવાની કોશિશ થઈ. આધુનિક યુગમાં ગુજરાતી સાહિત્યને પશ્ચિમના અને વિશ્વના સાહિત્યિક પરિવેશમાં મૂકીને જોવાનો અને એને પરિણામે વિકાસ સાધવાનો પ્રયાસ થયો. 

એ વારાફેરા અનુસારની મારી સમજ આવા આવા સમ્પ્રત્યયોથી બંધાઈ હતી —

મધ્યકાલીન અને અર્વાચીન ગુજરાતી સાહિત્ય. ધર્મ અને સાહિત્ય. સમાજ અને સાહિત્ય. ગ્રન્થ અને ગ્રન્થકારનું વિવેચન. જોડણી અને લેખનકૌશલ. સંસ્કૃત અક્ષરમેળ વૃત્તો અને અગેય પ્રવાહી પદ્યરચના. પૂર્વ અને પશ્ચિમની સંસ્કૃતિઓ વચ્ચે સંઘર્ષ અને સમન્વયવિષયક વિચારસરણી. ચિન્તન-દર્શન અને સાહિત્ય. 

પ્લેટો – વર્લ્ડ ઑફ આઇડીઆઝ, સત્યથી કલા બે પેઢી દૂર, એ માન્યતા. ઍરિસ્ટોટલ – લિટરેચર ઇઝ ઇમિટેશન. ઇમિટેશન – કમ્પ્લીટ ઇન ઇટસૅલ્ફ – સીરિયસ. કૅથાર્સિસ. 

ફિલસૂફીમાં રેને દેકાર્ત, હેગલ, હાઇડેગર, કાન્ટ, નીત્શે, હ્યુસેર્લ, હાઇડેગર, સાર્ત્ર વગેરે દાર્શનિકોનાં કેન્દ્રવર્તી મન્તવ્યો. 

પદ્ય તેમ જ ગદ્યમાં વિવિધ સાહિત્યપ્રકારો. આપણું અને ભારતીય સાહિત્ય તેમ જ અંગ્રેજી ઉપરાન્તનું પશ્ચિમનું અને વિશ્વનું સર્જનાત્મક સાહિત્ય. તદન્વયે લેખન – આસ્વાદ  – સમીક્ષા. 

લિટરરી વર્ક ઍઝ કૉમ્યુનિકેશન. લિટરરી વર્ક ઍઝ ટ્રાન્સફર્મેશન. લિટરેચર ઍન્ડ સિગ્નિફિકેશન. કૃતિ એક સાવયવ હસ્તી. કૃતિલક્ષી વિવેચના. કાવ્યબાની અને શૈલી. લેખન અને સર્જન. ભાષા અને સાહિત્યભાષા. વ્યવહારમાં અર્થ અને સાહિત્યિક અર્થ. 

પ્લેટો-ઍરિસ્ટોટલથી માંડીને એલિયટ અને ‘નવ્ય વિવેચન’ તેમ જ સંરચનાવાદ કે વિઘટનશીલ વિવેચના પર્યન્તની સાહિત્યવિવેચનાનો પરિચય. એ પરિચય અનુસારની ગુજરાતીમાં વાતવિચારણા. તે વિશે વ્યાખ્યાનો અને લેખન.  અનુવાદકાર્ય. સાહિત્યકૃતિ અને આસ્વાદન. તન્ત્રીકાર્ય અને સાહિત્યિક સમ્પાદન.

આ સમગ્ર અધ્યવસાય દરમ્યાન મેં મારી આસપાસમાં વસતા લોકોના જીવનમાં, રાજ્ય અને રાષ્ટ્રના જીવનમાં, ચોખ્ખાં પરિવર્તનો જોયાં. વ્યક્તિ અને વિશ્વને જોવાની દૃષ્ટિમતિમાં બદલાવ જોયા. જીવનદર્શનો અને જીવનને વિશેની ફિલસૂફીઓનાં વિવિધ રૂપો અવલોક્યાં. 

આ સર્વને જોડીને કશી જુદી વાત માંડવાનો પ્રયાસ કરીશ. 

મારું મન્તવ્ય છે કે અંગત સમજદારી અને યત્કિંચિત્ જ્ઞાન વિના, અને ખાસ તો તેના ઇતિ-હ-આસના સ્મરણ વિના, નજીકના ભાવિ વિશે કંઈપણ બોલવાનો આ સમયમાં કશો અર્થ ન સરે. 

= = =

(24Dec24USA)

સૌજન્ય : સુમનભાઈ શાહની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર