જે ‘ઇન્ટરનેશનલ ટ્રાન્સલેશન ડે’ છે, એના માનમાં —
== હૉંશે હૉંશે વિદેશી કે પરભાષાીય કૃતિઓના અનુવાદ, આસ્વાદ, પરિચયાત્મક લેખ કે સમીક્ષા કરતા મારા ગણ્યાગાંઠ્યા નવજુવાન મિત્રોને આ લેખ અર્પણ કરું છું. ==
(નેશનલ ટ્રાન્સલેશન મિશન, મૈસૂરના ઉપક્રમે ગૂજરાત વિદ્યાપીઠ અમદાવાદ મુકામે તારીખ ૨૨ ડિસેમ્બર ૨૦૧૪ના રોજ યોજાયેલા ‘ઓરિઍન્ટેશન પ્રોગ્રામ ઑન ટ્રાન્સલેશન’ પરના પાંચ-દિવસીય કાર્યક્રમમાં આપેલું અતિથિ-વ્યાખ્યાન.)
Respected Dr. Sudarshanbhai, Professor Kanubhai Naik, Dr. Khimani, My friend Dr. A.K. Singh and Participant Friends :
In her invitation-call, coordinator Ms. Chhaya (Trivedi) requested me to keep the invitee address possibly in three languages –Gujarati, English and Hindi. So, temporarily of course I get an exalted sense of my importance to this well-designed project, called Orientation Program on Translation, organized by National Translation Mission.
But normally હું મારા મોટા ભાગના શ્રોતાઓની ભાષામાં બોલવાનું પસંદ કરું છું. I am sorry for this personal reservation. So, mostly I would speak in Gujarati, hardly translate into English, and I am sure for not to speak in Hindi.
માનવસંસારમાં ૧૯-મી સદી ઇન્ડસ્ટ્રીયાલિઝેશનની, ઔદ્યોગિકીકરણની, હતી. ૨૦-મી મૉડર્નાઇઝેશનની, આધુનિકીકરણની, અને ૨૧-મી ગ્લોબલિઝેશનની, વૈશ્વિકીકરણની, છે. ગ્લોબલિઝેશન સૂચવે છે કે પૃથ્વી હવે એક અખિલ ગ્રહ છે. The Process of Globalization suggests that now the planet Earth is one and undivided. પૃથ્વીનો આ ગોળાર્ધ પૂર્વ, ને આ પશ્ચિમ, જેવા ભેદ બહુ ઝડપથી ભૂંસાઇ રહ્યા છે. આ પૂર્વનું, આ પશ્ચિમનું, એમ નહીં પણ બધું વૈશ્વિક અનુભવાઇ રહ્યું છે.
ઇન્ટરનેટ અને વર્લ્ડવાઇડ વેબ્સ-ના પ્રતાપે આજે બધી દીવાલો ફટોફટ તૂટવા માંડી છે. સૂચન એમ પણ છે કે પશ્ચિમના વર્ચસ્ હેઠળ રહેવાના દિવસો હવે નથી રહ્યા — we are supposed to get rid of the prolonged hegemony of West. બલકે પૂર્વ પાસે પશ્ચિમને આપવા-જોગ જે છે એ આપવાના દિવસો છે.
જુઓ, મૉડર્નાઇઝેશનનો પાસવર્ડ મારી દૃષ્ટિએ ‘change’ છે, ‘પરિવર્તન’. આધુનિક થવા વ્યક્તિએ કે કોઈપણ સભ્યતાએ બદલાવું પડે. પરમ્પરાઓ અને રીતરસમોથી બલકે જૂનવટમાત્રથી છૂટવું પડે. પણ ગ્લોબલિઝેશનનો પાસવર્ડ exchange છે, ‘આદાનપ્રદાન’, ‘વિનિમય’. પૃથ્વી હવે જો એક અને અખિલ ગ્રહ છે, આપણે જો પૃથ્વી નામના એક-ગ્રહવાસી જીવો છીએ, વૈશ્વિક છીએ, તો imperative કે આદેશ એ છે કે આપણે આદાન-પ્રદાન કરીએ, વિનિમય કરીએ. The simplest imperative is to evolve exchange programs, to develop the practices of give and take, to welcome the ways of offering and accepting.
સવાલ એ છે કે એ આદાન-પ્રદાન કે વિનિમયો થાય શી રીતે? એ એકતા અને અખિલાઇ વિકસી શકે શી રીતે? મારો ઉત્તર એ છે કે, અનુવાદોથી. અનુવાદને હું ગ્લોબલિઝેશનનું મહત્તમ સાધન ગણું છું. To my mind, translation enterprise is the most efficient instrument to achieve gains of globalization.
In 2003, I had been to the University of Pennsylvania, Philadelphia. There I worked as a Writer-in-Residence. ૨૦૦૩-માં, અમેરિકાની પૅન્નસિલ્વૅનિયા યુનિવર્સિટીમાં હું રાઇટર-ઇન-રૅસિડેન્ટ રૂપે હતો. કૅમ્પસ પર રહેવાનું. હું અને મારાં પત્ની ૨૦-મા માળે રહેતાં હતાં. રોજ વિદ્યાર્થીઓને અને અધ્યાપકોને મળવાનું. વ્યાખ્યાન-વાર્તાલાપ કરવાનાં. પોતે નક્કી કરેલા વિષયમુદ્દા પર કામ કરવાનું. મારો વિષયમુદ્દો હતો, ગ્લોબલિઝેશન — વૈશ્વિકીકરણ. મેં એક પબ્લિક લૅક્ચર આપેલું — શીર્ષક હતું : The Fate of a Regional Writer in the Days of Globalization : વૈશ્વિકીકરણના દિવસોમાં પ્રાદેશિક ભાષાના લેખકની નિયતિ.
દાખલા રૂપે, હું ગુજરાતી નામની પ્રાદેશિક ભાષાનો લેખક છું તો આ વૈશ્વિકીકરણના દિવસોમાં મારી નિયતિ શી હોઇ શકે. વાસ્તવિક સ્થિતિ એ છે કે હું જે વાચકો ગુજરાતી જાણે છે એમનો જ લેખક છું. પણ મારા અનુવાદો થાય તો મારી નિયતિમાં પરિવર્તન આવી શકે. એટલું જ નહીં, અનુવાદોની મદદથી હું જેમ વિશ્વ-સાહિત્યને જાણી શક્યો છું એમ કોઈપણ વિદેશી વ્યક્તિ અનુવાદોની મદદથી ગુજરાતી સાહિત્યને જાણી શકે. મેં એ સભામાં પૂછેલું – Is there anyone to learn Gujarati language to get certain perception of my regional literature…?… કશો ઉત્તર ન્હૉતો !
Look, multi-nationals have already started to exploit the spirit of translation — just to capture the gains out of globalization mechanism. જુઓ, મલ્ટિનેશનલ કમ્પનીઓએ ગ્લોબલિઝેશનનો લાભ ઉઠાવવાનું ક્યારનું શરૂ કરી દીધું છે — દાખલા તરીકે, એ આપણી ભાષામાં બોલે છે — ‘ઠંડા મતલબ કોલા’. અનુવાદની એ શૈલીએ, દેશના બલકે દુનિયાના કોઈપણ ખૂણે કોકાકોલા આસાનીથી વેચાય છે. આપણા એકથી વધુ ઍક્ટર્સ વિદેશી પ્રોડક્ટસના બ્રાન્ડ ઍમ્બેસેડર્સ છે.
મૂંઝવતો સવાલ, માનવવિદ્યાઓના આદાન-પ્રદાનનો છે; લિટરેચર વગેરે હ્યુમેનિટીઝની પ્રોડક્ટ્સને એકથી બીજા રાષ્ટ્રમાં, એકથી બીજી સંસ્કૃતિમાં, શી રીતે પહોંચાડવી, એ છે. How to forward to others the products related to humanities is the acute problem. My answer is that it could be done with the way of translation. મારો ઉત્તર એ છે કે એ કામ અનુવાદોથી થઇ શકે.
અનુવાદને હું ગ્લોબલિઝેશનનું મહત્તમ સાધન ગણું છું. મારી એ માન્યતા સાથે મારા આ ભૂમિકારૂપ વ્યાખ્યાનનો પૂર્વ ભાગ પૂરો થાય છે. Herewith I end up the first part to my present address. વ્યાખ્યાનના ઉત્તર ભાગમાં, અનુવાદકો માટે જરૂરી, કહો કે અનિવાર્ય એવી, કેટલીક વાતો કરું : Now, some useful tips for enthusiast translators.
૧ :
અનુવાદ માટે હાથ પર લીધેલી રચનાને અનુવાદક ચાહતો હોય, એને એનો લગાવ થઈ ગયો હોય, એ પહેલી જરૂરિયાત છે. In absence of love with the original work, one should not venture for translations. મને ગાંધીજી યાદ આવે છે. ‘ભગવદ્ ગીતા’-નો પહેલવારકો પરિચય એમને ઇન્ગ્લૅન્ડમાં પેલા બે અંગ્રેજ બન્ધુઓથી થયેલો. ૧૮૮૮-૮૯-માં. એ લોકો નિયમિત ‘ગીતા’-પાઠ કરતા અને ગાંધીજીને જોડાવા માટે આગ્રહ કરતા. એમને એમ કે ગાંધીજીના સાથમાં ‘ગીતા’-નું સંસ્કૃત સારી રીતે સમજી શકાશે.
પણ ત્યારે ગાંધીજીને સંસ્કૃત ન્હૉતું આવડતું. એઓશ્રી તો કાયદો ભણતા’તા. એમને ખૂબ શરમ થયેલી. એટલે પછી સર એડવિન આર્નોલ્ડનો અંગ્રેજી પાઠ વાંચી લે છે. અને પાછળથી તો, મૂળ સંસ્કૃત ‘ગીતા’-ના નિત્ય પાઠ કરે છે, આજીવન ચાહક બલકે ભક્ત બની જાય છે. પરિણામે ગાંધીજીએ કરેલો ‘ગીતા’-નો ગુજરાતી અનુવાદ મને હમેશાં વધારે શ્રદ્ધેય લાગ્યો છે, કેમ કે એમાં મૂળ રચનાને વિશેની હું કહું છું એવી ચાહત હતી, લગાવ હતો.
૧ : ૨ :
અનુવાદક માટે source language અને target language — બન્નેનું જ્ઞાન અનિવાર્ય છે. અનુવાદકને જો કે આ અનિવાર્યતાની ખબર હોય છે. એટલું જ નહીં, એને એવું પણ લાગે છે કે મને બે ભાષા આવડે છે એટલે અનુવાદ મારા માટે જરા પણ મુશ્કેલ નથી, હું આરામથી કરી શકીશ. પણ એની આ લાગણી વિશે થોડો વિચારવિમર્શ કરવો જરૂરી છે :
૨ :
ધારણા કરીએ કે કાલિદાસના ‘અભિજ્ઞાન શાકુન્તલમ્’ નાટકના અનુવાદનો પ્રસંગ છે. નાટકની ભાષા સંસ્કૃત છે. અનુવાદની ભાષા ગુજરાતી છે. બન્નેમાં સમાન વસ્તુ ભાષા છે. અનુવાદક ઘડીમાં સંસ્કૃતમાં જશે, ઘડીમાં ગુજરાતીમાં — એની, બે ભાષામાં આવ-જા ચાલશે. સમજવાનું એ છે કે અનુવાદ નામની ઘટના એક નહીં પણ બે ભાષાના સમાગમથી પ્રગટે છે. આ દાખલામાં, source language સંસ્કૃત છે અને target language ગુજરાતી છે. source language-ને ‘સ્રોત ભાષા’ કે ‘મૂળ ભાષા’ અને target language-ને ‘લક્ષ્ય ભાષા’ કે ‘અપેક્ષિત ભાષા’ કહી શકીએ.
જુઓ, મારે બન્ને સંજ્ઞાઓનું તરત જ ગુજરાતી કરવું પડ્યું. આખા વ્યાખ્યાન દરમ્યાન મારે જો એક અનુવાદકની રીતે ઘડીમાં મૂળને જોવાનું હોય, ઘડીમાં લક્ષ્યને, તો મારું શું થાય?
ધારો કે હું મને કે કમને ગુજરાતીમાંથી અંગ્રેજીમાં કે અંગ્રેજીમાંથી ગુજરાતીમાં આવ-જા કરું — more or less, I am doing the same — પણ તો પછી સવાલ એ થાય કે મારા વ્યાખ્યાનનું માધ્યમ કયું છે –? What is the exact medium of my discourse? સાદો જવાબ એ છે કે એ એક કામચલાઉ અને સંમિશ્ર માધ્યમ છે — It is a working mixture of two languages. મારી આવ-જા આ કામચલાઉ અને સંમિશ્ર માધ્યમમાં થતી હોય છે. Through it, I come and go.
આ સંમિશ્ર માધ્યમ મહત્ત્વની વસ્તુ છે કેમ કે એ જ છે અનુવાદનું ગર્ભાશય, અનુવાદની માતૃકા — the very matrix of translation. એટલે એ માધ્યમને વધારે ધ્યાનથી જોવાની જરૂર છે :
૨ : ૧ :
જુઓ, પહેલી બાબત : ઘરમાં વ્યક્તિઓ કે મારી વાર્તામાં પાત્રો હમેશાં શિષ્ટમાન્ય — standard — ગુજરાતી નથી બોલતાં. પોતા વડે જિવાતા જીવનની ભાષા બોલે છે, જેમાં ગુજરાતીની સાથે ને સાથે અંગ્રેજી, હિન્દી કે સંસ્કૃત પણ હોય છે. એ ‘યુ નો વ્હૉટ’ બોલે તેમ ‘મુઝે પતા નહીં’ એમ પણ બોલે. એમાં ‘સ્પષ્ટ’ જેવો શિષ્ટમાન્ય શબ્દ હોય, તેમ એમાં ‘ચોખ્ખું’ જેવો જનજીવનમાં વપરાતો શબ્દ પણ હોય. એમાં ‘ઢેખાળો’ કે ‘ઢેફું’ જેવા દેશ્ય શબ્દો પણ આવે. ‘જીવા પટ્યલનો બરદિયો મરી જ્યો’ જેવી બોલી પણ આવે — dialect.
૨ : ર :
એક વધારાની બાબત એ કે પતિદેવ જે રીતની ગુજરાતી બોલે એ રીતની, બને કે શ્રીમતી ન બોલતાં હોય. પતિ બોલે — જો તો, કાર ‘લઇ આવ્યો’. પત્ની બોલે –જુઓ તો, કાર ‘લૈ આઇ’. એ જ પતિ, ઑફિસમાં જુદી જ ગુજરાતી બોલે છે. એ જ પત્ની, શાકમાર્કેટમાં જુદી જ ગુજરાતી બોલે છે.
૨ : ૩ :
એક બીજી વધારાની બાબત એ કે માણસ શબ્દો કે વાક્યો બોલે ત્યારે એમાં શારીરિક હાવભાવ એની ઇચ્છાથી કે અનિચ્છાથી ભળી જતા હોય છે — ઇશારા, ચેષ્ટાઓ. ‘વાતમાં કંઈ માલ નહીં’ બોલે ત્યારે, સાથે, માણસ પોતાને કપાળે ટપલી મારે છે. ‘અરે’ તમે શું કરો છો?’ — એ વખતે એનો હાથ ઊંચો થઈ જાય છે. ઉપરાન્ત, સ્વરભાર, કાકુ વગેરે પણ ઉમેરાતાં હોય છે — જેમ કે, ‘તમે આવશો.’ ‘તમે’ આવશો? તમે ‘આવશો?’ વગેરે.
ટૂંકમાં, મુદ્દો એમ બને છે કે, જિવાતા જીવન દરમ્યાન વ્યક્તિઓ ભલે ગુજરાતી બોલતી હોય છે પણ એ એની પોતાની ગુજરાતી હોય છે — જેને સામાન્યપણે ‘વ્યક્તિભાષા’ કહેવાય છે — idiolect.
વાતનો સાર એ છે કે અનુવાદકે બે ભાષા જાણવાનો આટલો મોટો અર્થ થાય છે : એ છે, ભાષામાં છુપાયેલી ભાષા — language within the language. આ સઘળી એની ગર્ભિત સમ્પદા. એ સમ્પદાને વિશેની સઘળી સમજદારી. હકીકત એ છે કે એની target language-માં પણ ભાષામાં ભાષા જેવી ગર્ભિત સમ્પદા ભરી પડી હોય છે. એટલે અનુવાદકે એ સમજદારી પણ કેળવવી રહે છે. એ બન્ને પર કામ કરવું રહે છે.
ટૂંકમાં, એણે બે ઘોડા પલાણીને આખો ખેલ ખેલવાનો હોય છે. તેથી એ સંસ્કૃત જાણતો હોય, શિષ્ટમાન્ય — standard — ગુજરાતી જાણતો હોય, એટલું પૂરતું નથી. બન્ને ભાષાના આ પૂર્ણ રૂપેણ જિવાતા સ્વરૂપની એને પૂરેપૂરી સૂઝબૂઝ હોવી જોઇશે. It is not enough only to know the source and target languages — but translator must know fully all aspects related to dialect and idiolect including all nuances of the said languages.
૨ : ૪ :
અનુવાદક ભાષાના આ પૂર્ણ રૂપેણ જિવાતા સ્વરૂપને જાણતો હોય એ પણ પૂરતું નથી. એની પાસે મૂળ રચનાના વિષયનું જ્ઞાન પણ હોવું જોઇશે. He must be proficient with the discipline related with the subjectmatter. હું વિવધ સાહિત્યોનો અનુવાદક છું, ગમે એટલો સારો છું, પણ રસાયણશાસ્ત્ર કે ભૂસ્તરવિદ્યાના ગ્રન્થનો અનુવાદ ન કરી શકું. મારે ‘ના’ પાડવી જોઈએ.
આના જેવી જ બીજી જરૂરિયાત એ છે કે મને મૂળ રચનાના દેશકાળ અને સંસ્કૃતિ-સભ્યતાનું પણ જ્ઞાન હોવું જોઇએ — knowledge of the culture related to source text. કોઈ અમેરિકન અનુવાદક ‘ચાંલ્લા’-નું અંગ્રેજી ‘a red spot in the centre of a forehead’ કરે, તો ન ચાલે. એ જ રીતે, Indian family system is too complex to understand; ભારતીય પરિવારની સંકુલ જાળ આખા વિશ્વમાં બેજોડ છે, સમજવી મુશ્કેલ છે. ‘સાઢુ’ ‘સાળો’ ‘સાળાવેલી’ શબ્દો અનનુવાદ્ય છે — untranslatable. અનુવાદકો પાસે એ વિવેકની આશા રહે છે કે એઓ ‘ના’ પાડે.
કેમ કે કોઈ એક સ્થાન તો એવું જરૂર આવે છે જ્યાં મૂળ રચના સાવ અનનુવાદ્ય બની જતી હોય છે. એટલા માટે, ઘણા વિચારકો કવિતાને અનનુવાદ્ય ગણે છે. જો કે, irony of this activity એ છે કે વધુમાં વધુ અનુવાદો કાવ્યોના થતા હોય છે !
૩ :
એક સર્જકને પોતાના target reader-ની ખબર હોય છે પણ એક અનુવાદકને ખબર નથી હોતી કે પોતાના અનુવાદનો વાચક કોણ હશે — who could be the reader of translation? There are two types : અનુવાદના વાચકો બે પ્રકારના હોય છે : એક એવા કે જેઓ સંસ્કૃત જાણે છે, કાલિદાસના ‘શાકુન્તલમ્’-ને વાંચ્યું છે, બલકે સાહિત્યપદાર્થ શું છે એના પણ પાકા જાણતલ છે. બીજા એવા, જે માત્રજિજ્ઞાસુ છે. એમને ગુજરાતી આવડે છે પણ સંસ્કૃત નથી આવડતું, સાહિત્યની બહુ ગતાગમ પણ નથી.
અહીં સવાલ એ ઊભો થાય છે કે એ સંજોગોમાં અનુવાદકે શું કરવું — એણે પેલા જાણતલને ધ્યાનમાં રાખવો કે પેલા માત્રજિજ્ઞાસુને? જાણતલને માટે અનુવાદકે મૂળને વફાદાર રહેવું કે જિજ્ઞાસુ માટે પ્રકાર પ્રકારની બાંધછોડો કરવી? અનુવાદનું એણે કયું સ્વરૂપ રાખવું — જેને બધી રીતે યથાર્થ કહી શકાય?
૩ : ૧ :
હકીકત એ છે કે અનુવાદના વાચકો મૂળ રચના અને રચનાકારની ખ્યાતિ અનુસારના જ હોવાના. એટલે કે હાથ પરના દાખલામાં, ‘શાકુન્તલમ્’ અને કાલિદાસની ખ્યાતિ અનુસારના. સાહિત્ય અકાદમી, દિલ્હીવાળા એટલે જ કદાચ, ટાઇટલ પેજ પર મૂળ લેખકનું નામ છાપે છે — ‘એમ. કે. નાયક’, પણ અનુવાદકનું ‘સુમન શાહ’ નામ નથી છાપતા ! એટલે આનો સીધો ઉત્તર તો એ છે કે કોઈપણ અનુવાદકે હમેશાં મૂળને જ વફાદાર રહેવાનું હોય. The obvious answer is that he or she should be most faithful to the original work through out the job. કોઈપણ અનુવાદનું એ જ યથાર્થ સ્વરૂપ છે.
આળસુ કે ધંધાદારી અનુવાદકો આ સત્ય નથી સ્વીકારતા. એને કારણે અનુવાદોના હીન પ્રકારો જન્મેલા છે :
એક પ્રકાર છે, ‘તરજૂમો’. એમાં અનુવાદક મજૂરી કરે છે. કશું જ છોડતો નથી બલકે શબ્દ સામે શબ્દ ગોઠવીને કામ પતાવે છે.
બીજો પ્રકાર છે, ‘ભાષાન્તર’ — literal translation. એમાં અનુવાદક મૂળને જડસુની જેમ વળગેલો રહે છે. કાનો, માત્રા – દરેકનો લાભ અંકે કરે છે. જો કે કશું વળતું નથી. કહેવાય કે એણે, માત્ર ભાષા બદલી — જે માણસ, ધોતિયું ઝભ્ભો ને ટોપીમાં હતો એને પાટલૂન ખમીસ ને હૅટ પહેરાવ્યાં ! કે ઊલટું ! એણે વેશાન્તર પ્રકારનું ‘ભાષાન્તર’ કર્યું.
આને metaphrase કહેવાય.
પણ એની સામેનો પ્રકાર paraphrase છે. એમાં અનુવાદક અર્થભાવ પકડે છે. મૂળને નુક્સાન ન પહોંચે એવી છૂટછાટો લે છે — કહેવાય કે, સહ-સર્જન કરે છે, co-creation.
પણ એમાં જો વધારે પડતી છૂટછાટો લેવાય તો અનુવાદ ‘રૂપાન્તર’ બની જાય છે, adaptation — જેમાં બધી વસ્તુઓ મૂળથી દૂરાતિદૂર ચાલી ગઈ હોય છે.
ઘણી વાર એમાં મૂળનું મૉં-માથું પણ નથી જડતું. એટલે પછી એને ‘ઉઠાન્તર’ નામે ચોરી કહેવાનો વારો આવે છે — plagiarism.
ત્રણેક નિર્દેશ કરીને વિરમું : Let me conclude with 3 remarks :
૧ :
અનનુવાદ્ય સ્થાનો એમ સૂચવે છે કે એટલું નુક્સાન તો વેઠવું પડશે. આ એક ખાસ પ્રકારનો irreparable loss છે. તેથી જેટલું અને જેવું થઈ શક્યું હોય એટલાથી અનુવાદકે સંતોષ માનવો. એમ સ્વીકારાયું છે કે ‘ચાંલ્લો’ જેવા અનનુવાદ્ય શબ્દોને અનુવાદમાં એ-ને-એ રૂપે મૂકવા. એ જાતના સમાધાનને સ્વીકારી લેવું. એથી એમ પણ સૂચવાય છે કે અનુવાદ પોતે જ એક સમાધાન કે સગવડથી વિશેષ નથી. એટલે જ એને thankless job પણ કહે છે !
૨ :
પ્રારમ્ભે મેં કહ્યું કે ગ્લોબલિઝેશનમાં વિનિમયનું મહત્તમ સાધન અનુવાદ છે. પણ એ સાધન સાથે જોડાયેલા ભયનો પણ મારે નિર્દેશ કરવો જોઈએ. અત્યારસુધી અમુક અનુવાદકોનું કામ અનુવાદના અનુવાદ કરવાથી ચાલી જતું’તું. જેમ કે, ચેખવના ‘થ્રી સિસ્ટર્સ’ નાટકનો મેં ‘ત્રણ બહેનો’ નામે ગુજરાતી અનુવાદ કર્યો તે ઓલ્ગા શાર્ત્સના અંગ્રેજી અનુવાદ પરથી. એ જ રીતે, મિર્જી અન્નારાયની કન્નડ નવલ ‘નિ સર્ગ’-નો અનુવાદ મેં એના હિન્દી અનુવાદ પરથી કર્યો. કેમ કે મને રશિયન કે કન્નડ નથી આવડતી. મૂળને વિશેની વફાદારીનો આ જે પ્રશ્ન હતો તે આજે અનેકશ: તીવ્ર બની ગયો છે. કેમ કે, અપવાદો બાદ કરતાં, કોઈપણ અનુવાદકને બે-ચાર ભાષાઓ જ આવડતી હોય છે.
એટલે ગ્લોબલિઝેશનના આ દિવસોમાં, મૂળ રચનાના અનુવાદોના અનુવાદો ને તેના પણ અનુવાદો જેવી એક જોખમી પરિસ્થિતિનો સ્વીકાર કરવો રહે છે. જેમાં ઑથોરિટી — કર્તૃત્વ — અને ઓરિજિનાલિટી — મૌલિકતા–નો નાશ થવાનો ભય મોટો છે. (AI -ના સમયમાં આજે આ મુદ્દો તીવ્ર બની ગયો છે.)
૩ :
જો કે અનુવાદના લાભ, ખાસ તો મૂળને વશ રહેવાથી થતા લાભ, નોંધપાત્ર છે : અનુવાદથી અનુવાદકને ‘close reading’-ની, ‘સઘન વાચન’ની, ટેવ પડે છે. એની પોતાની સર્જકતા ખીલે છે. એની સમીક્ષાવૃત્તિ વિકસે છે કેમ કે એને જાતભાતની સાહિત્યિક સમાન્તરતાઓનો, inter literariness-નો કે inter textuality-નો લાભ મળ્યો હોય છે.
મુદ્દો એમ બને છે કે અનુવાદ માણસે બીજા માટે નહીં પણ પોતા માટે કરવા જોઈએ : મને હમેશાં લાગ્યું છે કે ચેખવ, બૅકેટ, બાર્થેલ્મ, માર્ક્વેઝ કે હૅરોલ્ડ પિન્ટરની રચનાઓના અનુવાદો મેં મારા માટે, મારી ગરજે કરેલા. જુઓ, સમજુ સાહિત્યકારો તો એમ કરતા જ હોય છે : પાસ્તરનાકે ગ્યુઇથેના ‘ફાઉસ્ટ’-ને અને શેકસ્પીયરના ‘હૅમ્લેટ’-ને રશિયનમાં કે બૉદ્લેરે ઍડગર ઍલન પો-ને ફ્રૅન્ચમાં ઝીલી જાણ્યા છે. અરે, બૅકેટે, રવીન્દ્રનાથ ટાગોરે, બોર્હેસે, કે નબાકોવે પોતાની રચનાઓના અનુવાદો પોતે કર્યા છે.
એ માર્ગે વ્યક્તિની સર્જકતાને, રસ, કલા કે સૌન્દર્યને તે-તેના સ્વ-રૂપમાં ઓળખી શકાય છે. કોઈપણ અનુવાદે આખરે તો એની જ ઓળખ કરાવવાની હોય છે !
આભાર. Thanks.
= = =
(09/30/23 : USA)
સૌજન્ય : સુમનભાઈ શાહની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર