(એક અભ્યાસુ મિત્રે પૂછ્યું – આ પુનર્લેખન છે? મેં ખુશ થતાં કહ્યું, હા; સુધારા-વધારા માટે.) 

વર્તુળ : ૧ : જીવન-સ્વીકૃતિ

જીવન-સ્વીકૃતિ સૂચવતી કર્નલ સ્પોટ્સ કે પરાકોટિ-રૂપ રચનાઓ આ છે : ‘વિશ્વશાન્તિ’, ‘નિશીથ’, ‘જઠરાગ્નિ’, ‘બળતાં પાણી’, અને ‘આત્માનાં ખંડેર’. આ વર્તુળમાં, આ કોટિની અહીં ચર્ચી નથી તેવી અનેક રચનાઓનો સમાવેશ આપોઆપ થઇ જાય છે. 

જેમ કે, “પ્રાચીના”, “આતિથ્ય” અને “અભિજ્ઞા”-ની અનેક રચનાઓ — જેમાં વ્યક્ત-સમષ્ટિ વચ્ચેના સમ્બન્ધો જુદા જુદા ભાર, કાકુ, વળાંકો અને છટાઓ સાથે નિરૂપણ પામ્યા છે; ‘અહમ્-ની યાત્રા’ (૩૪૩), ‘આત્મદેવને નિમન્ત્રણ’ (૭૧૪) એનાં હાથવગાં નિદર્શનો છે. 

જેમ કે, ‘ભલે શૃંગો ઊંચાં’ (૫૬૨) ‘ગયાં વર્ષો તેમાં …’ અને ‘રહ્યાં વર્ષો તેમાં …’ (૫૬૪) વગેરે સૉનેટ-રચનાઓમાં મનુષ્ય અને મનુષ્યકૃતિ માટેનો સમજભર્યો પક્ષપાત ફરી ફરીને આવે છે. ટૂંકમાં, ઉક્ત પાંચ કર્નલ સ્પોટ્સની આસપાસ આ વર્તુળની સૃષ્ટિનું વૈવિધ્ય આરામથી અનુભવી શકાય છે. 

‘વિશ્વશાન્તિ’ —

પણ્ડિતયુગના કવિઓ વડે ઊર્મિકવિતા પ્રતિષ્ઠ થઈ ચૂકી હતી, ત્યારે , ૧૯૩૧માં, ઉમાશંકર ‘વિશ્વશાન્તિ’ લઈને પ્રવેશે છે. એ ખણ્ડકાવ્ય છે. એમાં, દૃઢબન્ધ સૉનેટના કાવ્યપ્રકારથી થોડી વધારે મુક્તતા મળી શકે છે, પણ એમાં, અક્ષરમેળ વૃત્તની શિસ્તનો સ્વીકાર છે. વૃ્ત્તોનું વૈવિધ્ય અને ખણ્ડકાવ્યની સર્જકતા છે, તેમછતાં, ‘વિશ્વશાન્તિ’-નું વસ્તુ બહુશ: ચિન્તનોર્મિ કોટિનું છે, અને તેથી, ખણ્ડકાવ્યની કવિ કાન્તથી સમૃદ્ધ છાપને ડુબાડી દે છે — ‘આ ખણ્ડકાવ્ય છે?’ એવો સંદેહ ઊભો કરે છે. ભલે.

‘વિશ્વશાન્તિ’ ખણ્ડકાવ્યના વિષયવસ્તુનું નામ છે, ‘મંગલ શબ્દ’. કાવ્ય એ ‘મંગલ શબ્દ’-નું સ્તોત્ર છે. જો કે, એ શબ્દ પોતે કંઈ કાવ્યશબ્દ નથી, એ તો ચેતનમન્ત્ર છે, ભાવનાપુંજ છે. ગાંધી-વાતાવરણમાં ઉછરતા જુવાન તરીકે, અથવા પોતાના વ્યક્તિત્વના બંધારણે કરીને, ઉમાશંકરની શ્રદ્ધા એ મન્ત્રને વિશે સ્ફુરી છે. ચેતનમન્ત્ર કાવ્યની રચના પૂર્વે હતો, ગાંધીની સન્નિધિથી એનું આકલન થયું હતું, ગાંધીમાં જ એ ભાવનાપુંજનાં દર્શન થયાં હતાં.

કશુંક છે, કશુંક ભાવાત્મક, અસ્તિત્વશીલ, તેને વિશેની શ્રદ્ધા, એટલે કે, તેવા કાવ્યવસ્તુને વિશેની શ્રદ્ધા, અને તે, અહીં કાવ્યરૂપની જનની બની છે. આ ક્રમ-ઉપક્રમ ઉમાશંકરને તેમ જ એમની કાવ્યસૃષ્ટિને સમજવા માટે સદા સ્મરણમાં રાખવો જરૂરી છે. 

એવા ક્રમ-ઉપક્રમે ‘વિશ્વશાન્તિ’ ગાંધી જેવી વિરાટ વિભૂતિને વિશ્વશાન્તિ માટે પ્રાર્થના કરતું કાવ્ય છે. ‘પઢાવો પ્રેમના મન્ત્રો ઘેલી માનવજાતને’ જેવી આર્દ્ર પ્રાર્થના વડે વિભૂતિમત્-ની સ્તુતિ થઈ છે, એને અંજલિ અપાઈ છે. (પૃ.૧૮. અને અહીં આપેલા બધા જ પૃષ્ઠક્રમાંક “સમગ્ર કવિતા”-ના જુલાઇ, ૧૯૮૧-ની પ્રથમ આવૃત્તિ અનુસાર છે, ‘ખાસ સૂચના’-ને અનુસરીને સુધાર્યા પણ નથી.) 

જીવનના વિરાટ કલાધર ગાંધીએ સત્ય, શિવ અને સુન્દરને પ્રકાશિત કર્યું છે એવી દૃઢ પ્રતીતિ સાથે અહીં ઉત્સાહ અને ઉદ્રેકસભર કાવ્યબાનીમાં એક રસિક અભિવ્યક્તિ સિદ્ધ થઇ છે.

જે જે વિભૂતિમત્ છે, જે જે કોઇ સત્ય શિવ અને સુન્દર-ના જીવન-કલાધરો છે, તેની બિરદાવલિની પછી તો “સમગ્ર કવિતા”-માં એક આખી પરમ્પરા સંભવી છે. એ ખરું કે એ કાવ્યત્વ એક સુચારુ અભિવ્યક્તિથી આગળ નથી વધી શક્યું.

એ પરમ્પરાનાં કેટલાંક કાવ્યો છે : ‘યુગદૃષ્ટા’ (૫૭), ‘બાણપથારી’ (૯૬), ‘સંગીતકારને’ (૧૬૬), ‘કલિકાલસર્વજ્ઞ હે’ (૩૫૨), ‘સત્તાવનમે વર્ષે’ (૩૫૩), ‘તમે સ્વજન’ (૩૫૩), ‘વિદાય દુનિયા’ (૩૫૪), ‘મુખર મૌનનો ઝરો’ (૩૫૪), ‘બાલાશંકરને સ્વાગત’ (૩૫૬), ‘કાલિદાસ’ (૫૫૫), ‘કવીન્દ્ર હે’ (૫૫૫), ‘મહાકવિ દાન્તે’ (૬૮૧), ‘શેક્સપીયર’ (૬૮૧), તો લિન્કન, તૉલ્સ્તોય, રવીન્દ્રનાથ, નર્મદ, આઈન્સ્ટાઇન, જવાહર વગેરે વિશેનાં “અભિજ્ઞા”-માંનાં કાવ્યો આ જ દૃષ્ટિદોર અનુસારનાં, પણ આ જ પરમ્પરાનાં કાવ્યો છે. અનેક કલાધરોને વિશેનો ઉમાશંકરનો આ જીવનરાગ એટલા માટે મહત્ત્વનો ઠરે છે કે એઓ પોતે પણ જીવન-કલાધરના એ જ પુરુષાર્થને વરેલા જીવ હતા.

વિભૂતિમત્-ને અંજલિ આપતા કવિમાં માનવને વિશેની કરુણા સારુ જીવનરાગ પ્રગટ્યો છે, અને વિભૂતિના સત્યને એમણે વિશ્વશાન્તિ કે વસુધૈવ કુટુમ્બકમ્ જેવી મહાન ભાવનાઓ સારું ગાયું છે. એમનામાંનો કવિ વૈતાલિક બન્યો છે, જરૂર, પણ સત્યની પ્રતીતિથી દૃઢ ભૂમિ પર ઊભો છે. એ અર્થે પ્રગટેલી કાવ્યબાનીમાં અભિવ્યક્તિસૌન્દર્ય છે, પણ ભાવનાલોકનું શિવંકર સૌન્દર્ય પણ છે. ‘વિશ્વશાન્તિ’ કાવ્ય પદ્યદેહી સંસ્કૃતિગાથા માત્ર ન બની રહે એ માટે એમાં છ જેટલા ખણ્ડનું આયોજન છે, વૃત્તોનું વૈવિધ્ય પણ છે.

નિશીથ એટલે, સામાન્યપણે, મધ્યરાત્રિ -Midnight.

‘નિશીથ’ —

આ કોઈ સાદું પ્રકૃતિકાવ્ય નથી. નિશીથ પ્રકૃતિનું ઊર્જિત સ્વરૂપ છે. નિશીથ અહીં ‘માનવોની મનોમૃત્તિકામાં સ્વપ્નો કેરાં વાવતો બી અનેરાં’ – એવા મનુષ્યજીવનના રહસ્ય લેખે, ઋત રૂપે, એની બધી જ છટાઓમાં આલેખાયો છે. સૃષ્ટિપાટ પરનો એ નટરાજ અહીં ભૂગોલાર્ધ, બ્રહ્માણ્ડગોલ, નિહારિકા, વ્યોમ, વ્યોમાન્ત, તારાગણ વગેરેની સંવેદ્ય સન્નિધિ સાથે આપણી સમક્ષ થાય છે. 

એ દ્યૌનટના ‘શિવરુદ્ર’ રૂપની પડછે કવિએ એનું ‘શાન્તમના તપસ્વી’ રૂપ રચ્યું છે. એમાં યુગસ્પન્દનનો તેમ જ સમયરંગનો પૂરો ધક્કો હતો. પદ જેનો વસુંધરા પર હોય તેવા જ વિરાટને ઉમાશંકર સ્તવી શકે એ ત્યારે અકારણ ન્હૉતું. આપણે નૉંધવું જોઈશે કે “વિશ્વશાન્તિ”-કાળથી કશીક ઉષાની જે ચિર પ્રતીક્ષા ઉદ્ભવેલી, જે માટે ગાંધીને પ્રાર્થ્યા હતા, તે પછી જ, ઉમાશંકર આમ નિશીથ સમા અન્યને પ્રાર્થી શક્યા છે. પ્રાર્થનામાં ‘ન આટલું તુંથી થશે? કહે, કહે’ એમ અધીરાઇ પણ ડોકાઈ છે. ‘નિશીથ’-ની રચનાસાલ ૧૯૩૮ છે, હજી દેશ આઝાદ નથી થયો, અને દુનિયાએ બીજા વિશ્વયુદ્ધની તૈયારી પૂરી કરી છે. 

(ક્રમશ:)

(29 Aug 24:USA)

સૌજન્ય : સુમનભાઈ શાહની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર

દયારામનો કવિ તરીકેનો વિશેષ પરિચય મેળવવા માગનારે હું જેને ચોથા વર્તુળની રચનાઓ કહું છું એ પણ જોવી જોઇએ.

એ વર્તુળની મોટા ભાગની રચનાઓ, તુલનાએ દીર્ઘ છે. આ રચનાઓમાં, દયારામ મને આમ જ આપણી મધ્યકાલીન કાવ્ય-પરમ્પરા સાથે સંકળાયેલા દીસે છે. દાખલા તરીકે, એમણે શામળની જેમ વ્યવહારજ્ઞાનનો રોચક છતાં સીધો ઉપદેશ આપતી ‘વ્યવહારચાતુરી’ નામે એક દીર્ઘ રચના કરી છે.

‘શિક્ષા શાણાને’-નું ધ્રવ ઉદ્બોધન રાખીને એમાં એમણે કામના કેવી રાખવી જોઇએ, ત્યાંથી માંડીને સંગત, વાણી, મહેનત, સાખ, વિવેક, વેપાર-વ્યવહાર, ઉપકાર, ધૈર્ય, ક્લેશ, ગૃહસ્થાશ્રમ, વગેરે અનેક બાબતો અંગે શું કરવું ઘટે તે દર્શાવ્યું છે. અને, સાહસકર્મ ન કરીએ-થી માંડીને શું શું ન કરવું જોઇએ, તેની પણ સરસ શિક્ષા પીરસી છે. કહે છે : ‘જાર જુગારી તસ્કર વ્યસની વિશ્વાસે નવ રહેવું જી, વહેવારે વેપારે લજ્જા નવ ધરવી, સ્પષ્ટ કહેવું. શિક્ષા શાણાને૦’. કહે છે : ‘આપવખાણ, અવરની નિંદા, પરપત્નીશું હાસ્ય જી, અતિભાષણ, કટુ જીભ ચલાવ્યે મોટમપણનો નાશ. શિક્ષા શાણાને૦’. (જુઓ, “દયારામ–રસસુધા”, પૃ.૧૦૮-૧૧૨).

એમણે ‘શ્રીનાથજી’ અને ‘વ્રજમહિમા’ લખીને એક વૈષ્ણવ તરીકેના પુષ્ટિમાર્ગીય નિજત્વનું અચ્છું પ્રમાણ આપ્યું છે. (જુઓ, “દયારામ–રસસુધા”, પૃ.૧૧૮-૧૧૯ અને પૃ.૧૨૨-૧૨૬).

મધ્યકાળના એક પરમ્પરાગત કવિની જેમ એમણે તિથિઓ લખી છે, માસ લખ્યા છે, વાર લખ્યા છે.

દયારામે જાણે નિર્ણય કીધો છે – વિરહને બસ ગાઇ લેવો! એકથી વધુ રચનાઓમાં ઘૂંટાતો જોઇ શકાશે. એમાં નોંધપાત્ર છે, ૠતુવર્ણનની પદ્ધતિએ રાધાના વિરહને વિષય બનાવી રચેલું એક સુ-દીર્ઘ કાવ્ય, ‘ષડ્ૠતુવર્ણન’. વધારે નૉંધવા સરખું એ છે કે હરેક ૠતુની વાતના ઉપસંહાર રૂપે, એમાં, ભલે છૂટછાટ લઇને, શાર્દૂલવિક્રીડિત અને માલિની વૃત્તમાં શ્લોકો જોડ્યા છે. કહેવાય એમ કે દયારામની તો ‘ગરબી’! સાચું; પણ એમણે ‘મોહિની સ્વરૂપનો ગરબો’ નામે દીર્ઘ ગરબો રચ્યો છે. (જુઓ, “દયારામ–રસસુધા”, પૃ.૧૨૦-૧૨૨).

ક્યારેક જ્ઞાનમાર્ગીઓની રીતે ‘ઝઘડો લોચનમનનો’ જેવા લાક્ષણિક વિષયનો ય ગરબો લખ્યો છે. તો ભક્તિનો મહિમા કરવાને જ્ઞાનીજન વૈયાકરણીને તેમ જ પણ્ડિતને પણ ટપારી લીધો છે.

એમણે કૃષ્ણાવતારને લક્ષમાં રાખી દીર્ઘ પ્રસંગકાવ્ય કર્યું છે.

રાધાસૌન્દર્યને અને ગોપીવૃન્દને તેમ જ રાધાકૃષ્ણની એકતાને સંભારીને એકથી વધુ રચનાઓ કરી છે. તો ‘રાસનૃત્ય’ લખી જાણ્યું છે અને ‘ગરબે રમવાને’ જેવું માતબર ગરબા-નૃત્ય પણ આપ્યું છે.

… … …

દયારામે જાણે નિર્ણય કીધો છે – વિરહને બસ ગાઇ લેવો! એકથી વધુ રચનાઓમાં ઘૂંટાતો જોઇ શકાશે. એમાં નોંધપાત્ર છે, ૠતુવર્ણનની પદ્ધતિએ રાધાના વિરહને વિષય બનાવી રચેલું એક સુ-દીર્ઘ કાવ્ય, ‘ષડ્ૠતુવર્ણન’.

‘ષડ્ૠતુવિરહ’-ની દરેક ૠતુ રાધાને જુદી જુદી રીતે સતાવે છે. દરેકનો પ્રારમ્ભ જોઇએ : વર્ષાકાળે રાધા સખીઓને કહે છે : ‘… સૂણો સખી! લલિતાદિ વિશાખા! આવી વર્ષાથી મૃષા હવે અમર અભિલાષા. આ ૠતુમાં જ કરી પરી હરિ નંદકુમાર, તો શી હવે હણતાં મને પળ મારને વાર.’  શરદ વિશે : ‘વીતી વર્ષા, વૃષભાનુજા કહે : શરદ જો, આવી, નાથ હજી ન વળ્યા સખી!  પાણિપત્રિકા ના’વી.’ હેમન્ત વિશે : હેમંત આવી, ના આવિયા હરિ, હિંમત ભાગી! અંગ અનંગઅગન તો પ્રતિરોમે જાગી!’ શિશિર માટે : ‘શિશિરૠતુ લખી શશીમુખી કહે, સખીશું વચન : કંજ પ્રજાળ્યાં જો હિમે, કામે તેમ મારું તન.’

વસન્ત આવતાં – ‘જો, વયસ્યા! વદે રાધિકા, ૠતુ આવી વસંત, સંયોગી સુખસાગરી, વિરહી દુ:ખદા અનંત.’

તો, ગ્રીષ્મ અંગે : ‘ગ્રીષ્મ વિષમ આવી અલી!, કહે પ્રભાવતીકન્યા : નાથ ના આવ્યા હજી, હશે એવડો મારો શો અન્યા?’

માર, એટલે કે કામદેવ, પોતાને હણીને રહેશે એવી દહેશત સાથે એ વર્ષાને અનુભવી રહી છે : ‘ગાન કરે પિકઅપ્સરા, દે દાદુર કરતાલ, સાજ અવર દ્વિજ જે વદે સૂણો, મદનભૂપાલ. છળવા મને સ્મર જો રચી એ અજા વિપરીત, પ્રિયતમવર્ણ વિયત્ કર્યું, જાણે ધનુપટ પીત! મુક્તમાલ બકપંક્તિ અભ્ર ગોછબિ લાવે, ચાતક ‘પિયુ! પિયુ!’ કહી સખી! મને પ્રતીત ઉપજાવે.’

શરદ અનુભવતાં કહે છે : ‘છીપ પપૈયા પોષિયા સ્વાતિજળધારે, હું તો નિરાશ હજી લગી! પતિ પોષશે ક્યારે? શૉક કોણ કરશે સખી! આજ ચૌદશ કાળી, મૂકી એને આવશે હવાં શીદ વ્રજવનમાળી?’

હેમન્ત આવતાં કહે છે : ‘કેમ કરું રે? કોને કહું? ક્યાં જાઉં રે સજની? કોટિ કલ્પ મોટી પલક તે કહાડું કેમ દિનરજની?’ આવા ઉપરાછાપરી પુછાયેલા પ્રશ્નો રાધાના વેદનામય વલવલાટને આકાર આપે છે. જો કે વાત આ સ્વરૂપે વકરી પણ છે : ‘વૃદ્ધિ પામી રે વિભાવરી, દુર્બળ થયો દિન; ચિંતા મુને, ચક્રવાકીને, યુગલો સુખપીન. મનસુત ભૂત ભમાવે છે, મન કાય કંપાવે, શીત લખી સખી! સમઝતી રખે પાવક લાવે!’

અને આ જુઓ, દયારામની પ્રાસરચના : ‘આજ કરું શું અંગીઠડી? દીઠડી નથી દેહ? અંતર આગ શું નીઠડી? પ્રભુ સાધ્યો શું નેહ?’ – એમ કહેતાં રાધા અચેતન થઇ જાય, વગેરે, અને એ પ્રકારે નિર્વહણ કર્યું છે.

શિશિરને જોતાં, રાધા સખીને કહે છે : ‘…. મલિન માલ્યમાલા થઇ, દૃષ્ટે અલિકર જોઇ.’ પછી કવિએ એના મુખમાં સુન્દર ઉપમા મૂકી છે : ‘ગંગાધારા આવી ઊર્ધ્વથી, શિવશિર રહી સમાઇ, તેમ દૃગધાર ઉરજ પડી, શમી, અગ્ર ન ધાઇ.’

વસન્તનાં સઘળાં આવિષ્કરણો એને કેવી કેવી પૅરે સતાવે છે! જુઓ : ‘ત્રિવિધ સમીર વૃંદાટવી પરભૃત કલ બોલે, લલિત સુમન મધુકણ સ્રવે હરિ વિણ ઉર છોલે … ચુઆચંદન પીચકારીઓ ચારુ કેસર રંગ, અબીલગુલાલ વિલોકતાં દાઝે ઊલટું અંગ. તાલ મૃદંગ ડફ ઝાંઝનો રવ કાળજું કાપે …’

પણ, ‘જો, કૃષ્ણકંથ હોય સંગ તો સહુ આનંદ આપે.’ એટલું જ નહીં, ‘આજ બંસીબટચૉકમાં હોય ધમારોની ધૂમ, યુગલયૂથ ચાચર મળે, થાય રૂમાઝૂમ.’ રચનામાં શાર્દૂલવિક્રીડિત અને માલિની વૃત્તનો વિનિયોગ સાભિપ્રાય દીસે છે. 

… … …

‘પ્રાગટ્ય હરિનું ગાવાને મતિ માગું’ એવી પ્રાર્થના સાથે દયારામે કૃષ્ણાવતારની કથા પૂરા તાદાત્મ્યથી ગાઇ છે. પરીક્ષિતે શુકદેવને પૂછ્યું કે ‘કૃષ્ણ કેમ જનમ્યા રે તે મુજને કહો સ્વામી!’, તેના ઉત્તરમાં કહ્યું, ‘કારણ કહું છું રે પૃથ્વી પીડા પામી, ભાર વધ્યો બહુ રે …’ પછી તો સ્વયં ‘હરિએ જણાવ્યું રે ભૂમિનો ભાર હરીશું, પૂર્ણપુરુષોત્તમ રે વ્રજમંડળે અવતરીશું.’

આવી પ્રસ્તાવના કરીને કવિએ ‘ગર્ભ દેવકીનો રે આઠમો તારો વૅરી’ એ આકાશવાણીનો; ‘પ્રભુજી પધાર્યા રે દેવકીઉદર આનંદે’; ને તે કાજે બ્રહ્માદિએ શ્રુતિછંદે ગર્ભસ્તુતિ કીધી; વગેરે જરૂરી નિર્દેશો કરીને કૃષ્ણ-પ્રાગટ્યને સુન્દર શબ્દદેહ અર્પ્યો છે : ‘કૃષ્ણપક્ષમાં રે અષ્ટમી ને બુધવાર, નક્ષત્ર રોહિણી રે અર્ધનિશા ગઇ જ્યારે કળા સોળ પૂરણ રે શ્રીકૃષ્ણ પ્રગટ્યા ત્યારે.’ વીગતે વર્ણવતાં કહે છે : ‘અદ્ભુત બાળક રે કમળનયન સુખકારી; રૂપ ચતુર્ભુજ રે ગદાશંખચક્રધારી. પદ્મ પીતાંબર રે કિરીટ કુંડળ શોભે; શ્રીવત્સલક્ષ્મી રે ચિહ્ન કૌસ્તુભ મન લોભે. મેઘવર્ણ વપુ રે, કેશ શંકુ ચિત્ત રાજે, કંકણ કરમાં રે બાજુબંધ વિરાજે.’

પછી તો, ‘વ્રજ જાવાની વિધિ’ વ્હાલાજી પોતે જ બતાવે ને વસુદેવ નીકળી પડે – ‘લાલજીને લીધા રે, વસુદેવ ચાલ્યા હરખે; છત્ર કીધું શેષે રે, ઝરમર મેહુલો વરસે’ વગેરે ક્રમ સાચવીને કવિએ કંસે બાળકીને પછાડી તે સઘળો કથાદોર સાચવી લીધો છે.

પછી, વળાંક લેતાં કહ્યું છે, ‘એ જ કથા તો રે એટલે રહી એમ લહીએ; હાવાં ગોકુળમાં રે કેમ થયું તે કહીએ’. એમ કરી એમણે નંદયશોદાના અને ગોપીજનોના સુખાનંદ અને હર્ષ-કલ્લોલની વાત માંડી છે. સરસ પંક્તિઓ છે : ‘ગોપ સહુ આવ્યા રે ગોરસ સીકાં ભરીને; નંદ નવરાવ્યા રે પૂરણ પ્રેમ ધરીને, દધિહળધરનો રે કીચડ આંગણે શોહે.’ 

… … …

કૃષ્ણાવતારને અને કૃષ્ણનાં આકર્ષણ, કામણ, અને મોહિનીને પ્રકાર પ્રકારે કાવ્યત્વ અર્પતા કવિ રાધાના સૌન્દર્યને ન વર્ણવે તો જ નવાઇ. ‘રૂપાળી રાધા!’ એમ પ્રારમ્ભે જ સમ્બોધન કરીને અને એને ધ્રુવ લહેકો બનાવીને રાધાસૌન્દર્યને ગાયું છે.

કહે છે, ‘રૂપાળી રાધા! તારું તન રે સુન્દરતાનું ભર્યું છે’. પણ એવું સપાટ વિધાન કરી લીધા પછી રાધાના સૌન્દર્યથી જન્મેલા અચરજભાવને વાચા આપવાને કવિએ રચનામાં સર્વત્ર ‘વિના’-નો પ્રયોગ કર્યો છે. જેમ કે, ‘વિના અંજન દીસે આંખલડી આંજી રે સલૂણી શ્યામા !; ‘વિના સુગંધ બ્હેકે શ્રીઅંગ તારું રે સલૂણી શ્યામા !’, ‘રંગવિના રક્ત દશનવસન …’, ‘વિના સકળ ગુણરૂપનિધાન રે અનુપમ …’, ‘વિના અંગરંગ દીસે કનકલતાશું …’, ‘વિના મહાવર ચરણ અરુણ રે … છેલ્લે, ઉમેરે છે કે, ‘… વિશ્વનો મોહન રે સલૂણી શ્યામા ! તે મોહ્યોમોહ્યો’, જે પાછો, છે તો, ‘મદનગોપાળ રે !’

‘રૂપાળી રાધા’-ની જેમ પ્રત્યેક કડીને છેડે ‘રે’-થી જોડાતું ‘સલૂણી શ્યામા’-નું પુનરાવર્તન પણ રચનાની ગેયતાને સાર્થક ઠેરવે છે. આ રાધાનું ‘એક સમે વ્રજકન્યકા મારા રાજ! હોજી રે શ્રીરાધાજી છે માંહે કે હું બલિહારી રે મારા રાજ !’ – કરીને દયારામે ભારે ઊલટથી ‘મિથ્યાલગ્ન’ પણ રચ્યું છે, ગાયું છે. (જુઓ, “દયારામ–રસસુધા”, પૃ.૧૧૪-૧૧૫). ત્યાં પણ, ‘કે હું બલિહારી રે મારા રાજ!’-એ ધ્રુવ પદથી રચનાની ગેયતાને પ્રમાણીએ તો કવિની અનોખી કાવ્ય-સંગીતિનો ખાસ્સો અંદાજ આવે છે.

… … …

કૃષ્ણ અને રાધાનું સૌન્દર્યગાન કરનાર ભક્ત-કવિ ગોપીઓને તો શી રીતે વીસરી શકે? ‘ગોપીજનવૃંદ’ રચનામાં એમણે ‘એ અષ્ટોત્તરશત શ્રીગોપીજન નિર્મળ નામ’-નું માત્ર સ્મૃતિગાન કર્યું લીધું છે અને એમ ગોપીજનોના, એટલે કે અન્ય ભક્તજનોના, નામસ્મરણનો મહિમા ગાયો છે.

… … …

મારા સતતના અભ્યાસથી આ વાત મનમાં સ્પષ્ટ વસી છે કે દયારામ વાંચવા કે પાઠ કરવા માટેના જ નહીં, પરન્તુ મુખ્યત્વે તો ગાવા માટેના કવિ છે, ઉમેરું કે, નાચવા માટેના કવિ છે. ગાયન-વાદન-નર્તન વિના બધું સૂકું, અલૂણું અને અધૂરું દીસે છે. સંગીતિ એમની કાવ્યસૃષ્ટિનું મુખ્ય રસાયણ છે. એટલે હું એને ‘કાવ્યસંગીતિ’ શબ્દથી ઓળખાવવાનું વધારે પસંદ કરું છું.

આ કૃષ્ણભક્ત કવિની સમગ્ર કવિતા વાંસલડીની કવિતા છે, એટલે કે, ગાઇ-વજાડીને માણવાની ચીજ છે. આ મેં કહ્યું હતું અને આજે પણ માનું છું. ત્રિભુવનમોહન કૃષ્ણ વેણુ વાય છે અને તલ્લીન ગોપી નર્તે છે. અને એ સ્તો આ સમગ્ર રસવિશ્વનું પરમ દૃશ્ય છે!

(ક્રમશ:)

(27/08/24: USA)

સૌજન્ય : સુમનભાઈ શાહની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર

જીવન–સ્વીકૃતિ, જીવન–સ્વીકૃતિ વિશે પ્રશ્ન, સમ્પૂર્તિ

સૌ પહેલું તો એ કે ઉમાશંકર જીવન-સ્વીકૃતિના કવિ છે. નિષેધ એમના વ્યક્તિત્વમાં જવલ્લે જ જોવા મળે. કલા-સ્વીકૃતિ એમનામાં જીવન-સ્વીકૃતિના એક સંવિભાગ રૂપે મ્હૉરે છે. જીવનનો અર્થ ઉમાશંકરમાં આજ દિન લગીનું મનુષ્ય-જાતિનું જીવન થાય છે. માનવસંસ્કૃતિનું જાણે છેલ્લી ક્ષણ સુધીનું સ્વારસ્ય એમની જીવન-પ્રેરણા તેમ જ કાવ્ય-પ્રેરણાનો એક એવો આધાર છે જેને આપણે એમની સાહિત્યસૃષ્ટિ અને સાહિત્યપ્રવૃત્તિ માત્રનું અકાટ્ય પરિમાણ ગણી શકીએ.

જીવનપરક વસ્તુતત્ત્વ અથવા કવિની એ વિશેની વેદનશીલતા રચનાસિદ્ધિનું બળ છે. એ બળ કવિમાં મૉડે લગી વિસ્તર્યું છે, ઘણું બધું વિલસ્યું પણ છે. આ પ્રથમ વર્તુળમાં, એ બળ અનેક રચનાઓમાં વરતાય છે, અને એમ માનવાને પ્રેરે છે કે ઉમાશંકરની સમગ્ર કવિતા એ બળથી દોરવાતી રહી છે. જો કે, એમના કવિ-જીવનમાં જીવનતત્ત્વનો ધક્કો જ્યારે ત્યારે કાવ્યમાધ્યમ, શૈલી, પદ્ધતિ, મિજાજ, વગેરેને બદલી નાખતો ક્રાન્તિકર પણ પુરવાર થયો છે.

એટલે ઉમાશંકરને કશો ધીંગો કલા-વ્યામોહ પ્રગટાવનારા કલાકાર તરીકે ઘટાવવા જતાં, ભૂલ થશે. એ જીવન-કલાના કવિ છે. જીવનના સ્વીકારનું એક પરોક્ષ પરિણામ એ કે ઉમાશંકર ગાંધી-પ્રણિત માનવતાવાદની ભારતીય મુદ્રા પ્રગટાવતી, માનવ્યનો પુરસ્કાર કરતી, માનવ્યને દૃઢાવતી, કવિતા રચી શક્યા છે, જેથી તેઓ આપણને સંસ્કૃતિના કવિ ભાસે છે.

પણ, કલા ખરેખર તો માનવસંસ્કૃતિથી ઊફરી જઇને પોતાને સિદ્ધ કરતી વસ્તુ છે, તેથી કલાકાર વિદ્રોહશીલ અને નિષેધમૂલ સર્જકતા વડે જ પોતાની પ્રવૃત્તિનું સત પ્રગાવી શકે, એવી એક હકીકત સુવિદિત છે. અ-પૂર્વ સર્જન કરવામાં તત્સમવૃત્તિ કે પુરસ્કારોમાં રાચતી સમર્થનવૃત્તિ કલાકારને વ્યવધાનરૂપ લાગતી હોય છે. એવા સંજોગોમાં, કવિ કે કલાકારને પોતાની શ્રદ્ધાઓમાં કે પોતાના આશાવાદમાં કશીક ને કશીક શંકા ન પડે તો જ નવાઈ. આજે કોઈપણ કલાકાર સંસ્કૃતિના વૈતાલિકની ભૂમિકાએ ટકી શકતો નથી, સભ્યતાને હમેશાં બિરદાવી શકતો નથી.

“સમગ્ર કવિતા” દર્શાવે છે કે પરમ્પરાઓ અને તેને વિશેની પોતાની વિધ વિધની શ્રદ્ધાઓમાં ઉમાશંકરે તિરાડ પડતી અનુભવી છે. પરિણામે, એમની કવિતામાં રંગદર્શીતાથી વાસ્તવવાદની દિશાનો અને તે પછી આધુનિકતાની દિશાનો ઉઘાડ જનમી આવ્યો છે; અને ત્યારે લાગશે કે એ પ્રત્યેક સ્થિત્યન્તર નાની-મોટી આત્મસમીક્ષામાંથી આવિર્ભાવ પામ્યું છે, પ્રત્યેક વખતે શ્રદ્ધા વિશે આછી-ઊંડી શંકા ઉદ્ભવી છે અને પરમ્પરાનો ત્યાગ કરવાનું બન્યું છે. જુઓ, પ્રારમ્ભે મુકાયેલો ‘મંગલ શબ્દ’ ઉમાશંકરની શ્રદ્ધાનું અધિષ્ઠાન હતો, પ્રારમ્ભબિન્દુ, પણ ‘છેલ્લો શબ્દ’, અન્તિમ બિન્દુ. તેઓ મૌનને કહેવાનું કહે છે. એ બે બિન્દુથી રચાતા સુદીર્ઘ વિકાસપટ પર સંભવ છે કે અનેક ઊથલપાથલોની વૈયક્તિક અનુભૂતિઓ જનમી હશે.

જો કે, એ પછી પણ, કલાકારે પોતાની કલાસૃષ્ટિને સ્વકીય ભૂમિકાએ પૂરી કરી આપવાની હોય છે. થાય કે ન થાય એ જુદી વાત છે. એવી સમ્પૂર્તિ વિના, એટલે કે, ઍકમ્પ્લીશમૅન્ટ વિના, એની વાત અધૂરી રહી જતી હોય છે. જીવનની અનેકાનેક ગતિવિધિઓ વચ્ચે એની કલાએ પોતાની સત્તા પર ઊભા રહીને એ કરવાનું હોય છે. કેમ કે સ્વીકૃતિ પણ પોતાની છટાઓ કે વ્યામોહો વડે કલાસૃષ્ટિનો અતિશય ઊભો કરતી હોય છે, કલાસૃષ્ટિને એ એકાંગી અને પક્ષીલ અધૂરપોમાં છોડી દેતી હોય છે. એ અધૂરપોનું કલાકારે પોતાની સર્જકતાથી નિરસન કરવાનું હોય છે. પરિણામે, એના સમર્થ સર્જનપુરુષાર્થને કારણે, સૃષ્ટિ અને માનવસંસારનું સર્વાંગસુન્દર કાવ્યકલ્પન – પોએટિક ઇમેજ – કે મૅટાફર રચાય છે. અને એ સ્વરૂપે એની કલાને સમ્પૂર્તિ લાધે છે.

ઉમાશંકરની છેલ્લા દાયકાએકની કવિતામાં આ સ્વરૂપની સમ્પૃ્ર્તિ તરફનું પ્રયાણ છે. એમાં, નાનીમોટી બધી જ ક્રાન્તિઓ પછીનો ઉપશમ છે. એમાં, કાવ્યશ્રી પોતે જ વિલસવા માગે છે. એમાં, સત્ય હવે શોધનું પરિણામ છે અથવા શોધ રૂપે છે.

સત્તરેક વર્ષની ઉમ્મરે ઉમાશંકરે પહેલું કાવ્ય કર્યું હતું. તેની ફળશ્રુતિ રૂપે એમને ‘સૌન્દર્યો પી, ઉરઝરણ ગાશે પછી આપમૅળે’-નો કવિને કે કલકારને જ મળવો ઘટે એવો મન્ત્ર લાધ્યો હતો. પરન્તુ ૧૯૨૮-ની એ સાલ પછીનાં ત્રણ જ વર્ષમાં, ૧૯૩૧-માં, તેઓ “વિશ્વશાન્તિ” લઈ ગુજરાતી કવિતાજગતમાં પ્રવેશ્યા, અને ત્યારે, એમની પાસે જે મન્ત્ર હતો તે તો ‘દૂરથી’ આવતો ‘મંગલ શબ્દ’ હતો, ‘ચેતનમન્ત્ર’ હતો.

એ બે મન્ત્રની શક્તશાળી હિલચાલોને ઉમાશંકરની કવિસંવિદે જાણી છે, પ્રમાણી છે, અને તેનાં અનુધાવનો રૂપે એમની કલાસૃષ્ટિ પાંગરતી રહી છે. સમ્પૂર્તિ એમાં મનનીય ઘટના છે.

(ક્રમશ:)

(25 Aug 24: USA)

સૌજન્ય : સુમનભાઈ શાહની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર