યુ.ઍસ.એ. -ની ચૂંટણીમાં ડોનાલ્ડ ટ્રમ્પનો વિજય થયો છે, કમલા હૅરીસનો પરાજય થયો છે. 

ટ્રમ્પના વિજયથી ડૅમોક્રેટિક બેઝની પાયાની નબળાઇઓ અને નૈતિક નિષ્ફળતાઓ સ્પષ્ટ થઈ ગઈ છે, પણ વિસંગતિ તો એ છે કે અગાઉની ચૂંટણીમાં જેમના પર ૩૪ આરોપ થયેલા એ ‘felony conviction’ પામેલા ટ્રમ્પ વિજયી થયા છે ! 

કમલા ‘New genretion of leadership’ ભાસ્યાં હતાં. લાગ્યું હતું કે ઉકેલો શોધશે, પોલિટિકલ વૉરફેરને, રાજકારણી કાવાદાવાને, રોકશે, મૉંઘવારીને ડામશે. પણ હાર્યાં. કમલાના પરાજયનાં બે મુખ્ય કારણો દર્શાવાય છે : 

કમલાને એક ઇન્ટરવ્યૂમાં પૂછવામાં આવેલું કે – તમે બાયડનથી જુદું શું કરશો? એમણે કહેલું, ‘Not a thing that comes to mind.’ ટ્રમ્પના વિજયથી એ સ્પષ્ટ થયું કે કમલા બિનલોકપ્રિય રાષ્ટ્રપ્રમુખ બાયડનથી પોતાને અલગ પુરવાર કરવામાં નિષ્ફળ નીવડ્યાં છે. કેમ કે બાયડનનાં મન્તવ્યો સાથે સમ્મતિનો દર, ઍપ્રુવલ રેટિન્ગ, વત્તો-ઓછો થયા પછી પણ સળંગ નીચો રહેલો, ૪૦% -થી કદી ઉપર નહીં ગયેલો.

બીજું કારણ ગણાવાય છે, બાયડન-સરકારની ઇઝરાઇલ-તરફી રાજનીતિ. યુ.ઍસ.એ. ઇઝરાઇલની સ્થાપનાથી એના અસ્તિત્વ અને રક્ષણ માટે એની પડખે રહ્યું છે. પણ સામ્પ્રતમાં એની એ ભાવનાની ટીકા થઈ છે. ખાસ તો, ગાઝા પટ્ટીમાં ચાલી રહેલા ઇઝરાઇલ-હમાસ યુદ્ધમાં એણે કરેલી 14.1 billion ડૉલરની ઇમરજન્સી મિલિટરી એઇડ. એમાં, સંરક્ષક Iron Dome અને David’s Sling મિસાઇલ સિસ્ટમ્સ માટે ફરી પૂર્તિ કરવામાં આવી, એ પણ છે. ઉપરાન્ત, વાર્ષિક 3.8 bilion આપે છે, એ તો ખરા જ. 

મને ટ્રમ્પના એક મુદ્દામાં વધુ રસ પડ્યો છે, એટલા માટે કે ધરમકરમવાળાઓ, મહાવેપારીઓ અને રાજકારણીઓ દ્વારા પ્રસારિત થતી વાર્તાઓ અને બ્રાન્ડ્સ વિશે હરારી જે મન્તવ્યો રજૂ કરે છે, તે સાથે એ મેળમાં છે : 

ચૂંટણી પૂર્વે ટ્રમ્પે આપેલાં વચનોને ‘fiery brand of America-first economic populism and conservative culture’ કહેવાય છે. ‘ફાયરી’, એટલે કે, આવેશ અને ઉત્તેજનાથી સભર. ‘બ્રાન્ડ ઑફ અમેરિકા’? પાયાનો આર્થિક સિદ્ધાન્ત કે જેમાં જનસામાન્ય અમેરિકનોને રસ છે. ‘બ્રાન્ડ ઑફ અમેરિકા’? અમેરિકાની રૂઢ સંસ્કૃતિની રક્ષા. 

આ વચનો વિરોધાભાસી નથી? લોક ચાહે તેવી આર્થિક પ્રગતિ માટે પણ ખાસ પ્રકારની પ્રગતિશીલ નીતિરીતિ અનિવાર્ય છે. એનો રૂઢિવાદી વિચારસરણી સાથે મેળ શી રીતે પડવાનો? બીજું, પૉપ્યુલિઝમ એક અર્થમાં ‘ઍન્ટિઍલિટિઝમ’ હોય છે. લોકને રાષ્ટ્રવાદની દિશામાં દોડાવે છે. મોટે ભાગે પ્રગતિશીલ સુસંસ્થાપિત વિચારોને નકારે છે, અને તેથી સરવાળે, સંસ્કૃતિનું ધોવાણ થાય છે. એ જોઈને તટસ્થ ચિન્તકો, વિજ્ઞાનીઓ, બૌધ્ધિકો, સાહિત્યકારો અને સમાજવિદો દુ:ખી થાય છે. 

ટ્રમ્પના એ ‘ફાયરી બ્રાન્ડ ઑફ અમેરિકા’-ની વિચારશીલોના આ દેશમાં હવે કસોટી થશે.

+ +

અત્યાર સુધીમાં મેં વર્ણવેલાં હરારીના મન્તવ્યોનો સાર : વાસ્તવિકતાની રજૂઆત ગમે તેટલી ચૉક્કસ હોય, સ્કેલ-ટુ-સ્કેલ, ગમે તેટલા મોટા કદમાં હોય, સત્યની રજૂઆત નથી કરી શકતી. અબુધ લોકો – naive view ધરાવનારા – એવું માની શકે. કેમ કે એ લોકો રાજ્ય, ધર્મ કે મહાવેપારધંધો ચલાવનારાઓથી દોરવાયા હોય છે અને તેઓએ રચેલી વાર્તાઓથી કે બ્રાન્ડ્સથી અભિભૂત થઈ ગયા હોય છે. તેમને સત્ય નથી દેખાતું કેમ કે તેઓ વિવિધ ભગવાનો, નાણાં કે રાષ્ટ્રો જેવી આન્તરસ્વલક્ષી – intersubjective – વાર્તાઓથી ભરમાઇ ગયા હોય છે. 

હરારી દર્શાવે છે કે એ લોકો જ એવું માની શકે કે એ સત્ય જાણવાથી સત્તા (સામર્થ્ય કે શક્તિ) અને ડહાપણ બન્ને લાધશે. 

મારે ઉમેરવું જોઈએ કે આ આન્તરસ્વલક્ષી વાર્તાઓ સાથે મોટાભાગની ભારતીય જનતા, સવિશેષે હિન્દુ, સદીઓથી જોડાયેલી છે, પણ તેનો નિર્દેશ હરારીએ કેમ કર્યો નથી. જો કે, એમના એક-બે બીજા મુદ્દાઓના સંદર્ભમાં એમણે “રામાયણ” ‘અસ્પૃશ્યતા નિવારણ’ અને ‘સ્વચ્છતા અભિયાન’-ની ચર્ચા કરી છે. એ મુદ્દા અને ભારત વિશેના અન્ય મુદ્દાઓનું વિવરણ હું યથાસમયે કરીશ.  

વાસ્તવિકતા-રજૂઆત-સત્ય-સત્તા-ડહાપણના આ ગુચ્છને હરારીએ બરાબર પડકાર્યું છે. 

હરારી કહે છે, લોકોની એ વાતથી એમ સૂચવાય છે કે જેઓ સત્યની અવગણના કરે છે, તેઓને ઝાઝી શક્તિ પ્રાપ્ત નથી થતી. પણ જેઓ સત્યનો આદર કરે છે, તેઓને ઘણી શક્તિ સાંપડે છે. જો કે, હરારી સરસ પૂછે છે – પરન્તુ એ શક્તિમાં ડહાપણ હશે ખરું? 

દાખલા તરીકે, જેઓ માનવશરીર-રચનાના સત્યની અવગણના કરતા હોય તેઓ જાતિ-વાદી ગાથાઓમાં, racist myths-માં, માનતા હોય, પણ તેઓ અસરકારક દવાઓ કે bioweapons ઉત્પન્ન કરી શકશે નહીં. પણ જેઓ માનવશરીર-રચના સમજે છે, તેઓ પાસે એ શક્તિ હશે પણ તે વડે તેઓ જાતિ-વાદી વિચારસરણીઓનું સમર્થન નહીં કરે. 

હરારી વ્યંગ કરે છે કે જો આમ જ હોય તો, આપણા રાષ્ટ્રપ્રમુખો, ઉચ્ચોચ્ચ પાદરીઓ અને CEOs શાણા અને પ્રામાણિક છે એવો વિશ્વાસ ધારણ કરીને આપણે નિરાંતે ઊંઘી જવું જોઇએ. 

કોઈ એક રાજકારણી, કશી ચળવળ કે કોઈ એક દેશ જૂઠાણાં અને છેતરપિંડી વડે ચારેય દિશામાં બહુ આરામથી લાભી શકે, પણ લાંબે ગાળે એની એ યુક્તિથી એ પોતે જ પરાજય પામે.  

હરારી જણાવે છે કે સત્ય જાણવાથી અંશત: સત્તા જરૂર મળે છે. બહુજન સમાજના હિતમાં સામાજિક વ્યવસ્થા જાળવવાથી પણ અંશત: સત્તા મળે છે. 

જેમ કે, તમારે ઍટમ બૉમ્બ બનાવવો હોય, તો ફિઝિક્સનું જ્ઞાન, ન્યુક્લિયર રીઍક્ટર્સની રચના, ખાણમાંથી યુરેનિયમ ખૉળી કાઢે એવા અનેક કામદારો, સૌની ખાણીપીણી, એમ ઘણી જોગવાઈ કરવી પડે. એ પ્રકારના સહકારથી સમાજસેવા તો થાય. 

હરારી ઉમેરે છે કે બીજા વિશ્વયુદ્ધ દરમ્યાનના મૅનહટ્ટન પ્રોજેક્ટમાં ૧,૩૦,૦૦૦ લોકોને કામે રખાયેલા. રૉબર્ટ ઓપેનહાઇમરે પોતાનું બધું ધ્યાન એ પ્રોજેક્ટમાં રહેલી તમામ વૈજ્ઞાનિકતા સાથે શ્રમપૂર્વક જોડી રાખેલું, અને પ્રોજેક્ટના અન્તિમ પરિણામ બાબતે નિષ્ણાતોમાં પૂરી શ્રદ્ધા રાખેલી. એને એ સહકારની પણ ખાતરી હતી કે કૅનેડાની અલ્ડોરાડો અને બેલ્જિયન કૉન્ગોની શાઇનકોલોબ્વ ખાણોમાંથી હજારો ખાણીયાઓ યુરેનિયમ લાવી આપશે. અને ઓપેનહાઇમરેને પોતાની લન્ચ માટે બટાટા ઉગાડનારા ખેડૂતના સહકારની પણ ખાતરી હતી. તમે ઍટમ બૉમ્બ બનાવવા માગો તો તમને જાતભાતના સરખા-અણસરખા લાખ્ખો લોકોના સહકારની જરૂર પડવાની. 

સહકારીતાનો આ સિદ્ધાન્ત દરેક મહત્ત્વાકાંક્ષી માનવીય પ્રોજેક્ટમાં ‘સ્ટોન એજ’-થી સંકળાયેલો જોવા મળે છે. 

જુઓ, હરારી કહે છે કે બૉમ્બ બનાવવામાં તમે ફિઝિક્સનાં તથ્યોની ઉપેક્ષા કરશો તો બૉમ્બ નહીં ફૂટે, પણ તમે વિચારસરણી ઘડશો અને જો એનાં તથ્યોની ઉપેક્ષા કરશો, તો એ વિચારસરણી અવશ્ય વિસ્ફોટક પુરવાર થશે.

સત્ય અને ડહાપણ સત્તાના આધારો છે, પણ અમુક લોકોને વિચારસરણી ઘડી કાઢતાં આવડતું હોય છે, અને તેઓ જેમને બૉમ્બ બનાવતાં નથી આવડતું એવા લોકોને સૂચનો કરીને વ્યવસ્થા પણ જાળવી જાણે છે. 

હરારી કહે છે, અન્ય કોઈને તાબે થવાને બદલે રૉબર્ટ ઓપેનહાઇમર રૂઝવેલ્ટને તાબે થયો. એ જ રીતે, વર્નર હાઇઝનબર્ગ હિટલરને તાબે થયેલો. અને એ જ રીતે, સમસામયિક ઇરાનના ન્યુક્લીયર નિષ્ણાતો ‘શીયા’-પન્થી ધાર્મિક નિષ્ણાતોને તાબે થઈ રહ્યા છે. 

ક્રમશ:

(05Nov24USA)

સૌજન્ય : સુમનભાઈ શાહની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર

અમેરિકામાં જ્યાં રહું છું એ શ્હૅરમાં પાનખર – ફૉલ – ચાલે છે. થોડી થોડી ઠંડી શરૂ થઈ છે. પંખીઓ દેખાતાં નથી. હું પાર્કમાં ચાલવા જતો હોઉં છું ને જતાં જતાં નીરખું છું તો ઘણાં બધાં વૃક્ષોનાં લીલાં પાન પીળાં પડી રહ્યાં છે, કેટલાંક હળદરિયાં રંગનાં થવા લાગ્યાં છે, કેટલાંક ખાખી કે તપખીરિયાં, કેટલાંક આછાં લાલ, કેટલાંક કંકુવર્ણા, તો કોઈ કોઈ મરૂન પણ. 

મને ખબર છે, જોત જોતાંમાં એવાં સૂકાઇ જશે કે આપણને એમની દયા આવે. 

પછીના દિવસોમાં મેં જોયું તો પાનનું ખરવાનું શરૂ થઈ ગયેલું. રોડ અને વૉક-વે સિવાયની જગ્યાઓ – લૉન્સ – સૂકાં પાનથી ઢંકાવા લાગેલી, ને પવનો, ક્યારેક તો ગાંડા, એમને દૂર દૂર વાળ્યા કરતા’તા – રીતસર ધકેલતા’તા. અમેરિકન-ઘરોનાં બારી-બારણાં ખુલ્લાં ન હોય, વળી, લોક રખડતાં ન હોય, ચોપાસ શાન્તિ હોય. સૂકાં પાનના ખખડાટથી એ શાન્તિના ય ચૂરા થતા’તા. 

મને એ પણ ખબર છે, થોડાક જ દિવસમાં દરેક વૃક્ષનાં હાડપિંજર દેખાશે અને, એ કંકાલોની ડાળો પર પંખીઓએ બાંધેલા માળા ઉઘાડા પડી જશે. કોઈ કોઈ માળા ભૂમિસાત્ થઈ ગયા હશે. પણ રહી ગયા હશે એ માળામાં કોઈ બચ્ચું સૂતું હશે, મને થાય, એનું શું થવાનું … એનો હવામાં ડોલતો વર્તમાન … એનું ટૂંકું કરુણ ભવિષ્ય … 

બીજા વિશ્વયુદ્ધ સમયના ‘હોલોકાસ્ટ’-માં કહેવાય છે કે ૧.૫ મિલિયન બાળકોનાં મૉત થયેલાં, પણ જેનાં મા-બાપ માર્યાં ગયાં હશે અને જે બાળકો નમાયાં કે નબાપાં થયાં હશે એમનું શું થયું હશે? યુક્રેન-રશિયા અને ઇઝરાઇલ-પૅલેસ્ટાઇન યુદ્ધમાં કેટલાં બાળકો અનાથ થયાં હશે? 

એ બન્ને યુદ્ધ શમ્યાં નથી તેથી, અને વૉર ઝોન્સમાંથી ચૉકક્સ ડેટા મેળવવાનું કઠિન હોય છે તેથી, નક્કી નથી થઈ શકતું કે એ સંખ્યાનો આંકડો શું હશે. જો કે ‘યુનિસેફ’ અને ‘સેવ ધ ચિલ્ડ્રન’ સંગઠનો એ બાળકોની સારસંભાળ લઈ રહ્યાં છે, એ એક આશ્વાસન છે. હૉસ્પિટલો, શાળાઓ જેવાં સ્થાનો પર ઍટેક્સ ન થવા જોઈએ, માનવતાના પાયાના સિદ્ધાન્તોનું કે ‘ઈન્ટરનેશનલ હ્યુમેનિટેરિયન લૉ’-નું પાલન થવું જોઈએ, પણ યુદ્ધખોર રાષ્ટ્રો બધું ઘોળીને પી ગયાં છે.

+ +

હરારીએ આ પુસ્તક પૂર્વે, સદીઓ પહેલાંથી શરૂ થયેલી ‘જ્ઞાનપરક ક્રાન્તિ’ને — ‘કૉગ્નિટિવ રીવૅલ્યુશન’ને — મોટી ક્રાન્તિ ગણાવી છે. આજે જ્ઞાન, એક તરફ, માણસને યુદ્ધો તરફ ઢસળી રહ્યું છે, તો બીજી તરફ, ટૅક્નોલૉજિકલ પ્રગતિની દિશામાં. મને મનુષ્યથી મોટામાં મોટી પ્રગતિ-ફાળ ભરાઇ સમજાય છે, તે છે AI. પૉપ્યુલિસ્ટ ઑથોરિટેરિયન નેતાઓ વધી રહ્યા છે એ હકીકત તરફ પણ હરારી આપણું ધ્યાન દોરે છે. હરારી જે તર્ક-પદ્ધતિએ વાતને વિકસાવી રહ્યા છે તે જોતાં લાગે કે ઇન્ફર્મેશન એક ‘વેપન’ રૂપે વપરાય અને ‘ઇન્ફર્મેશન-વૉર’ સરજાય, એમ પણ બને. 

“Nexus”-માં તેઓ જ્ઞાન અને ડહાપણને વિવિધ માહિતી-જાળ રૂંધી રહે છે એમ દર્શાવવા સમ્રાટોને, ધર્મપ્રસારકોને તેમ જ કૉર્પોરેટ્સને જવાબદાર કહી રહ્યા છે. તેઓ એમ પણ કહી રહ્યા છે કે સબ્જેક્ટિવ અને ઑબ્જેક્ટિવ વચ્ચેની એક ઇન્ટર-સબ્જેક્ટિવ રીયાલિટી પણ સરજાઈ રહી છે. તેઓ દર્શાવી રહ્યા છે કે આખી વાતમાં ‘સ્ટોરીઝ’, ‘બ્રાન્ડ્ઝ’, ‘બ્યુરોક્રસી’ વગેરેની શી ભૂમિકા છે.  

હરારી કહે છે, પ્રાચીન ચીનના સમ્રાટો, મધ્ય કાળના કૅથલિક પોપ્સ કે મૉડર્ન કૉર્પોરેટ ટાઇટન્સ – મહિમાવન્ત વ્યક્તિઓ – કલ્પનાઓ નથી પણ જીવતીજાગતી વ્યક્તિઓ છે તેમછતાં એમને લાખ્ખો અનુયાયીઓને જોડનારી શૃંખલા ગણવા જોઈશે. જો કે આ બધા જ દૃષ્ટાન્તોમાં, એકપણ અનુયાયીનું એ સમ્રાટ, એ પોપ કે એ કૉર્પોરેટ-વ્યક્તિ જોડે કશું અંગત જોડાણ નથી હોતું, બલકે અનુયાયીઓએ ચતુરાઇપૂર્વક ઘડી કાઢવામાં આવેલી પેલાની ‘વાર્તા’ સાથે એણે જોડાવાનું હોય છે, અને તે વાર્તામાં જ વિશ્વાસ રાખવાનો હોય છે. 

હરારી કહે છે, સોશ્યલ મીડિયામાં પ્રવર્તમાન સૅલિબ્રિટીઝના લાખ્ખો ઑનલાઇન અનુયાયીઓ હોય છે, પણ એકેય અનુયાયીનું એ મૂર્તિ સાથે ખરેખરું અંગત જોડાણ જરા પણ હોતું નથી. સોશ્યલ મીડિયાના એકાઉન્ટ્સ સામાન્યપણે નિષ્ણાતોની ટીમ ચલાવે છે. એમાં પ્રોડક્ટ વિશેના દરેક શબ્દને કે ઇમેજને વ્યાવસાયિક કૌશલથી રચવામાં આવે છે અને પસંદગીપૂર્વકના ઠાઠમાઠ સાથે મૅન્યુફૅક્ચરને ત્યાં મોકલવામાં આવે છે, જે છેવટે બનીને આવે છે – આજકાલ જેને આપણે ‘બ્રાન્ડ’ કહીએ છીએ. 

‘બ્રાન્ડ’-ને હરારી ‘સ્ટોરી’-નો વિશિષ્ટ તરીકો ગણે છે. કહે છે, બ્રાન્ડ એટલે તે પ્રોડક્ટ માટેની વાર્તા. એવી વાર્તા કે જેને એ પ્રોડક્ટની ગુણવત્તા સાથે જવલ્લે જ કશી લેવાદેવા હોય, તેમછતાં, ખૂબી એ છે કે વપરાશકારો દોડ્યા આવે ને એની સાથે જોડાય. હરારી ‘કોકા કોલા’-નો દાખલો આપીને જણાવે છે કે એની જાહેરાત પાછળ એ કૉર્પોરેશને કરોડો ડૉલર રોક્યા, એ જાહેરાત એટલું જ કહેતી હોય છે કે કોકા કોલા પીવો, બસ વારંવાર પીવો. હરારી ઉમેરે છે કે કેટલાક લોકો એને સ્વાદિષ્ટ જળ કે મજાના સુખ સાથે જોડી દે છે અને યુવાનો દાંતનો સડો, મેદસ્વીતા કે પ્લાસ્ટિક વેસ્ટને ભૂલીને જોડાઇ જતા હોય છે – એનું નામ તે બ્રાન્ડ! 

આપણે ત્યાં થયેલી ‘કોકા કોલા’-ની ‘ઠંડા મતલબ કોલા’ જાહેરાતનો મેં મારા એક લેખમાં ઉલ્લેખ કરેલો. મેં એ શબ્દો, એ વિડીઓ ક્લિપ અને બૉલિવૂડબ્રાન્ડ ઍક્ટરની આકર્ષક અસરની વાત કરેલી. એક બીજા લેખમાં મેં જણાવેલું કે – અગાઉ રોલાં બાર્થે ‘રેડ વાઇન’ વગેરે અનેક પ્રોડક્ટ્સના અવગુણ વીસરાઈ જાય છે અને તે કેવા કેવા પૅંતરાઓથી હરતીફરતી અને વેચાતી થઈ જાય છે, તેની વાત કરી છે. એવી વાતોને બાર્થે ‘મૉડર્ન મિથ’-નો દરજ્જો આપ્યો છે. 

હરારીએ અગાઉ કહેલું કે માણસ માણસનો વિશ્વાસ કરે છે એની પાર્શ્વભૂમાં કલ્પિત વ્યવસ્થાઓ કે ગોઠવણો – Imagined orders – હોય છે. કેમ કે માણસને જ્ઞાન કરતાં, કલ્પિત વાર્તાઓ અને એ-ની-એ વાર્તાઓ વધારે ગમતી હોય છે, વિશ્વસનીય લાગતી હોય છે. માણસો એ વિશ્વાસના માર્યા એકબીજા સાથે તેમ જ અજાણ્યાઓ સાથે સહકારી થઈ જવાને તત્પર થઈ જાય છે. આજે એ સહકારીતા જે કદ-માપમાં અને ત્વરાથી વધી રહી છે, એને હરારી માનવ-ઇતિહાસમાં અ-પૂર્વ લેખે છે.

+ +

“Nexus”-માં હરારી જણાવે છે કે એ વાર્તાઓ વાસ્તવિકતાનું તદ્દન નવું સ્તર પણ સરજી શકે છે. કહે છે, આપણને જાણ છે એ મુજબ, વાર્તાઓના આવિષ્કાર પૂર્વે વિશ્વમાં વાસ્તવિકતાનાં બે જ સ્તર હતાં : સ્વલક્ષી વાસ્તવિકતા અને પરલક્ષી વાસ્તવિકતા : વાર્તાઓ તેમાં ત્રીજા સ્તર રૂપે ઉમેરાઈ. 

પરલક્ષી વાસ્તવિકતામાં પથરા, પર્વતો, સૂર્યની ચોપાસ ફરતા લઘુ ગ્રહો – એવી ચીજો જેની આપણને જાણ હોય કે ન હોય, પણ તે છે અને હશે. 

સ્વલક્ષી વાસ્તવિકતામાં સુખ, દુ:ખ, પ્રેમ – ‘બહાર’ નહીં પણ ‘અંદર’ હોય છે. સ્વલક્ષી ચીજોનો આપણને અનુભવ હોય છે. ‘અનનુભૂત દુખાવો’ એમ બોલવું એ વદતોવ્યાઘાત છે. 

પણ કેટલીક વાર્તાઓ ત્રીજા સ્તરની વાસ્તવિકતા સરજે છે, જેને આન્તર-સ્વલક્ષી – ઇન્ટરસબ્જેક્ટિવ – કહેવી જોઈશે. 

હરારી કહે છે, દર્દ એક જ ચિત્તમાં હોય છે, પરન્તુ કાયદા, ભગવાનો, રાષ્ટ્રો, કૉર્પોરેટ ટાઇટન્સ અને ચલણી નાણાં વગેરે વસ્તુઓ અનેક ચિત્ત માટે ઊભી થયેલી શ્રુંખલામાં, nexus-માં, હોય છે; સ્પષ્ટપણે કહીએ તો લોકો વડે એકબીજાને કહેવાયા કરતી વાર્તાઓમાં હોય છે. આન્તર-સ્વલક્ષી વસ્તુઓની માહિતીનો એ વિનિમય કશું જ રજૂ નથી કરતો, જે એની પૂર્વે હોય, ખરેખર તો એ વિનિમયથી વસ્તુઓ સરજાય છે.

હરારી વાતને પોતાની સાથે જોડીને દાખલો આપે છે : હું દર્દ અનુભવું છું એમ કહું તો એમ કહેવાથી દર્દ નથી જનમતું, પણ એમ કહેવું બંધ કરું એટલે દર્દ જતું રહે એમ પણ નથી થતું. એ જ રીતે, મેં લઘુ ગ્રહ જોયો એમ કહેવાથી લઘુ ગ્રહ નથી જનમતો. લઘુ ગ્રહ વિશે લોકો વાતો કરે કે ન કરે એ છે અને હશે જ. પરન્તુ સંખ્યાબંધ લોકો કાયદા, ભગવાનો, રાષ્ટ્રો, કૉર્પોરેટો અને ચલણી નાણાંની વાર્તાઓ એકબીજાને કહેવા માંડે છે ત્યારે કાયદા, ભગવાનો, રાષ્ટ્રો, કૉર્પોરેટો અને ચલણી નાણાં સરજાય છે. માહિતીના વિનિમયમાં જ આન્તર-સ્વલક્ષી વસ્તુઓ હોય છે. વિનિમય બંધ થાય તો એ વસ્તુઓ અલોપ થઈ જાય છે.

જો આપણે હરારીના આ વિચારપક્ષને સાવધાનીથી અને સમીક્ષાબુદ્ધિથી પૂરેપૂરા સ્વરૂપમાં નહીં સમજી લઈએ તો વિવિધ માહિતી-જાળ વિશેના એમના સમગ્ર વિચારને નહીં પામી શકીએ. 

(ક્રમશ:)

(03Nov24USA)

સૌજન્ય : સુમનભાઈ શાહની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર

ટ્રમ્પ કહે છે કે કમલા હૅરિસ ફાસિસ્ટ છે, મૅન્ટલિ ઇમ્પૅર્ડ છે. 

કમલા હૅરીસ કહે છે કે ટ્રમ્પે એક વાર કહેલું કે ગર્ભપાત કરાવનારી સ્ત્રીઓને સજા થવી જોઇએ. ટ્રમ્પને હું જાણું છું.

સર્વોત્તમ કહેવાતા લોકશાહી દેશ યુ.ઍસે.ની ચૂંટણીને માત્ર એક અઠવાડિયાની વાર છે. ત્યારે પ્રમુખપદ જેવા ઉચ્ચ પદના ઉમેદવારો એકબીજા માટે શું બોલે છે, એનું ઉપર્યુક્ત દૃષ્ટાન્ત સ્વયંસ્પષ્ટ છે.

શાળામાં વ્યાખ્યા ગોખેલી કે લોકોનું, લોકો વડે ચલાવાતું, અને લોકો માટેનું શાસન તે લોકશાહી. 

પણ ‘લોકશાહી’ શબ્દને ડીકન્સ્ટ્રક્ટ કરીએ તો જણાશે કે ‘લોક’ સાથે ‘શાહી’ શબ્દ જોડાયેલો છે. લોકશાહોની વર્તણૂકો બાદશાહો જેવી જ હોય છે. લોકશાહીય ગણાતાં રાષ્ટ્રોમાં જ ‘કિન્ગ’ અને ‘કિન્ગડમ’ જીવે છે અને એમના જન્મદિવસો, એમની પુણ્યતિથિઓ, રાજાશાહીમાં ઉજવાતાં હતાં એથી ય ભારે એવા ભભકાથી ઉજવાય છે. 

લોકશાહી પૂર્વે રાજાશાહી હતી, સરમુખત્યારશાહી હતી. કેટલાક રાજાઓ પૂર્વાશ્રમમાં લૂંટારા હતા, કેટલાક સરમુખત્યારો હત્યારા હતા, પ્રજાજનોને અપશબ્દો કે ગાળો દેતાં પણ ખચકાતા ન્હૉતા. હવેના લોકશાહોમાં એ વર્તણૂકોનાં તત્ત્વો નથી એમ નથી કહી શકાતું. 

લોકશાહી લોકને રીપ્રેઝન્ટ કરે છે એમ કહેવું અને સાંભળવું સારું લાગે છે, બાકી એ એક સૂક્તિથી વિશેષ કંઈ નથી. કેમ કે, લોકશાહીનો પ્રાણ ગણાય એ મતદાર બુધી હોય કે અબુધ, નો મૅટર, ફર્ક પડે છે, માત્ર મતસંખ્યાથી. અને, એ સંખ્યા ગુરુતમ સાધારણ પદ્ધતિથી મળેલો માત્ર એક આંકડો હોય છે. અને, હાર-જીતના બે આંકડા વચ્ચે નજીવો ફર્ક હોય છે ત્યારે તો એ બે ઉમેદવારમાં લાયક કોણ કે ન-લાયક કોણ એ વિચારવું વ્યર્થ બલકે હાસ્યાસ્પદ ઠરે છે.   

હકીકતે લોકશાહી કેટલી? ચૂંટણી યોજાય ને વસ્તીના અમુક ટકા લોકો મતદાન કરે એટલી.  

જુઓ, વડા પ્રધાન કે રાષ્ટ્રપ્રમુખ પાર્ટીને જેટલા વફાદાર હોય છે, એટલા લોકને નહીં; અને પાર્ટીને, એમનાથી ઉચ્ચ કોઈ દેખાતું નથી. એમના એ જોડાણમાં લોકશાહી અર્પે એ સ્વાતન્ત્ર્ય કેટલું? વાણી વિચાર કે ભિન્ન મત અથવા અસમ્મતિને કેટલો અવકાશ? 

રાષ્ટ્રહિતની બાબતો પાર્લામૅન્ટમાં જાય એ પહેલાં લેવાતા કીચન-કૅબિટ કે ઇન-કૅમેરા નિર્ણયો સમીક્ષાત્મક હોય છે ખરા? એમાં કશાં વસ્તુલક્ષી ધૉરણો હોય છે ખરાં કે પછી સર્વોચ્ચની મરજી કે પસંદગીને ઓકે કરવામાં આવે છે? સર્વોચ્ચને વફાદાર રહેવું એટલે પાર્ટીને અથવા પાર્ટીને વફાદાર રહેવું એટલે સર્વોચ્ચને. પણ પ્રજા પ્રત્યેની વફાદારીનું શું? આમ, પક્ષીય અને પ્રજાકીય હિત સામસામે આવી જાય છે. ક્યારેક ક્યારેક લોકશાહીના સ્વાંગમાં પ્રજાને ઑથોરિટેરિયન સ્ટેટનો અનુભવ મળે છે. એની વર્તમાન ભારત, યુ.ઍસે. અને યુ.કે.-ના બૌદ્ધિકોએ જે તે પ્રસંગે ટીકાટિપ્પણી કરી છે. 

આપણે ડૅમોક્રેટિક ગણાતાં નેટવર્ક્સને પણ ખાસ તપાસવાં જોઈશે, કેમ કે વિશ્વનાં ૫૦% રાષ્ટ્રોમાં લોકશાહીય શાસન છે.

+ +

આજના માણસના વર્તમાનમાં, યુ્દ્ધખોર રાષ્ટ્રો છે અને યુદ્ધને વારવા-નિવારવાનો ખેલ ખેલતાં લોકશાહી રાષ્ટ્રો છે. ટૅક્નોલૉજિકલ પ્રોગ્રેસ અ-પૂર્વ છે, પણ તેથી અસમાનતા વધી છે, એક ગુપ્ત સામ્રાજ્યવાદ વિકસી રહ્યો છે. આજના માણસના વર્તમાનમાં, સ્ટોરી મિથ ટ્રુથ અન્ટ્રુથ પોસ્ટ-ટ્રુથ અને વિઝડમ વચ્ચેના ભેદ લુપ્ત થઈ ગયા છે. આજના માણસની ચોપાસ ગ્રેટ કે લિટલ સંખ્યાબંધ નૅરેટિવ્ઝની કૂદાકૂદ છે, રંજાડ છે. 

વર્તમાનની આ સર્વ વિષમતા શાને કારણે છે એ સમજવાની ઉતાવળ કરવાને બદલે નિરાંતે મને હરારી જેવા ઇતિહાસવિદ પાસે જવું જરૂરી સમજાય છે.

+ +

હરારી માહિતીસંસારના ‘સ્ટોન એજ’-થી ‘સિલિકોન એજ’ લગીના ઇતિહાસની ભૂમિકાએ જણાવે છે કે માણસનું માહિતી સાથેનું જોડાણ ઉત્તરોત્તર વધતું રહ્યું છે, પરન્તુ સાથોસાથ સત્ય, સચ્ચાઇ કે ડહાપણમાં થવો જોઈતો વધારો નથી થયો. 

કહે છે, વાસ્તવિકતાનો સાવ ચૉક્કસ નકશો ઊભો કરવામાં માહિતીનું કેવુંક રૂપ રચી કાઢવું એ આપણને સરસ આવડે છે, પરન્તુ સંખ્યાબંધ લોકોને માહિતી સાથે જોડવાનું પણ સરસ આવડે છે. નાઝી અને સ્તાલીન વિચારસરણીઓએ સામાજિક જાતિઓ અને વર્ગો વિશે ઢગલાબંધ ભ્રાન્ત વિચારો ફેલાવેલા, પરિણામે, લાખ્ખો લોકોને એમની સાથે યન્ત્રવત જોડાવાની, તાલ સે કદમ કરવાની, ફરજ પડી હતી. પરન્તુ, વિવિધ માહિતી-જાળનો ઇતિહાસ તપાસીએ તો, હરારી કહે છે, સમજાશે કે આદિ કાળથી ઇન્ફર્મેશન ટૅક્નોલૉજીઝની અવનવી શોધો થતી આવી છે, પરન્તુ તેથી વિશ્વનું એવું ચિત્ર નથી મળ્યું કે એવું ઘડતર નથી થયું જેને સચ્ચાઇભર્યુ – ટ્રુથફુલ – કહી શકાય. વિશ્વનું એવું જ ઘડતર ઇન્ટરનેટ અને AI -ના પ્રવર્તમાન યુગમાં પણ થઈ રહ્યું છે.

આમ, ઇતિહાસની ભૂમિકાએ રહીને હરારી વર્તમાનને સમજાવી રહ્યા છે, એની નૉંધ લેવી જોઈશે. 

+ +

ટૅક્નોલૉજીઝની એ પુરાકાલીન શોધોમાંની એક તે, વાર્તાઓ. તે વિશે અનેક દાખલા આપીને એમણે સમજાવ્યું છે કે વાર્તાઓ કેવી રીતોથી શોધાઇ હતી અને તે સાથે લોકો કેવા તો જોડાતા ચાલ્યા હતા : 

હરારી પોતાનાં પુસ્તકો “Sapiens” અને “Homo Deus”-માં રજૂ કરેલા એક વિચારને યાદ કરે છે. એ વિચાર એ કે આપણે મનુષ્યો વિશ્વ પર રાજ કરીએ છીએ તે આપણી flexibility-ને કારણે, નહીં કે ડહાપણને કારણે. Flexibility એટલે લવચિકતા, એકબીજા સાથે સરળતાથી જોડાઇને પૂરા સહકારી થઈ જવાની તત્પરતા. 

હરારી જણાવે છે કે આ લવચિકતા ચિમ્પાન્ઝીઓ અને કીડીઓમાં પણ હોય છે, જો કે એ વડે ચિમ્પાન્ઝીઓએ કે કીડીઓએ સામ્રાજ્યો, ધર્મો કે વેપારધંધા માટેનાં નેટવર્કસ ઊભાં નથી કર્યા; પણ આપણે, માણસે, જરૂર કર્યાં છે. ચિમ્પાન્ઝીઓની સંખ્યા પણ ૨૦-૬૦ જેટલી જોવા મળતી હતી, પ્રસંગોપાત્ત વધીને ૧૫૦-૨૦૦ થતી હતી. આપણે તો અતિ મોટી સંખ્યામાં સહકારી થઈ જઈએ છીએ. હરારી જણાવે છે કે કૅથલિક ચર્ચના ૧.૪ બિલિયન સભ્યો છે, સામ્યવાદી વિચારધારા સાથે ૧.૪ બિલિયન ચીનાઓ જોડાયેલા છે, ગ્લોબલ ટ્રેડ નેટવર્ક્સ ૮ બિલિયન મનુષ્યોને પોતાની સાથે જોડે છે, સંડોવે છે. સમજાય એવું છે કે આ નેટવર્ક્સ વ્યક્તિથી વ્યક્તિને નથી જોડતાં, જોડતાં હોત, તો એનું કદ કદી આટલું મોટું ન થયું હોત.

હરારી Neanderthals અને ancient Homo sapiiens માનવ-પ્રજાતિઓનો નિર્દેશ કરીને જણાવે છે કે દરેક કબીલામાં થોડાક ડઝન સંખ્યાની વ્યક્તિઓ હતી, વ્યક્તિ વ્યક્તિ વચ્ચે સહકાર હતો, વળી, કબીલાઓએ એકમેક સાથે કશા સહકાર પણ જવલ્લે જ ઊભા કરેલા. જો કે એકબીજા સાથે સહકાર સાધવાનું અપૂર્વ સામર્થ્ય તો ‘હોમો સૅપિયન્સ’-ના કબીલાઓએ ૭૦ હજાર વર્ષ પૂર્વે દાખવવા માંડેલું અને તેને પરિણામે, કબીલા કબીલા વચ્ચે વેપારધંધાની તેમ જ કલાપરક પરમ્પરાઓની શરૂઆત થઈ હતી, અને ક્રમે ક્રમે વિશ્વભરમાં પ્રસરી હતી. 

હરારી જણાવે છે કે વિભિન્ન કબીલાઓ વચ્ચેનો એ વ્યાપક સહકાર મનુષ્ય-મસ્તિષ્કની સંરચના અને ભાષિક સામર્થ્યમાં થયેલા ઉત્ક્રાન્તિપરક ફેરફારોને આભારી હતો, અને તેથી, માનવજાતિમાં કાલ્પનિક વાર્તાઓ કહેવાની, તેમાં વિશ્વાસ કરવાની અને તેથી દ્રવીભૂત થવાની ક્ષમતા વિકસી હતી. માનવ માનવ વચ્ચે કડી રચાય એવાં નેટવર્ક્સને સ્થાને માનવ અને વાર્તાઓ વચ્ચે કડી રચાય એવાં નેટવર્ક્સ શરૂ થયાં હતાં. 

પરિણામ એ આવ્યું કે એકબીજાને જાણવા-ઓળખવાની જરૂરત ન રહી; તેઓ બસ, એ વાર્તા જાણી લે, એ પર્યાપ્ત મનાવા લાગ્યું. એ-ની-એ વાર્તા કરોડો લોકો જાણી શકે એવી થવા લાગી. એટલે, વાર્તા જ કેન્દ્રસ્થ કડી બની રહી – સૅન્ટ્રલ કનેક્ટર. એના એટલા બધા આઉટલેટ્સ થયા કે અમર્યાદિત સંખ્યામાં લોકો તે સાથે પ્લગ-ઇન થઈ શકે. હરારી કહે છે, દાખલા તરીકે, “બાઇબલ”-થી જોડાયેલા કૅથલિક ચર્ચના ૧.૪ બિલિયન સભ્યો છે, સામ્યવાદી વિચારધારાની વાર્તાઓથી જોડાયેલા ૧.૪ બિલિયન ચીનાઓ છે, અને ગ્લોબલ ટ્રેડ નેટવર્ક સાથે સંકળાયેલા ૮ બિલિયન સભ્યો છે. તેઓ ચલણી નાણું, કૉર્પોરેશન્સ, અને બ્રાન્ડ્સ કે બ્રાન્ડ નેમ્સ્-ની વાર્તાઓ સાથે જોડાયેલા છે. 

હરારીએ સ્પષ્ટતા નથી કરી પણ મને લાગે છે કે તેમને મન ‘કાલ્પનિક વાર્તાઓ’-નો અર્થ શુદ્ધ સાહિત્યિક કથાઓ તો નથી જ, પણ એવી વાતો છે જે રે-લોલની જેમ ઝિલાયા કરતી હોય છે અને સમાચારની જેમ ગતાનુગતિક રીતે વિકસ્યા કરતી હોય છે. એ જ રીતે, એમણે ‘વિશ્વાસ’-નો અર્થ પણ ‘ભોળો ભરોસો’ કર્યો લાગે છે, નહીં કે ‘શ્રદ્ધા’. કેમ કે, ધર્મ તો શ્રદ્ધાનો વિષય છે, જેની ચર્ચામાં મહદંશે આધ્યાત્મિક દૃષ્ટિ અને સૂઝબૂઝની જરૂરત પડતી હોય છે. ત્રીજું, પ્રજાઓને સામ્યવાદી વિચારસરણીમાં વિશ્વાસ પડે છે, એમ લોકશાહીમાં ય પડે છે. વળી, એના અનુસરણમાં પણ વાર્તાઓની નિર્ણાયક ભૂમિકા હોય છે, તે વિશે હરારીનું શું મન્તવ્ય છે તે યથાસમયે જોઈશું.

= = =

(29Oct24USA)

સૌજન્ય : સુમનભાઈ શાહની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર