આ અગાઉના લેખમાં મેં કહ્યું હતું કે ગુજરાતીના સારા પ્રૉફેસરને સાંભળવાથી વિદ્યાર્થિનીઓ અને વિદ્યાર્થીઓ ‘સંકુલ’ ‘સુસ્પષ્ટ’ ‘પ્રતીતિ’ વગેરે બોલતાં થઈ જાય છે. તેઓ ’સર્વશ્રેષ્ઠ’ ‘સંયમ’ ‘ગામ્ભીર્ય’ ‘ઘનતા’ ‘પ્રાધાન્ય’ ‘સવિશેષ’ ‘સુશ્લિષ્ટ’ કે ‘રસાનુભવકારી’ લખતાં પણ થઈ જાય છે. અને, એક દિવસ ‘વિદ્વાન’ થઈ જાય છે, ‘મહાન’ ગણાવા માંડે છે.

એમ થાય એમાં કંઈ ખોટું નથી. આ કપરા કાળમાં એ પ્રૉફેસર અને એની એ વિદ્યાર્થિનીઓ તેમ જ વિદ્યાર્થીઓ, સૌ, સદ્દનસીબવાળાં ગણાય.

પણ સાચું એ પણ કહ્યુ હતું કે એની ‘એવી’ વિદ્વત્તા જુદી જ ચિન્તાનો વિષય બને છે. કેમ કે એનું શબ્દભંડોળ ઠિંગરાઈ ગયું હોય છે. કેમ કે એની મતિ ભાષાના એ ઓરડામાં કૅદ થઈ ગઈ હોય છે. એ એવા અને એટલા જ શબ્દોનો ગુલામ બની ગયો હોય છે.

કહ્યું હતું કે બીજા શબ્દોમાં એમ કહેવાય કે એની ‘સંકેતપરક સ્વતન્ત્રતા’ નષ્ટ થઈ ગઇ હોય છે – સૅમિયોટિક ફ્રીડમ.

આ ‘સૅમિયોટિક ફ્રીડમ’-ને સમજાવવા મારે નીચે મુજબના માર્ગે જવું રહેશે. એ માર્ગ મેં કોરેલો છે. એ માટે પરિભાષાને કઠોરતાથી તજી દીધી છે અને ન ગમવા છતાં શાસ્ત્રીયતાને ઑગાળી નાખી છે. તેમ છતાં, વાચકમિત્રોએ એ પર ધીમાં પણ નિશ્ચલ ડગ ભરવાં પડશે.

Pic courtesy : CanStockPhoto

સૅમિયોટિક્સ અથવા સૅમિયોલૉજીને ગુજરાતીમાં સંકેતોનું વિજ્ઞાન કહેવાય – સંકેતવિજ્ઞાન. કેટલાક વિદ્વાનો એને સંજ્ઞાવિજ્ઞાન પણ કહે છે. આપણે જાણીએ છીએ કે પ્રકૃતિ અને પ્રત્યય મળીને પદ તેમ જ ધ્વનિ અને અર્થ મળીને શબ્દ બને છે; તેમ આમાં, સંકેતક અને સંકેતિત મળીને સંજ્ઞા બને છે. અને, સંજ્ઞાથી જે જ્ઞાન થવાનું હોય તે આપણને થાય છે. સંકેતવિજ્ઞાન સંજ્ઞાઓ પ્રતીકો અને તેમના વિનિયોગોનું અથવા અર્થઘટનનું અધ્યયન છે.

ભાષાના શબ્દોને ભાષિક સંકેતો કહેવાય – વર્બલ. પણ આપણી આસપાસ બિનભાષિક સંકેતો ઘણા છે – નૉનવર્બલ.

સોમવારે મારા વર્ગમાં બધા જ વિદ્યાર્થીઓ લીલાં ખમીસ પ્હૅરીને આવ્યા હોય તો એ ‘રંગ’ કશાકનો સંકેત છે. મંગળવારે બધા બુલ્ગાનીન બીયર્ડમાં (દાઢી રાખવાની એક ફૅશન) કે બ્લૂ જીન્સમાં આવ્યા હોય તો એ ‘ફૅશન’ સંકેત છે. બુધવારે બધી જ છોકરીઓ પોપટી સાડીમાં આવી હોય અને તે દિવસે બધા જ અધ્યાપકમિત્રો ગળે કેસરી ખેસ લટકાવીને આવ્યા હોય, તો એ ‘પહેરવેશ’ એક સંકેત કહેવાશે.

(મારો એ બુધવાર કેવો રંગરંગીન !)

અમુક કલાકે મન્દિરનો ઘંટ વાગે, તો એ ‘અવાજ’ સંકેત છે. ચૂંટણી-વિજેતાઓ બૅન્ડવાજાં ઉપરાન્ત હાકોટા પાડતા જતા હોય એ ‘ક્રિયા’ કે ‘પ્રવૃત્તિ’ સંકેત છે. ખોપરી અને તેની નીચે ક્રૉસમાં બે હાડકાં ચીતર્યાં હોય, તો એ ‘દૃશ્ય’ સંકેત છે. કોઈ વ્યક્તિ ડોકું ઊંચું અને નીચું ધુણાવે; કોઈ જમણે-ડાબે ધુણાવે; કોઈ તમને તાકીને હથેળીનાં વચલાં બે આંગળાં પોતાની તરફ હલાવીને બોલાવે; કોઈ પોતાને હોઠે આંગળાં ચૉંટાડીને તરત તમારી તરફ મોકલે, તો એ બધા ‘હાવભાવ’ સંકેત છે. વગેરે વગેરે.

સાર એ કે રંગ, ફૅશન, પહેરવેશ, અવાજ, દૃશ્ય, ક્રિયા, પ્રવૃત્તિ, હાવભાવ વગેરે વગેરે બિનભાષિક સંકેતો છે. સમજવાનું એ છે કે સંકેતવિજ્ઞાન એ દરેકને પણ ભાષાઓ જ ગણે છે કેમ કે એ દરેક સંકેત પણ કશુંક કહે છે. સંકેતવિજ્ઞાન વર્બલની સરખામણીમાં વધારે તો નૉન-વર્બલનું વિજ્ઞાન છે.

આ વિષયમાં મને અત્યન્ત નૉંધપાત્ર લાગેલા પ્રશ્નો ત્રણ છે : ૧ : સંકેતકનો દરજ્જો કોને / શેને આપી શકાય? : ૨: સંકેતિત કોને સમજાય – ગુજરાતી ભાષકને કે કોઈપણ મનુષ્યને? : ૩ : એકને જે સંકેતિત સમજાય તે જ દરેકને સમજાય? :

પ્રશ્ન મેં ઉઠાવ્યા તો ઉત્તર પણ હું જ આપું. (અમારી એક કામવાળી છોકરી કૈલાસને કહીએ કે – પંખો બંધ કર, તો તરત હસીને ક્હૅ – હું નહીં કરું, જેણે ચાલુ કર્યો હોય, એ કરે !)

પ્રશ્ન ૧ -નો ઉત્તર : વિશ્વની કોઈપણ ચીજ સંકેતક બની શકે, એને એ દરજ્જો આપી શકાય. સૂનો પડેલો પથરો કે લાકડાનું એક ઢીમચું (ઇશ્વરનો) સંકેતક બની શકે. હાથરૂમાલ, અમુક પરફ્યુમ, મૉંએથી વ્હીસલ કે રેડ રોઝ (પ્રેમપ્રણયનાં) સંકેતકો છે. સંકેતકો અનેક છે : આંગળી અને અંગૂઠાથી વગાડાતી ચપટી. ઓમ્. ક્રૉસ. કપાળમાં ચાંલ્લો, તિલક કે ત્રિપુણ્ડ. સીધો કે સ્હૅજ જમણી તરફ વાળેલો સ્વસ્તિક. માથે કાશ્મીરી, કાળી કે સફેદ ટોપી, ફૂમતાવાળી ઊંચી લાલ ટોપી, પાઘડી, ફૅંટો કે ફાળિયું. વિવિધ રંગની લાંબી અને ટૂંકી ધજાઓ. દરેક દેશનાં રાષ્ટ્રધ્વજ અને રાષ્ટ્રગીત. સાડીછેડો જમણે અને ડાબે. અરે, જમણો હાથ અને ડાબો હાથ પણ સંકેતકો છે.

આવા મતલબનું કવિ બૉદ્લેરે કહ્યું હતું – મનુષ્ય પ્રતીકોના જંગલમાં વસે છે.

પ્રશ્ન ૨ -નો ઉત્તર : સામાન્યપણે સંકેતિતને દરેક મનુષ્ય પામી શકે છે. એ માટે એણે ગુજરાતી કે ભારતીય અથવા તો હિન્દુ કે મુસલમાન કે ખ્રિસ્તી હોવું અનિવાર્ય નથી. જેમ કે, દાઢી અને જીન્સની ‘ફૅશન’ એ જાણે છે. એ ‘હાવભાવ’ એ પણ પામે છે. પરન્તુ ‘અધ્યાપક’ ‘સાડી’ ‘ખેસ’ કે ‘મન્દિર’-ના સંકેતિતો સામાન્યપણે દરેક મનુષ્યને નહીં પ્હૉંચે, સિવાય કે એ ગુજરાતી ભાષક પણ હોય.

પ્રશ્ન ૩-નો ઉત્તર : સંકેતિત એકને સમજાય તે જ સામાન્યપણે દરેકને ન સમજાય. સફેદ રંગથી હું સમજું શુભમંગળ પણ મધુ મંગેશકર એને અશુભઅમંગળ સમજે. દાઢી અને જીન્સથી હું સમજું યુવાની પૂરબહારમાં અને જોશમાં ખીલી પણ મનુ મારવાડી એને છેલબટાઉવેડા સમજે. પોપટી સાડીઓથી મને લાગે કે મારા વર્ગમાં વનસ્પતિ – પ્રકૃતિ – છવાઈ ગઈ છે પણ લાલબહાદુરસિંહ કો યે બકવાસ દિખે. મન્દિરનો ઘંટ મને જણાવે કે આરતીનો સમય થઈ ગયો છે પણ કરીમચાચા માટે એ માત્ર અવાજ હોય. ખોપરી નીચે હાડકાંનું દૃશ્ય જોઇને હું ડરું પણ મારો અમેરિકન ફ્રૅન્ડ સ્ટીવન્સન મને હસે, બાળક પણ ગણે.

(મેં જ્યાં જ્યાં ‘વગેરે વગેરે’ અને ‘સામાન્યપણે’ કહ્યું છે તે, સ્વીકારો કે વિધાનોની વ્યાપકતા સૂચવવા માટે છે.)

ત્રણેય ઉત્તરનો સાર એ છે કે સંકેતકો અને સંકેતિતો શબ્દ અને અર્થની તુલનાએ વધારે મુક્ત છે. ઉચ્ચારણ, વ્યાકરણ કે જોડણીનો તો પ્રશ્ન જ નિર્મૂળ થઈ જાય છે અને તેથી ખૂબ મૉકળાશ મળે છે. માણસ સ્વભાષાની સીમાઓ સાચવીને કે ઓળંગી જઈને પરભાષીઓ લગી આરામથી પ્હૉંચી શકે છે. એથી એક મનુષ્યને બીજા મનુષ્યો સાથે કમ્યુનિકેટ થવાની અને એ માટે ઍક્સ્પ્રેસ થવાની ઘણી સ્વતન્ત્રતા મળે છે.

એ સ્વતન્ત્રતાનું નામ છે, સૅમિયોટિક ફ્રીડમ – સંકેતપરક સ્વતન્ત્રતા.

પેલી વિદ્યાર્થિનીને કે વિદ્યાર્થીને સંસ્કૃત શબ્દોવાળી એ પરિભાષા જરૂર બચાવી શકે, શરત એ કે એ અધ્યાપક હોય અને પરિભાષાને યથાસ્થાને યુક્તિપૂર્વક વાપરી જાણે. નહિતર, એ વિદ્યાર્થિની કે વિદ્યાર્થી તત્સમ અને દેશ્ય શબ્દોની દિશાઓ ભૂલી જશે. ગામડાગામના ધુમાડિયા રસોડામાં જેટલા સંકેતકો હશે તેને એ ઝીલી નહીં શકે, સંકોચાઈ જશે અને એની સૅમિયોટિક ફ્રીડમ એટલી ઘટી જશે. આનું પ્રતિ-દૃષ્ટાન્ત એ કે ગ્રામવાસી જન તદ્ભવ કે તત્સમની દિશાઓમાં નથી પ્રવેશી શકતો. શહેરી ભાઈબંધ જોડે એ રેસ્ટોરાંમાં ગયો તો હોય છે પણ છરીકાંટા સહિતની ટેબલમૅનર્સના સંકેતો એને મૂંઝવતા હોય છે.

જે ગુજરાતી શિક્ષિતો અંગ્રેજી શબ્દોની કે હિન્દી સિનેમાના પ્રભાવે કરીને હિન્દી શબ્દોની ભરમારથી જીવનવ્યવહાર કે સંદેશાવ્યવહાર ચલાવતા હશે, જેને તેઓ પોતાની વિશેષતા સમજતા હોય છે, તો એમની જાણ બહાર એમની સ્વતન્ત્રતા ઘટી જવાની. તેઓ ગુજરાતી ભાષામાં સર્જન કરતાં હશે તો એ ઘટાડાની અસર તેમાં પણ વરતાશે. જતે દિવસે એ વ્યવહારોની મર્યાદાઓને તેઓ જાણી શકશે નહીં અને જાણશે ત્યારે મૉડું થઈ ગયું હશે. સમર્થો આમાં અપવાદો છે પણ તેઓથી આ સર્વસાધારણ મુદ્દો પુરવાર થાય છે.

પેટ ‘ઠોકીને’ ખાધું : એ બાંગડને મારા ‘તાબામાં’ રાખીશ : સરખું વરત ને, શું ‘ગોથાંપિલ્લાં’ કર્યા કરે છે? : લોહી ‘પી’ ગ્યો : ‘ધૂનમાં ને ધૂનમાં’ હું એ બાજુ ચાલી ગયો : મારા બેડરૂમમાં આમ ‘ચોરપગલે’ નહીં આવવાનું : મારું ‘માથું’ ન ‘ખા’ :  પેલાએ મનુને એવી ‘ફાચર’ મારી કે વાત પતી ગઈ : તેં ‘બાફ્યું !’ જોજે હવે તારી શી ‘વલે’ થાય છે : આવા તો ગુજરાતીમાં એટલા બધા પ્રયોગો છે કે ગણતાં થાકી જઈએ. પણ હું ગુજરાતી ભાષાને આવાં કારણોસર ભારે સર્જનાત્મક ક્હૅતાં નહીં થાકું.

ઉપર્યુક્ત લગભગ દરેક પ્રયોગમાં માનવીય વર્તનની અસાધારણતા છે – જેમ કે, પેટને ઠોકાય નહીં; બાંગડને તાબામાં રાખવાનું મુશ્કેલ; સરખું વર્તન કરનારો ગોથાંપિલ્લાં ન કરે; લોહી પીવાની વસ્તુ નથી; ચાલવું અને ધૂનમાં ને ધૂનમાં ચાલવું. બેડરૂમ અને ચોરપગલાં. માથું, ખાવાની વસ્તુ નથી. મનુ નામનો મનુષ્ય અને ફાચર. સામાન્યપણે વરાળથી પકવવીએ એને બાફવું કહેવાય, એથી વલે નથી થતી – બૂરા હાલ.

જોઈ શકાશે કે દરેક પ્રયોગમાં ભાષા ફંટાઈને બિનભાષિક સંકેતોની દિશામાં સંચરે છે. અને તેથી, એ દરેક પ્રયોગ એક ‘સૅમિયોસિસ’ ઊભું કરે છે – એટલે કે, અર્થસૂચનને બધી બાજુએથી પામવા માટેની એક સંકુલ રચનાપ્રક્રિયા.

ભાષા મરી રહી છે એમ ન કહો; એમ કહો કે ભાષા આવડતી’તી પણ એ શબ્દો શબ્દગુચ્છો વાક્યો રૂઢિપ્રયોગો કે કહેવતો વાપરવાને બદલે આપણે ઓછા શબ્દોથી કામ પતાવતા થયા; ટૂંકાક્ષરીઓ કે ઇમોજી જેવાં ચિત્રોથી મુદ્દો પૂરો કરવાની કુટેવને વશ થયા. અને ત્યારે, દેખીતું છે કે ઉતાવળ થાય, આજકાલ ઘણાને લાગે છે એમ જોડણી અને વ્યાકરણ પંચાત લાગે.

આમ આપણા જીવનમાં શબ્દો છે પણ સંકેતો ય છે. જીવન એ બન્નેથી ચાલે છે. એટલે, સંકેતવિજ્ઞાનની છતરી હેઠળ ભાષાવિજ્ઞાન આવી જાય છે એમ સમજી રાખવું બહુ જરૂરી છે.

સ્વિસ ભાષાવિજ્ઞાની ફર્ડિનાન્ડ દ સૉસૂર પછી ‘બાયોસૅમિયોટિક્સ’ વિકસ્યું છે – ધરતી પરના જીવોનું વિજ્ઞાન અને સંકેતવિજ્ઞાન. એ દિશાનું ગહન વિજ્ઞાન. યાદ આવે છે કે સૅમિયોટિક્સનો નિર્દેશ મારા ‘સંરચના અને સંરચન’ પુસ્તકમાં મેં ૧૯૮૬માં કરેલો; એ પછી આજે કર્યો. નથી ખબર કે બાયોસૅમિયોટિક્સની વાત વીગતે ક્યારે ય કરી શકીશ કે કેમ.

ત્રણ બાબતો નૉંધપાત્ર છે : ૧ : દરેક મનુષ્ય સંકેતપરક સ્વતન્ત્રતાને લાયક છે : ૨ : સંકેતપરક સ્વતન્ત્રતાનો અર્થ જ એ કે હું ગમે એ વસ્તુને સંકેતક બનાવી શકું અને તેમાં મારી મરજી મુજબનો સંકેતિત આરોપી શકું : ૩ : એટલું જ નહીં, અન્યોએ આકારેલા સંકેતકોને પણ હું સ્વેચ્છાએ સ્વીકારું.

પણ એ ત્રણ બાબતોને કારણે દુ:ખદાયી પ્રશ્નો જન્મે છે. પેલો મનુ મંગેશકર બાંયો ચડાવીને મને ધમકાવી શકે – શી રીતે સફેદ રંગ શુભમંગળ છે? અમે લોકો તો એથી શોક અને રુદન સમજીએ છીએ. મનુ મારવાડીને હું પૂછી શકું – છેલબટાઉવેડા એટલે શું? વ્યાખ્યા આપ ! સ્ટીવન્સનને કહી શકું – તમે હાળા અમેરિકનો દુનિયાને શસ્ત્રો વેચો છો તે ખોપરી-હાડકાના દૃશ્યથી શેના ડરો, સમજાય છે મને.

ધર્મયુદ્ધો, ક્રુસેડ્સ, વર્ણ વર્ણ વચ્ચે ઝઘડા, કોમો વચ્ચે હુલ્લડો, જાતિઓ વચ્ચે ઘર્ષણ, લડાઈઓ અને યુદ્ધો થયાં છે એમાં પ્રજાઓએ સંકેતપરક સ્વતન્ત્રતાનો દુરુપયોગની હદે ઉપયોગ કર્યો છે. ઇતિહાસમાં અનેક દાખલાઓ મોજૂદ છે : વર્ણભેદ – વર્ણો અને દલિતો. જાતિભેદ – હિન્દુ અને મુસ્લિમ – નાઝિ અને યહૂદી, રંગભેદ – નિગર અને વ્હાઇટ …

સંકેતપરક સ્વતન્ત્રતાનો દુરુપયોગ થવાનાં અનેક કારણો છે. મુખ્ય કારણ એ છે કે સંજ્ઞાઓને જે કોઈ અર્થ સૌ પોતપોતાના સ્વાર્થ અનુસાર ચૉંટાડે છે કેમ કે અર્થ તો બહાર જોઈએ તેટલા અને તેવા મળી રહેતા હોય છે.

આપણા કેટલાયે અધ્યાપકો અને વ્યાખ્યાનકારો અર્થ બાબતે આવી જ દોડ લગાવતા હોય છે. હાથ પરના વિષયમુદ્દાને હડસેલીને વિશ્વયુદ્ધો, ટૅક્નોલૉજિ, પશ્ચિમની સંસ્કૃતિ, સૅક્યુલારિઝમ, આધુનિકતાવાદ વગેરે દિશાઓમાં ઊડવા લાગે છે !

સંકેતવિજ્ઞાનનો આ કેન્દ્રવર્તી સૂર ધ્યાનમાં લેવાની જરૂરત છે : શબ્દ કે સંકેતો કે સંજ્ઞાઓ અર્થ લઇને નથી જન્મ્યાં હોતાં : જેમ કે, હું ‘ગાય’ કહું તેમાં, એ માતા છે, પવિત્ર છે, એના શરીરમાં બધા દેવો વસે છે વગેરે અર્થો સંભર્યા નથી હોતા. મીનિન્ગ, ઇન-બિલ્ટ નથી. પણ એક બોલ્યો, બીજાએ સ્વીકાર્યું, એ સ્વીકારની દીર્ઘ પરમ્પરા બની, અને એ ચૉંટાડેલો અર્થ જ સૌને ‘સહજ’ લાગવા માંડ્યો ! પણ હકકીત જુદી છે. ખરેખર તો ‘ગાય’-નો એ અર્થ સમયાન્તરે અને કેટલા ય સાંસ્કૃતિક તત્ત્વો તેમ જ પરિબળોનું ફળ છે. એટલે એનો આંખો મીંચીને સ્વીકાર ન કરાય. કોઈ પણ શબ્દ કે સંકેત કે સંજ્ઞાનું પાછલે પગે ચાલતા જઈને કાળજીથી વિશ્લેષણ કરવું જોઈએ. 

રોલાં બાર્થ જેને ‘રીવર્સલ’ કહે છે તે છે એ.

એટલે, બધા સંકેતવિજ્ઞાનીઓ સૂચવે છે કે દરેક સંકેતક અને સંકેતિતનું તથા કોઈ પણ સૅમિયોસિસનું એ સ્વરૂપનું વિશ્લેષણ કરો.

એ વિશ્લેષણને સૅમિયોટિક ઍનાલિસિસ કહેવાય છે.

એ વિશે હવે પછી…

= = =

સૌજન્ય : સુમનભાઈ શાહની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર

સાક્ષરજીવન, તેમાં સાહિત્યિકતા અને આજે એમાં શબ્દભંડોળની વાત ઉમેરવી છે.

શબ્દભંડોળ, અંગ્રેજીમાં – વૉકેબ્યુલરી. માણસ પાસે પોતાની ભાષાના ઉપરાન્ત બીજી ભાષાના જે શબ્દો હોય તે બધાના સરવાળાને શબ્દભંડોળ કહેવાય. 

તમે કેટલા શબ્દો જાણો છો તેનો ટેસ્ટ આપી શકાય છે. તમારા શબ્દભંડોળનું સ્તર કયું છે, તેનું સામર્થ્ય કેટલું છે, તે જાણી શકાય છે. કરુણતા એ છે કે આ બધાં પરીક્ષણ અંગ્રેજી કે અન્ય ભાષાના ભાષકનાં થાય છે, ગુજરાતી ભાષકનાં નહીં – શાળા કક્ષાએ હળવાશથી થતાં હોય તો તેની મને જાણ નથી. 

ગુજરાતી ભાષા મરી રહી છે એમ કહેવું કેટલું ગલત છે તે સૌ જાણે છે હવે. ખરી વાત તો એ છે કે તળ પ્રદેશોમાં ગામડાંઓમાં કે કસબાઓમાં ગુજરાતી મરી નથી. હા, ઘરડાં સાસુમા પણ ‘થૅન્ક્યુ’ ‘સૉરિ’ કરતાં થયાં છે – પણ એ શાસ્ત્રીય ચર્ચાનો વિષય છે, એમાં નથી જવું.

સર્જન / લેખન કરનારા સાહિત્યકારનું અને સહૃદય વાચકનું શબ્દભંડોળ સામાન્ય ભાષકના કરતાં મોટું હોય છે.

છતાં પૂછી શકાય કે ગુજરાતી સાહિત્યકારને કેટલા તત્સમ, કેટલા તદ્ભવ, અને કેટલા દેશ્ય શબ્દો આવડે છે. કેટલાં પંખીનાં, કેટલાં પુષ્પનાં, કેટલાં શ્હૅરોનાં કે વિશ્વના કેટલા દેશોનાં નામ એ જાણે છે. ત્રણ ઋતુ તો બધા જાણે છે પણ છ ઋતુનાં નામ અને તેના પ્રાકૃતિક ક્રમની કેટલાને ખબર છે. આ જ સવાલો ગુજરાતી ભાષાસાહિત્યના અધ્યાપકને પણ પૂછી શકાય.

માહિતીપરક સવાલો પણ કરી શકાય : સમસામયિક વિવેચકને ગુજરાતી સાહિત્યના દિવંગત અને વિદ્યમાન કેટલા વિવેચકોનાં નામની જાણ છે. સંસ્કૃત કાવ્યશાસ્ત્રીઓનાં અને પશ્ચિમના કેટલા સિદ્ધાન્તકારોનાં નામની ખબર છે. કેટલા મરાઠી બંગાળી કે પંજાબી સાહિત્યકારોનાં નામની જાણ છે. ભારતની પ્રાચીન, મધ્યકાલીન અને અર્વાચીન સાહિત્યકૃતિઓની એની યાદી નાની છે કે કેમ. એ શેક્સપીયર કોટિના કેટલા વિશ્વ સાહિત્યકારોનાં નામ જાણે છે. 

સામાન્યપણે માણસને પોતાના નાણાંભંડોળની જાણ હોય છે. પોતાના બૅન્કઍકાઉન્ટમાં બૅલેન્સ કેટલું છે તેની જાણ હોય છે; ચિન્તા રાખે છે કે એ કેમ વધે, નિત્ય વધ્યા જ કરે, ઘટે નહીં, ઘટે જ નહીં. પણ પોતાના શબ્દભંડોળ વિશે એ ભાગ્યે જ કશું જાણતો હોય છે, વિચારવાનો તો સવાલ જ કેવો.

એટલે એ એક-ના-એક શબ્દો જ વાપર્યા કરે છે. કેટલાક લેખકો પણ એક જ ફકરામાં એ-નો-એ શબ્દ વાપરતાં ખચકાતા નથી. ભાષકોની એ માનસિકતા સમજવા જેવી છે. કેટલાક લોકો હરખમાં આવી જઈને, સવિશેષે, દીકરા-દીકરીના લગ્નની આસપાસ, ઘણા પૈસા વાપરી નાખે છે, ત્યારે કોઈ કોઈના અવાજ બેસી જાય છે કેમ કે ઘાંઘા થઈને એમણે એ-ના-એ શબ્દો વડે ઘાંટા પાડ્યા હોય છે. આગળના સમયમાં, ધોતી-ઝભ્ભામાં અને માથે ટોપીવાળો કોઇ શૅઅરબજારિયો એટલું તો બરાડતો હોય કે એને ભાન જ ન રહે કે એક મિનિટમાં પોતે કેટલા શબ્દો બોલી ગયો – એમાં કેટલા ય શબ્દો ભચડાઈ ગયા હોય ! આથી ઊલટું પણ જોવા મળે છે. કેટલા ય ભણેલા-ગણેલાઓ ‘પેલું શું ક્હૅવાય, પેલું’ કરીને અટકી પડતા હોય છે, ને વાક્ય માંડ પૂરું કરતા હોય છે. કો’કને આપણે ઓછાબોલો કહેતા હોઈએ છીએ, ચીડ ચડે તો મીંઢો ને ચીડ વધારે ચડે તો મૅંઢો કહેતા હોઈએ છીએ.

એના એવા ભાષિક વર્તનનું એક કારણ તો એ છે કે એની પાસે ઝાઝું મોટું શબ્દભંડોળ નથી. ચતુરાઈને કારણે ઓછું બોલતા હોય એ આમાં અપવાદ ગણાય.

આ બધી વાતો ઉપરાન્તની એક સંલગ્ન વાત કરવી છે :

વિશ્વમાં ભાષાઓ શીખવા માટેની એટલી બધી ઍપ્સ શરૂ થઈ છે કે વિદ્વાનો એને ‘ગોલ્ડન એજ ઑફ લૅન્ગ્વેજ લર્નિન્ગ ઍપ્સ’ કહે છે. કેટલાંક નામો ઘણા સમયથી ખાસ્સાં ચલણમાં છે : ‘ડ્યુઓલિન્ગો’. ‘મૅમરાઈઝ’. ‘બાબેલ’. તમે ‘ડ્યુઓલિન્ગો’ ખોલશો તો જણાવશે – અમે હિન્દી સ્પૅનિશ અરેબિક ગ્રીક આઇરિશ કે ડેનિશ વગેરે અનેક ભાષાઓ શીખવીએ છીએ. ‘બાબેલ’ કે ‘મૅમરાઇઝ’ પણ ડઝનેક ભાષાઓ શીખવે છે. આ દરેકના લર્નર્સની સંખ્યા અમુક મિલિયન્સથી ઓછી નથી.

શબ્દભંડોળના ઘડતર અને વિકાસ માટેની ઍપ્પ છે, ‘ડ્રૉપ્સ’. ‘ડ્રૉપ્સ’-ના લર્નર્સ છે ૩૫+મિલિયન્સ. ‘લર્ન ફ્રી …’ કહીને બોલાવે, પણ પછી ફી માગે. ‘ડ્રૉપ્સ’-ની માસિક ફી ૧૩ યુ.ઍસ. ડૉલર, વાર્ષિક ૮૯.૯૯ અને, કોઈ આજીવન ઠોઠ નિશાળિયો હોય તો તેને માટેની ફી ૧૫૯.૯૯. સામાન્યપણે આ કંઈ બહુ મોટી રકમો નથી. જો કે આ મુદ્દો અહીં જ પૂરો કરતાં કહું કે આમાંની ય એક પણ ઍપ્પ ગુજરાતી નથી શીખવતી.

પણ ભલા, ભાષિક વાતાવરણમાં રહેવાથી ભાષા સીધી જ આવડતી હોય છે. એ હકીકતના અનુમોદનમાં એટલું જ કહેવું રહે કે ગુજરાત પોતે જ સરળતાથી ઉપલબ્ધ એવી બહુ મોટી ઍપ્પ છે ! આપણ સૌ ગુજ્જુભાઈઓને ગમે એવું એમાં એ છે કે એ ફ્રી છે ! એ વાતાવરણમાં ચોખ્ખું ગુજરાતી બોલતા અને લખતા હોય એમને સાંભળવાની અને વાંચવાની ટેવ પાડવાથી ઘણો લાભ થશે, કેમ કે એ મોટું ઔષધ છે.

અને શબ્દભંડોળ તો આમ જ વધી જશે. ગુજરાતીના સારા પ્રૉફેસરને રોજ સાંભળવાને કારણે વિદ્યાર્થી કે વિદ્યાર્થિની બોલતાં થઈ જાય છે : પપ્પા, તમે મુદ્દાને ‘સંકુલ’ ન બનાવો, ‘સુસ્પષ્ટ’ વાત કરો તો મને ‘પ્રતીતિ’ થાય. નહિતર એણે આટલું જ કહ્યું હોત : પપ્પા, સીધું ક્હૉ તો હમ્જાય.

વિદ્યાર્થી કે વિદ્યાર્થિની લખતાં પણ થઈ જાય છે : તેઓ આપણા ‘સર્વશ્રેષ્ઠ’ કવિ છે. એમની કવિતામાં, ‘સંયમ’ ’ગામ્ભીર્ય’ અને ‘ઘનતા’-ના ગુણ ‘પ્રાધાન્ય’ ભોગવે છે. એમની કાવ્યસૃષ્ટિમાં ‘સવિશેષ’ કૃતિઓ નથી છતાં એ સૃષ્ટિ ‘સુશ્લિષ્ટ’ અને ‘રસાનુભવકારી’ છે. બને કે આવા લાક્ષણિક શબ્દો વાપરતાં વાપરતાં એ ‘વિદ્વાન’ થઈ જાય.

જો કે એની ‘એવી’ વિદ્વત્તા જુદી જ ચિન્તાનો વિષય પણ બને.

કેમ કે એ ‘વિદ્વાન’-ને બધા એક દિવસ ભલે ‘મહાન’ ગણે પણ એનું શબ્દભંડોળ ઠિંગરાઈ ગયું હોય કેમ કે એની મતિ ભાષાના એ ઓરડામાં કૅદ થઈ ગઈ હોય અને એ એવા અને એટલા જ શબ્દોનો ગુલામ બની ગયો હોય.

બીજા શબ્દોમાં કહેવાય કે એની ‘સંકેતપરક સ્વતન્ત્રતા’ નષ્ટ થઈ ગઇ હોય – સૅમિયોટિક ફ્રીડમ. એ ફ્રીડમની વાત હવે પછી.

= = =

સૌજન્ય : સુમનભાઈ શાહની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર

== આ નવલકથાના ૪૬ ભાષામાં અનુવાદ થયા છે. કેટલા મૂળને અનુસરીને, કેટલા અંગ્રેજી અનુવાદને અનુસરીને, તે જાણવું કઠિન છે. પણ હું જેના અંગ્રેજી અનુવાદને અનુસરું છું એ છે ગ્રેગરી રબાસા. 

Gregory Rabassa

માર્ક્વેઝે જણાવ્યું છે કે રબાસાના અનુવાદને પોતે ખૂબ ચાહે છે. એમણે એટલે સુધી કહ્યું છે કે પોતાના અધિકારથી ઊભેલી હું એને એક સ્વતન્ત્ર કલાકૃતિ ગણું છું. == 

The First edition

પ્રકરણ : ૧૪ 

મેમેનાં છેલ્લાં વૅકેશનો અને કર્નલ ઔરેલિયાનો બ્વેન્દ્યાનો મૃત્યુશોક, બન્નેના દિવસો સાથે સાથે થઈ ગયા. ઘરનાં બારણાં બંધ રાખવામાં આવેલાં. એટલે, પાર્ટીઓ પણ બંધ હતી. બધાં મોટેથી ન્હૉતાં બોલતાં, ફુસફુસ કરે; વગર અવાજે જમતાં; દિવસમાં ત્રણ વાર જપમાળા કરતાં – પ્રાર્થના – રોઝરી. શોક પાળવા વિશે ફર્નાન્ડાએ ઘરમાં ઘણી સખ્તાઈ વાપરેલી.

મેમે, ઔરેલિયાનો સેગુન્દો અને ફર્નાન્ડા કાર્પિયોની પહેલી દીકરી. એ મોટી થવા લાગેલી, બાપના જેવી જ મજાકિયા સ્વભાવની હતી. મા-એ ક્લેવિકોર્ડ શીખવાનું દબાણ કરેલું પણ દેખાવ એવો કરતી જાણે ક્લેવિકોર્ડમાં પોતાને બહુ જ રસ પડી રહ્યો છે. મેમે બાપ સાથે હળી જાય છે. કેમ કે એ બન્નેને ફર્નાન્ડા બાબતે સરખો સ્વાર્થ હતો, બન્નેને ફર્નાન્ડા ગમતી ન્હૉતી. મેમે કેટલીક અમેરિકન છોકરીઓ જોડે બેનપણાં કરી લે છે, એમની જોડેના સમ્બન્ધને વધારતી રહે છે, એટલે, એને થોડુંક અંગ્રેજી પણ આવડી જાય છે. ગરમીના દિવસોમાં વામકુક્ષી ટાણે ય એના ક્લેવિકોર્ડની પ્રૅક્ટિસ ચાલતી, જો કે એમાંથી ય શોકના સૂર પડઘાતા હતા !

ઔરેલિયાનો સેગુન્દો એના રિવાજ પ્રમાણે ઘરે સૂવા આવતો પણ દીકરીને વૅકેશન હોય ત્યારે. કાયદેસરની પત્ની તરીકે ફર્નાન્ડાએ પોતાના કેટલાક અધિકાર જતાવ્યા હોય, એટલે પણ એને આવવું પડતું’તું. પરિણામે, પછીના વર્ષે મેમે માટે નાની બેનનો જન્મ થયો. મા-ની ઇચ્છા વિરુદ્ધ એને બાપ્તિસ્મા અપાયો અને નામ રાખવામાં આવ્યું, અમરન્તા-ઉર્સુલા. અમરન્તા-ઉર્સુલા એમનું ત્રીજું સન્તાન.

બ્વેન્દ્યાઓની બીજી પેઢીની છેલ્લી જીવિત વ્યક્તિ મોટી અમરન્તા પોતાના વર્તમાનની તુલનામાં એકાકી અને પસ્તાવાભર્યા અતીતમાં વધારે જીવતી’તી. એને એના મૃત્યુનો પૂર્વાભાસ થાય છે અને પોતાના અન્તિમ સંસ્કાર માટે કફન શીવવાનું શરૂ કરે છે. કફન પૂરું કર્યા પછી એણે આખા કસબાને જણાવ્યું કે પોતે સાયંકાળે મૃત્યુ પામવાની છે; એમ પણ દર્શાવ્યું કે પોતે લોકો પાસેથી જીવિતો મૃતકોને લખે છે એવા પત્રો પણ ઇચ્છે છે.

અમરન્તા ઘરડી થઈ ગયેલી, બધાંથી જુદી હતી, અલગ જીવતી’તી, તેમ છતાં હજી સુદૃઢ અને ટટાર દીસતી’તી, નરવું સ્વાસ્થ્ય એણે પહેલેથી સાચવી રાખેલું. કોઈ જાણી શકેલું નહીં કે શા કારણે એણે કર્નલ જેરિનાલ્ડો માર્ક્વેઝને પાણીચું પકડાવેલું, અને છાના રુદનને માટે જાતને કેદ કરી દીધેલી. રેમેડિયોઝ ધ બ્યુટિના સ્વર્ગારોહણ વખતે કે ઔરેલિયાનોઓની બરબાદી વખતે કે કર્નલ ઔરેલિયાનો બ્વેન્દ્યાના અન્તકાળે, કોઈએ એને રડતી નહીં જોયેલી.

આ દુનિયામાં એ સૌથી વધુ ચાહતી’તી કર્નલ ઔરેલિયાનો બ્વેન્દ્યાને. જો કે એ ચાહના એણે કર્નલને ચેસ્ટનટ વૃક્ષ નીચે એ લોકો લાવ્યા એ પહેલાં કદી વ્યક્ત નહીં કરેલી. કર્નલના દેહને ઊંચકવામાં મદદ કરેલી, સૈનિકનો ગણવેશ પહેરાવેલો, દાઢી કરી આપેલી, વાળ ઓળી આપેલા, અને કર્નલ કીર્તિના ઉજમાળા દિવસોમાં મીણ વડે મૂછોને તાવ દેતા, અમરન્તાએ એ પણ કરી આપેલું. બધાંને એમાં કશો પ્રેમ ન્હૉતો વરતાયો. કેમ કે મૃત્યુ પાછળની વિધિ બાબતે અમરન્તા પાવરધી હતી એ વાતે જ સૌ ટેવાયેલા હતા. જીવન સાથેના કૅથલિક ધર્મસમ્બન્ધને અમરન્તા સમજતી નથી એ મુદ્દે ફર્નાન્ડા નારાજ થઈ ગયેલી. એને એમ લાગ્યું હતું કે અમરન્તા માત્ર મૃત્યુ સાથેના સમ્બન્ધને જ સમજે છે; એમ સમજે છે કે કૅથલિક જાણે કે ધર્મ ન હોય, પણ અન્ત્યેષ્ઠિ વિધિવિધાનોનો સંચય હોય !

અમરન્તા જીવનભરની યાદોનાં થીગડાંથી એવી તો લપેટાઈ ગયેલી કે ધરમની એ બધી ઝીણી વાતો સમજવાનું એના માટે શક્ય જ ન્હૉતું રહ્યું. પોતાના અતીતને અકબંધ રાખતી રાખતી એ ઘરડી થઈ ગયેલી.

મેમેનું ભણતર પૂરું થયું, એને ક્લેવિકોર્ડિસ્ટના ડિપ્લોમાનું સર્ટિફિકેટ અપાયું. ઘરમાં શોકની પણ સમાપ્તિ થઈ. મહેમાનોને મેમેની કલા ગમતી અને એના દ્વિમુખી સ્વભાવની પ્રશંસા કરતા. એનો હસીમજાકિયો સ્વભાવ અને થોડી નાદાની જોતાં એમ જ થાય કે કશી ઠાવકી પ્રવૃત્તિ કરશે કે કેમ. પણ જેવી એ ક્લેવિકોર્ડ વગાડવા બેસે, એક જુદી જ છોકરી લાગે, એણે અણધારી પરિપક્વતા દાખવી હોય, વયસ્ક લાગે. પછીથી તો હમેશાં એ એમ જ રહી.

આ મેમે બનાના પ્લાન્ટેશનમાં મિકેનિક તરીકે કામ કરતા મૌરિસિયો બેબિલોનિયાના પ્રેમમાં પડે છે. મૌરિસિયો પણ કશી છોછ રાખ્યા વિના એને અતિશય પ્રેમ કરતો હોય છે. એની નિખાલસતા અને ગમ્ભીરતાથી મેમે પ્રભાવિત થઈ ગયેલી. મૌરિસિયાની પાછળ હમેશાં પીળાં પતંગિયાં ઊડતાં.

એક વાર ફર્નાન્ડા બન્નેને મૂવી થીએટરમાં ચુમ્બન કરતાં જોઈ ગઈ; એટલે પછી પ્રેમમાં પાગલ મેમેને એણે ઘરમાં જ રહેવાની સજા ફરમાવી. પણ મૌરિસિયો મેમે સાથે સમ્ભોગાર્થે રોજ રાતે ઘરમાં ઘૂસે છે એવી જ્યારે ફર્નાન્ડાને ખબર પડી, બૅકયાર્ડમાં એણે એક ગાર્ડ નિમ્યો. ફરી એક વાર મૌરિસિયો જેવો આવ્યો કે તરત ગાર્ડે ગોળી મારીને એની કરોડરજ્જુને વેરવિખેર કરી નાખી; હમ્મેશને માટે પંગુ બનાવી દીધો.

મેમે નૃત્ય સ્વીમિન્ગ અને ટૅનિસ તો શીખી ગઈ પણ હવે એને અંગ્રેજી ભાષા ખૂબ ગમવા માંડી. ઔરેલિયાનો સેગુન્દો દીકરીની પ્રગતિ માટે બહુ ઉત્સાહી હતો. એક ટ્રાવેલિન્ગ સેલ્સમૅન પાસેથી ઇન્ગ્લિશ ઍન્સાયક્લોપીડિયાના છ ગ્રન્થ લઈ આવેલો. મેમે નવરાશે નવરાશે વાંચતી.

પ્રેમલા-પ્રેમલીઓની ગપ્પાંબાજીમાં અને બેનપણીઓ સાથેના પ્રયોગોમાં કરેલી પીછેહઠમાં મેમેએ જે ધ્યાન ખરચેલું એને આ વાચને કબ્જે કરી લીધું. શિસ્તમાં રહેવા માટેની એ કોઈ જબરજસ્તી ન્હૉતી, પણ જાહેર ક્ષેત્રે જે જાતની ખાનગી વાતો ચાલતી’તી તેમાંથી એનો રસ ઊડી ગયેલો. મદીરાપાનના એ પ્રસંગને એણે યાદ કરી જોયો. એને થયું, કેવું બાલિશ સાહસ હતું એ. પ્રસંગ મેમેને એટલો બધો ફનિ લાગ્યો કે એ બધું એણે પિતા ઔરેલિયાનો સેગુન્દોને વર્ણવી બતાવ્યું. સેગુન્દોએ કહ્યું એને, ‘તારી મા-એ જાણ્યું હોત તો?’ કરીને એ ખડખડાટ હસ્યો. મેમે એને ખાનગીમાં વિશ્વાસથી આવું કંઈક કહે, ત્યારે એ આમ જ કરતો.

એણે મેમે પાસેથી વચન મેળવેલું કે મેમે એને પોતાના પહેલા પ્યારની વાત એવા જ વિશ્વાસથી કરશે. અને, મેમેએ કહેલું કે એને રેડ-હેડેડ અમરિકન છોકરો ગમી ગયો છે. ઔરેલિયાનો સેગુન્દોએ હસીને પૂછેલું, ‘તારી મા જાણે તો શું થાય જાણે છે?’ પણ મેમેએ જણાવેલું કે છોકરો હવે મારા માટે દૃશ્ય નથી કેમ કે એ એને દેશ પાછો ચાલી ગયો છે.

મેમેની પરિપક્વ વિવેકશીલતાએ પરિવારને શાન્તિનો અનુભવ કરાવેલો. પછી, ઔરેલિયાનો સેગુન્દો વધારે સમય પેત્રા કોટ્સને આપવા લાગ્યો. વીતેલા દિવસોમાં કરેલા ભ્રષ્ટાચાર માટે એના શરીર અને આત્માએ એને અનુમતિ નહીં આપેલી, છતાં એ બધાંને સરખું કરવા માટેની એક પણ તક એ ચૂક્યો નહીં.

અમરન્તાને લાગ્યું હતું કે મૃત્યુ એને એનો માર્ગ બતાવી રહ્યું છે. ચૉથી ફેબ્રુઆરીની રાતે વંટોળ ફુંકાય છે અને પાવર પ્લાન્ટ ખોરવાઈ જાય છે. પણ બીજે દિવસે સવારના આઠ વાગ્યે અમરન્તા, કોઈ સ્ત્રીએ કદી ન સરજી હોય એવી કલાકૃતિ સમા કફન પર છેલ્લો ટાંકો ભરે છે. કશા નાટકવેડા કર્યા વિના અમરન્તાએ જણાવ્યું કે પોતે સાયંકાળે મૃત્યુને વરશે. માકોન્ડોમાં બધે સમાચાર પ્રસર્યા અને બપોરના ત્રણ સુધીમાં તો પાર્લરમાં પત્રો ભરેલું એક આખું કાર્ટૂન આવી ગયું.

અમરન્તાએ અસ્વસ્થતા કે વેદનાનો અણસાર પણ આવવા દીધો નહીં. એ સ્વસ્થ હતી અને કર્તવ્યપૂર્તિને કારણે થોડી જુવાન પણ દેખાતી’તી. એ પહેલાં જેવી જ સરળ અને એવી દુબળી-પાતળી હતી. એનાં જડબાં કઠોર હતાં, કેટલાક દાંત ગાયબ હતા, નહિતર, એ હતી તેથી પણ વધારે જુવાન લાગત. પત્રોને એક બૉક્સમાં મૂકી સીલબંધ કરવા માટે એણે જાતે ઘરનાંને મદદ કરી; અને કહ્યું કે -બૉક્સને મારી કબરમાં એવી રીતે ગોઠવજો કે ભેજથી એ બગડી ન જાય.

એ પછી એ હતી ત્યાં જ હતી.

અમરન્તા કુંવારી જ મરી.

અમરન્તાના મૃત્યુ પછી ઉર્સુલા પોતાના બેડમાં સૂવા લાગી અને વરસો લગી જાણે જાગી જ નહીં. નાની અમરન્તા ઉર્સુલા એને મળી જતી. એની જોડે ઉર્સુલાને બહુ ગોઠી જાય છે અને એમની વચ્ચે સરસ વ્હાલપભર્યો સમ્બન્ધ રચાય છે.

હવે, સાન્તા સોફિયા દ લા પિયેદાદ ઉર્સુલાની સંભાળ લેવા માંડી. ઉર્સુલાના બેડરૂમમાં જમવાનું લઈ જાય, સ્નાન માટે અન્નાટો ફળનું પાણી લઈ જાય, માકોન્ડોમાં જે કંઈ બને એ બધાથી એને વાકેફ રાખે.

ઉર્સુલાને ઔરેલિયાનો સેગન્દો અવારનવાર મળવા જતો, એના માટે કપડાં વગેરે લાવતો, ઉર્સુલા એ બધું પથારી પાસે મૂકી રાખે. એમ કરતાં કરતાં બહુ ઓછા સમયમાં એણે બધું હાથવગું રહે એવી પોતાની એક આગવી દુનિયા વસાવી લીધી. એણે નાની અમરન્તા ઉર્સુલામાં પ્રેમતત્ત્વનાં બી રોપેલાં, એ પણ એના જેવી જ હતી, ઉર્સુલાએ એને પુસ્તકો વાંચતી પણ કરેલી.

ઉર્સુલાના સ્વભાવની સરળતા, પોતા પાસે હોય એથી પ્રસન્ન રહેવાની એની વૃત્તિ વગેરેથી કોઈને લાગે કે સો વર્ષના વજનથી એ કુદરતી રીતે જ જિતાઈ ગઈ છે, તેમ છતાં, સમજાય એવું છે કે એને દેખાતું ન્હૉતું તો પણ કોઈને લાગે નહીં કે એ સાવ જ અન્ધ છે.

મેમેનો પ્રેમી મૌરિસિયો બેબિલોનિયા એકાન્તે ઘરડો થઈને મૃત્યુ પામે છે – ન કશો વિલાપ – ન વિરોધ – વિશ્વાસઘાતની ન કશી યાદ. પીળાં પતંગિયાંએ એને બહુ સતાવેલો. પતંગિયાંથી એને પળભરની ય શાન્તિ નહીં મળેલી.

= = =

(Dec 30, 2022 : USA)

સૌજન્ય : સુમનભાઈ શાહની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર