જ્યોત ૮ : કથાકેન્દ્રી સાહિત્ય (‘કથાશીલ’ પણ કહી શકાય) :

કથાકેન્દ્રી સાહિત્ય વિશેની સમજનો પ્રારમ્ભ ટુચકાથી કરવો જોઈએ. ટુચકો તે, જોક. જોકમાં આછી પણ કથા હોય છે. એ પ્રારમ્ભ હવેના સમયમાં તો માઇક્રો ફિક્શનથી – ૬ શબ્દની ટૂંકામાં ટૂંકી વાર્તાથી – કરવો જોઈશે.

જોકમાં, અન્તે ચોટ આવે તે ઘણા સમય લગી ટૂંકીવાર્તાનું લક્ષણ બની ગયેલું, એટલે લગી કે અન્તે ચોટ ન આવતી હોય તો કેટલાક સમ્પાદકો એ વાર્તાનો અસ્વીકાર કરતા !

કથાકેન્દ્રી સાહિત્યની સમજ અંગે, પછીના ક્રમે મૂકી શકાશે : લઘુકથા. ટૂંકીવાર્તા. લઘુનવલ. નવલકથા. મહાનવલકથા.

મહાનવલકથાનું જગમશહૂર દૃષ્ટાન્ત છે, ફ્રૅન્ચ સાહિત્યકાર માર્સલ પ્રૂસ્તકૃત (૧૮૭૧-૧૯૨૨) “રીમૅમ્બ્રન્સ ઑફ થિન્ગ્સ પાસ્ટ”. ‘ધ ગીનિસ બુક ઑફ વર્લ્ડ રેકર્ડ્સ’ જણાવે છે કે એમાં ૯૬,૦૯,૦૦૦ અક્ષરો છે – માહિતીએકમો સમેત.

ફ્રૅન્ચમાં લખાયેલી આ કૃતિ ૧૯૧૩થી માંડીને ૧૯૨૭ દરમ્યાન પ્રકાશિત થઈ હતી. એનું શીર્ષક છે, À la recherche du temps perdu’, જેને અંગ્રેજીમાં In Search of Lost Time કહી શકાય. એ નામે પણ અંગ્રેજી અનુવાદની ઓળખ અપાતી હોય છે. કૃતિ સાત ગ્રન્થમાં વિસ્તરેલી છે. અલબત્ત, સમીક્ષકોએ જણાવ્યું છે કે પાછલા ત્રણેક ગ્રન્થો એટલા સારા નથી બન્યા, પ્રૂસ્ત પોતાની માંદગીને લીધે નવલના એ ભાગોને સરખા કરી શકેલા નહીં.  

વિષય જ કેવો છે – શોધ, અને તે પણ, ગુમાવી દીધેલા, બરબાદ સમયની શોધ.

પ્રૂસ્ત અને નવલનો કથક એકરૂપ ભાસે છે, જો કે પ્રૂસ્તે તેનો ઇનકાર કર્યો છે. પણ ભલે, એ બન્ને નહીં, તો કથક આ નવલમાં સમયને નિરન્તર અનુભવે છે. કોઇ એક વાર કથકના જીવનમાં નાનું કશુંક બને છે. એથી એ પ્રેરાય છે, ઉશ્કેરાય છે, વીતેલાં વરસોની યાદમાં ધકેલાય છે, અને પોતાના ભૂતકાલીન અનુભવોને મનોમન ફરીથી જીવવા માંડે છે.

સમય આ નવલનું મુખ્ય વિષયવસ્તુ છે, સાથોસાથ, આમ, એમાં સ્મૃતિ અને પાછલા જીવનની મનોનુભૂતિઓ આપોઆપ ઉમેરાય છે.

કથકના જીવનમાં નાનું કશુંક બન્યું તે આ : કથક ‘મૅડલીન’ કેક ખાતો’તો, સાથે લિમ્બુનાં ફૂલની સુવાસવાળું પીણું પીતો’તો. એણે ચુસકી ભરી ને થોડી વારમાં શૈશવથી માંડીને તે ક્ષણ દરમ્યાનની યાદોમાં સરકી ગયો, ડૂબી ગયો. કેક એની સંવેદનાને સર્વથા મુક્ત કરનારી ચાવી બની ગયો.

એ ફ્રૅન્ચ કેક નાનો અને શંખના આકારનો હોય છે. કહે છે, એ ખાવાથી સ્મરણો જાગે છે.

મા ગુડનાઈટ-કિસ ન આપે ત્યાં લગી પ્રૂસ્ત સૂઇ ન્હૉતા શકતા. નવલમાં કહ્યું છે કે – રોજ વેળાસર સૂઇ જવા મથું. એટલે કે, ઊંઘ રોજ્જે આવતી જ ન્હૉતી ! પ્રૂસ્ત ૯ વર્ષની વયે અસ્થમાના જીવલેણ ઍટેકથી બચી શકેલા. આ નવલકથા એમણે ૪૦-ની વયે શરૂ કરી, એટલે એટલો સમય બરબાદ ગયો – ‘લૉસ્ટ ટાઇમ’નો એ પણ એક સંકેત છે.

જિવાયેલું જીવન કે ગયેલો સમય પાછાં નથી આવતાં. સ્મૃતિ અખૂટ અને નિરંકુશ વસ્તુ છે; અનીપ્સિત, માણસને એની અનિચ્છાએ પણ વીતી ચૂકેલા કાળમાં દૂર દૂર ખૅંચી જાય અને જિવાયેલું ખાસ્સું ડ્હૉળાય, ઘૂંટાય.

માણસના જીવનમાં એ સ્મૃતિ ખરેખર શું છે, તે સત્યની શોધ રૂપે આ નવલ વિસ્તરી છે. પ્રૂસ્તે એક શબ્દસ્વામી તરીકે એ શોધને કલાસ્વરૂપ આપ્યું છે. હંફાવી દેનારાં સ્મરણોને તેઓ શ્રમસાધ્ય કલાથી વટી ગયા છે.

વીતી ચૂકેલી પળો કે વરસો મારા જેવા સૌ સંવેદનશીલ મનુષ્યોને બહુ સતાવે, માંખી કે બગાઈની જેમ વારે વારે ચિત્તને ચૉંટે, પજવ્યા કરે ને ખસેડ્યાં ખસેડાય જ નહીં. આ પળ પછીના સમયની કલ્પના તો એક આછી લકીર હોય છે, પણ જે જિવાયું હોય ને ગુમાવાયું હોય તે શું હોય હતું? એ કાજે માણસ ચિત્તને ફંફોસ્યા કરે છે ને પાર વિનાની યાદોમાં સંડોવાઈ જાય છે. કેમ કે સ્મૃતિ તળિયા વિનાનો કૂવો છે. તેમ છતાં, બને કે કંઇ ને કંઇ એને ચિત્તથી વાગોળવા તો મળે જ.

વિશ્વની કોઈ પણ ગણમાન્ય સાહિત્યકૃતિમાં સર્જકની સ્મૃતિનો નાનો-મોટો અંશ હોય છે અને તે એકરસ થઈ ગયો હોય છે. સર્જકને એકરસ કરતાં આવડ્યું ન હોય અને કૃતિને એણે સસ્તા અતીતરાગનું સાધન ગણી લીધી હોય, તો એવું ચીતરી કાઢવાનું અઘરું નથી, બહુ સહેલું છે.

કાળની કળા હમેશાં કઠિન હોય છે; કાળજયી તો એથી પણ કઠિન !

+

યાદ રહે કે આત્મકથા, જીવનકથા, અને પ્રવાસકથા પણ કથાકેન્દ્રી સાહિત્યના જ પ્રકારો છે. તેમછતાં, એ દરેકની ભૂમિકા નકરું વાસ્તવિક જીવન હોય છે. બાકી, માણસ આત્મકથામાં પોતાની મહાનતાને ચગાવ્યા કરે; જીવનકથાકાર પેલાને વિભૂતિ રૂપે ચીતર્યે જાય; પ્રવાસલેખક ભલે ને પૅરીસમાં બે દા’ડા ધકોડા ખાઈ આવ્યો હોય, નકશો જોઈને ઘણું લખી કાઢે, વ્યાખ્યાનોમાં એ જ વાતો જોડ્યા કરે. અમારા એક અધ્યાપક એ જ કરતા’તા.

વિદેશમાં ગયા-આવ્યાનાંની ખરીખોટી ગઠરિયાં ખ્યાનામ સાહિત્યકારો પણ બાંધતા હોય છે ને પછી મૉકળા મને સાહિત્યસમાજના લાભાર્થે (!) ખોલતા હોય છે. આપણે બચારા બહુ બહુ તો અવારનવાર વડોદરા અમદાવાદ કે મુમ્બઈ ગયા હોઈએ; કદીક, દિલ્હી કે કોલકાતા. એટલે ડઘાઈ જઇએ. બનાવટી પ્રવાસવર્ણનો પણ એક સ્વરૂપની દાણચોરી છે.

યાદ રહે કે પત્રકારત્વક્ષેત્રે જેને ‘સ્ટોરી’ કે ‘રીપોર્તાજ’ કહીએ છીએ, તે સાહિત્યના પ્રકારો નથી.

એ પણ યાદ રહે, ખાસ તો ટૂંકીવાર્તા લખનારાઓને, કે જીવનમાં ઘટેલી ઘટનાને ભાષામાં સીધેસીધી લખી પાડીએ તે ‘અહેવાલ’ છે, ‘કથા’ નથી. એ રચના ઉન્નતભ્રૂ ગણાતા તન્ત્રીના તન્ત્રીપદે ભલે ને છપાઇ હોય ! 

= = =

(May 26, 2022 : USA)

સૌજન્ય : સુમનભાઈ શાહની ફેઇસબૂક દિવાલેથી સાદર

જ્યોત ૭ : ઊર્મિકેન્દ્રી સાહિત્ય ('ઊર્મિશીલ' પણ કહી શકાય) :

ઊર્મિકેન્દ્રી સાહિત્યનો – લિરિકલ લિટરેચરનો – પાયાનો સમ્બન્ધ લિરિક સાથે છે. લિરિક મૂળે તો ગાવા માટે હતું; સંગીત સાથે એનો અવિનાભાવી સમ્બન્ધ હતો. ‘લાયર’ (lyre) નામના તન્તુવાદ્ય સાથે ગવાતું હતું એટલે ‘લિરિક’ કહેવાયું.

કવિજન પાસે ઊર્મિને વિશેની સમજ ન હોય, ગતાગમ ન હોય, તો કાવ્યો નહીં પણ અકાવ્યો સરજાય છે.

લિરિક પોએમ – ઊર્મિકાવ્ય – સામાન્યપણે નાનું હોય, લઘુ કદનું. પદ, ભજન, ગીત, ગઝલ કે સૉનેટ ઊર્મિકાવ્યના પ્રકારો છે. કહેવાની જરૂર નથી કે એ ગાવા માટે છે. ભારતમાં ૧૫-મું શતક ભક્તિયુગ હતો. તે દરમ્યાન પદો, ભજનો અને ઈશ્વરની લીલાનાં સ્તુતિગાન ખૂબ રચાયાં ને ખૂબ ગવાયાં.

સનમ, સાકી અને સૂરા સાથે જિવાતી ઘટનાના કેન્દ્રમાં ગઝલ હતી. ૭મી સદીમાં અરેબિક કાવ્યસષ્ટિમાં ગઝલ જન્મી હતી. એનાં ગાયન થતાં. હકીકતે ગઝલ જાતીય પ્રેમ – સૅક્સ્યુઅલ લવ – સાથે જોડાયેલી, એટલે કે, ‘ઍમેટરી’ પોએમ હતી. ‘ગઝલ’ શબ્દનો અર્થ જ થાય છે, કુંવારી છોકરીઓ જોડે પ્રેમ અને સંવનનની વાતો.

ગઝલમાં, મિલનનો નશો ગવાતો હતો, તો વળી, વિરહનું દર્દ અને પ્રેમીને દર્દમાં ય મળતું એક જુદા જ પ્રકારનું સુખ પણ ગવાતું હતું. એ પછી ગઝલમાં, સૂફીઓએ ગાયેલો આશિકમાશુકનો પ્રેમલક્ષણાભક્તિભાવ ભળ્યો. આપણે ત્યાં મરીઝ આદિ પછી ગઝલનો ચ્હૅરો નગરજીવન ભણીનો થઈ ગયો ને એમાં આધુનિકતાવાદી સંવેદનોએ જગ્યા બનાવી. આજકાલ લખાતી ગુજરાતી ગઝલમાં એવો નર્યો પ્રેમ કે એવી ખરી ભક્તિ તો ક્યાંથી હોય? એ માત્ર પાંચ શેઅરની સુવાચ્ય રચના બનીને રહી ગઈ છે.

૧૩મી સદીમાં પ્રભવેલા સૉનેટની મુખ્ય ધારા પણ પ્રેમકાવ્યોની ધારા હતી. એ ‘સિસિલિયન’ સમ્પ્રદાયના દરબારી કવિઓની સરજત હતી. સૉનેટ પણ ગાયનનો વિષય હતું છતાં દરેક સૉનેટનો પાઠ પણ થતો હતો. એ પછી ૧૪મી સદીમાં પેટ્રાર્ક આવ્યા. એમની કાવ્યસૃષ્ટિમાં, કહે છે કે ૩૭૦ સૉનેટ છે, અને તે બધાં એમણે એમની પ્રિયા લૉરાને સમ્બોધીને રચ્યાં છે. પણ કાળક્રમે, કદાચ શેક્સપીયરનાં ૧૧૪ સૉનેટને કારણે કે પ્રભાવે, સૉનેટમાં ચિન્તન ભળ્યું; જો કે ચિન્તનને લીધે પ્રેમતત્ત્વ ગાયબ થઈ ગયું, સાથોસાથ, ગાયન પણ ગૂમ થઈ ગયું.

આપણે ત્યાં ચિન્તનોર્મિ સૉનેટ્સ લખાયાં તે સારી વાત પણ કોઈ કોઈ સૉનેટરચના એ જ કારણે ઘણી બધી ક્લિષ્ટ અનુભવાય છે. પ્રેમતત્ત્વ હોય અને ગાઇ પણ શકાય એવાં સૉનેટ આપણે ત્યાં બહુ ઓછાં જડશે. કવિઓ ક્રમે ક્રમે એ બે મૂળ વાનાં વીસરી ગયા. આજે તો સૉનેટ કોઇ લખતું જ નથી, કદાચ પ્રેમ કરવાનો અને પ્રેમને ગાવાનો કોઈ કવિ પાસે સમય જ નથી રહ્યો.

જો કે, આપણા ગઝલ અને સૉનેટના કેટલા સર્જકોને મારફાડ પ્રેમનો અનુભવ થયો હશે?

આમ તો ઊર્મિકાવ્યમાં કથકના અથવા કાવ્યનાયકનાં ભાવસ્પન્દનો / વિચારકણો હળવે હળવે રજૂ થતાં હોય છે. પરન્તુ પદ ભજન કે ગઝલની પાયાની જરૂરિયાતો નથી સંતોષાતી, અને તે પર ભાવ કે વિચારનો થોડોક પણ વધારે ભાર મુકાય છે, તો એ પડી ભાંગે છે.

હું વાત કરતો હતો ઊર્મિવિષયક સમજનો, ગતાગમનો. એમાં કપલેટ પણ ઉપકારક નીવડી શકે છે. કપલેટ બે પંક્તિનાં હોય છે. દાખલા તરીકે,

‘જગની સૌ કડીઓમાં
સ્નેહની સર્વથી વડી’.

                   – સુન્દરમ્.

એ પછીના ક્રમે મૂકી શકાય : મુક્તક. દાખલા તરીકે,

‘નથી સાહિત્યને સ્પર્શી શકાતું અલ્પ વાણીથી 

કદી આકાશ ભીંજાતું નથી વાદળના પાણીથી’.

                                                  – મરીઝ.

તે પછી, ઊર્મિકેન્દ્રી સાહિત્યમાં આવે, રાસ. ગરબો. પ્રબન્ધ. ખણ્ડકાવ્ય. આખ્યાન.

કેટલાક મિત્રો પોતાને સામેથી ગઝલકાર કહેવડાવે છે, તો કેટલાક પોતાને ગીતકવિ. એ એમની સમજ પ્રમાણેની નમ્રતા કહેવાય, બાકી, તેઓ કવિ છે.

ઊર્મિકેન્દ્રી કથાઓ પણ હોઈ શકે છે. આરણ્યક, સુકેશી અને સુમેરુની કથાનું નિરૂપણ કરતી ધૂમકેતુકૃત ‘પૃથ્વી અને સ્વર્ગ’ ટૂંકીવાર્તાને હું એમ ગણી શકું. સ્નેહરશ્મિકૃત ‘સ્વર્ગ અને પૃથ્વી’-ને પણ ગણી શકાય. માધ્યમિક શાળાનાં વરસોમાં હું એ બે રચનાઓ બહુ વાંચતો. મને પ્રશ્ન થતો – સાહિત્ય આટલું બધું ગળ્યું ચટપટું અને રંગરંગીન હશે?

કોઈકે સુરેશ જોષીકૃત “છિન્નપત્ર”-ને ઊર્મિકથા કહેલી, પણ સ્વીકારાયેલું નહીં. પરન્તુ, ચુનીલાલ વ. શાહકૃત “જિગર અને અમી” કે યશોધર મહેતાકૃત “સરી જતી રેતી”-ની ગણના એમ જરૂર કરવી પડે.

કેટલીયે રોમાન્ટિક નવલકથાઓ અને ટૂંકીવાર્તાઓ ઊર્મિકેન્દ્રી હોય છે. જગવિખ્યાત દૃષ્ટાન્તો છે, ડી. એચ. લૉરેન્સકૃત “લેડી ચૅટરલિ’ઝ લવર” અને નબાકોવકૃત “લોલિટા”. (“લોલિટા” વિશેના મારા લેખ માટે જુઓ, મારું પુસ્તક, “સાહિત્ય સાહિત્ય – 4”) જેન ઑસ્ટિનકૃત “પ્રાઇડ ઍન્ડ પ્રેજ્યુડિસ”, શાર્લોટ બ્રૉન્ટેકૃત “જેન આયર” કે ઍનિસ નિનકૃત વાર્તાસંગ્રહ “ડેલ્ટા ઑફ વીનસ” એટલાં જ જાણીતાં દૃષ્ટાન્તો છે.

આ વાત તો થઈ વિદ્વાનોએ સઘન અધ્યયનો કરીને વખાણેલી બહુપ્રશસ્ત કૃતિઓની, પરન્તુ એ વિદ્વાનો જેની સામે પણ નથી જોતા એવી હજ્જારો નવલકથાઓ એમાં નિરૂપાયેલા રોમાન્સને કારણે એટલી બધી વંચાય છે કે ન પૂછો વાત. એક વાર હું અમેરિકાના અમારા શ્હૅરની પબ્લિક લાઇબ્રેરીમાં ગયેલો, મને એમ કે રવીન્દ્રનાથ, તૉલ્સતોય, ચેખવ, દૉસ્તોએવસ્કી, કાફ્કા, કામૂ તો મળશે જ, પણ એમાંના એકે ય મહાનુભાવને એની એકાદ કૃતિ સાથે પણ ત્યાં જગ્યા ન્હૉતી અપાઈ ! સાહિત્યકલાના જાદુની એ બીજી છટા બે ઘડી માટે મારા મગજમાં ઊતરતી ન્હૉતી …

કોઈપણ ઊર્મિકાવ્ય કે કાવ્યમાત્ર તેનાં પાઠ તેમ જ ગાન માટે હોય છે. પદ કે ભજન રાગથી બંધાયેલું હોય તો તેનું, ગઝલ મુસલસલ કે અન્યથી હોય તો તેનું, રચના છન્દના લઘુ-ગુરુથી બંધાયેલી હોય તો તેનું, માત્રામેળથી હોય તો તેનું – સર્વનું – સાચવીને પઠન કરવું જોઈએ. મેં જોયું છે કે સારા સારા કવિઓને પણ, પોતાનાં જ કાવ્યોનાં પઠન નથી આવડતાં. ઊર્મિકાવ્યને સંગીતનું શત્રુ સમજનારા કવિઓ પણ હોય છે, પણ તેઓ ભીંત ભૂલે છે. બને કે એમને ગાતાં આવડતું ન હોય.

આપણી આવડત-અણઆવડતના ધોરણે સાહિત્યને વેતરી ન લેવાય.

= = =

(May 22, 2022 : USA)

સૌજન્ય : સુમનભાઈ શાહની ફેઇસબૂક દિવાલેથી સાદર

જ્યોત ૬ : સાહિત્યસૃષ્ટિ ૩ ઉપખણ્ડ ધરાવે છે :

એમ મનાયું છે કે પૃથ્વી ૭ ઉપખણ્ડ ધરાવે છે : આફ્રિકા. ઍન્ટાર્કટિકા, એશિયા, ઑસ્ટ્રેલિયા / ઓસનિયા, યુરપ, નૉર્થ અમેરિકા, અને સાઉથ અમેરિકા.

ઘડીભર કલ્પી લો કે સાહિત્યસૃષ્ટિ પૃથ્વી છે. કહેવાયું છે કે સાહિત્યસૃષ્ટિ પણ ઉપખણ્ડ ધરાવે છે; એ ત્રણ છે : ઊર્મિ-કવિતા, કથન-કવિતા, અને નાટ્ય-કવિતા. અંગ્રેજીમાં કહેવું હોય તો, લિરિકલ અથવા લિરિક પોએટ્રી, નૅરેટિવ પોએટ્રી, અને ડ્રામેટિક પોએટ્રી.

અહીં ‘કવિતા’ અને ‘પોએટ્રી’ શબ્દોનો અર્થ ‘સાહિત્ય’ એમ લેવાનો છે.

આપણે માણસો સવારથી રાત સુધીમાં અનેક પ્રકારની ઊર્મિઓ અનુભવતા હોઈએ છીએ. બપોરે કે સાંજે કોઈ કોઈ ઊર્મિની એકબીજા આગળ કથાઓ, ઉપકથાઓ કે અમસ્તાં કથન કરીએ છીએ. અને કોઈ કોઈ ઊર્મિનું આપણી રાતોમાં નાટક ભજવાતું હોય છે – કૉમિક કે ટ્રેજિક.

માણસોનું એથી જુદું કશું જીવન નથી હોતું, અને સાહિત્યકલાના સર્જકો પોતાની આગવી રીતે એની જ વાત કરતા હોય છે.

પહેલા ઉપખણ્ડના સાહિત્યમાં, કેન્દ્રવર્તી હોય છે ઊર્મિ અને તે મનુષ્યના ભાવજગત સુધી વિકસતી હોય. બીજામાં, કથા અને તે વસ્તુજગત લગી વિસ્તરતી હોય. ત્રીજામાં, નાટ્ય અને નાટ્યમાં ભાવજગત અને વસ્તુજગત બરાબ્બર ગૂંચવાયાં હોય.

અલબત્ત, દરેક ઉપખણ્ડના સાહિત્યમાં, અન્યનાં વત્તાઓછાં તત્ત્વ નથી ભળ્યાં હોતાં એમ નથી.

સર્જકો ઊર્મિ, કથા અને નાટ્યકેન્દ્રી કૃતિઓ સરજે છે ત્યારે મનુષ્યના વિભાવાદિ ભાવસમૂહને એવી પ્રક્રિયા વડે સંયોજે છે કે એ સંયોગથી – એ ‘સંયોગાત્’ – ભરત મુનિકથિત રસનિષ્પત્તિ થાય છે. ફૉર્માલિસ્ટ થિન્કરો એ જ પ્રક્રિયાને ફૉર્મ કહે છે. ફૉર્મ વડે પણ રસનિષ્પત્તિ જ થાય છે. સુરેશ જોષી સમેતના સૌ સમજદારોએ વરસો પૂર્વે એ પ્રક્રિયાને ‘રૂપનિર્મિતિની પ્રક્રિયા’ કહી છે. સાર તારવ્યો છે કે ફૉર્મ અથવા આકાર એક પ્રક્રિયા છે, સર્જનની પ્રક્રિયા છે, અને અવર નામે તે રસનિષ્પત્તિની પ્રક્રિયા છે.

આ મન્તવ્યવ-જ્યોતમાં સવિશેષે નૉંધપાત્ર મુદ્દો આ છે : સામાન્યપણે એમ કલ્પવામાં આવ્યું છે કે ઊર્મિશીલ સાહિત્ય પદ્યમાં હોય છે. એ જ રીતે, કથા કે નાટ્ય ગદ્યમાં હોય છે એમ કલ્પવામાં આવ્યું છે. આમ તો એ સાચું છે. તેમ છતાં, ઊર્મિશીલ પણ ગદ્યમાં હોઇ શકે છે, કથા અને નાટ્ય પણ પદ્યમાં હોઇ શકે છે. બધું સંમિશ્ર પણ હોઇ શકે છે.

કેમ કે, વિવિધ અને સાત સાત ઉપખણ્ડ ખરા પણ તેમ છતાં જેમ પૃથ્વી અખિલ છે તેમ સાહિત્યસૃષ્ટિ પણ અખિલ છે.

જેમ કે, આ દૃષ્ટાન્તો પરખો :

આટલી મોટી “કાદમ્બરી” બાણે ગદ્યમાં સરજી છે છતાં એમની વર્ણનકલા કવિતામાં હોય એવી છે – એનું દૃષ્ટાન્ત છે, ઘડીએ ને પલકે આવતાં કાવ્યસદૃશ કલ્પનો અને એથી સરજાતો દૃશ્ય શ્રાવ્ય ઘ્રાણ્ય આસ્વાદ્ય કે સ્પર્શ્ય ઇન્દ્રિયપ્રત્યક્ષોનો આલોક. "કાદમ્બરી"-ને 'ગદ્યકાવ્ય' ગણનારાઓએ એ આલોક-દૃષ્ટાન્તને ખાસ આગળ કરવું જોઈએ.

“ધ ગ્રેટ ગૅટ્સ્બી” ફિત્ઝરાલ્ડકૃત કરુણાન્ત નવલકથાનું ગદ્ય ઊર્મિશીલ છે, પણ એમાં મુકાયેલો અન્તસૂચક ભાગ બ્લૅન્ક વર્સમાં છે.

કોઇ પણ બૅલેડમાં કથા હોય છે, પરન્તુ વિલિયમ વર્ડ્ઝવર્થે “લિરિકલ બૅલેડ્સ” લખ્યાં છે. વિનોદ જોશીએ શિખણ્ડીની કથાનું દીર્ઘકાવ્ય રચ્યું છે અને દ્રૌપદી-સૈરન્ધ્રીની કથાનું ચૉપાઇ-દોહરામાં પ્રબન્ધકાવ્ય સરજ્યું છે.

ટી.ઍસ. એલિયટે પાંચ પદ્યનાટકો લખ્યાં છે, એમાંનાં ત્રણ તો પદ્યનાટકનાં ઉત્તમ દૃષ્ટાન્તો છે : “મર્ડર ઇન ધ કૅથેડ્રલ”. “ફૅમિલિ રીયુનિયન”. “ધ કૉકટેઇલ પાર્ટી”. ઉમાશંકર-કૃત “મહાપ્રસ્થાન” જરૂર યાદ આવે. (પદ્યનાટકના આપણા પ્રયાસો વિશે મેં વરસો પર ‘બ્યુટિફુલ આ પદ્યનાટક’ લેખ કરેલો, મારા કયા પુસ્તકમાં સંઘર્યો છે, યાદ નથી આવતું.)

આપણા મધ્યકાલીન ગુજરાતી સાહિત્યની રચનાઓ મોટેભાગે પદ્યમાં છે, પણ માણિક્યસુંદર-રચિત “પૃથ્વીચંદ્રચરિત” ગદ્યમાં છે. કહેવાય છે કે મધ્યકાલીન સાહિત્યમાં, એ એકમાત્ર કૃતિ ગદ્યમાં છે.

સમકાલીન ગુજરાતી સાહિત્યમાં, પદો, ગીતો, સૉનેટ્સ, ખણ્ડકાવ્યો, પદ્યનાટકો, એકાંકી કે અનેકાંકી નાટકો, અ-પૂર્વ લાગે એવી નવલકથાઓ, જીવનકથાઓ કે આત્મકથાઓ નથી.

ઊર્મિ, કથા કે નાટ્ય – એ એકેય ઉપખણ્ડ પર સમકાલીનો નાનું ગામડું ય ઊભું કરી શક્યા નથી.

કીડીને શું જ્ઞાન કે પૃથ્વી કેટલી મોટી છે !

પૂછવું જોઈએ કે સમકાલીન ગુજરાતી સાહિત્યકારો ગદ્યના તેમ જ પદ્યના કેટલા અને કયા સાહિત્યપ્રકારોમાં લખે છે -? ગણવા બેસીશું તો એક આંગળીનાં વેઢાં પણ વધારે લાગશે.

= = =

(May 19, 2022: USA)

સૌજન્ય : સુમનભાઈ શાહની ફેઇસબૂક દિવાલેથી સાદર