રાષ્ટૃીય માનવ અધિકાર પંચે વાકેફ કર્યા છતાં સરકારે ઊંઘતા રહેવું પસંદ કર્યું હતું, કેમ કે તમે જાગતાને જગાડી શકતા નથી

કહેનારે ઠીક જ કહ્યું છે કે લોકોની યાદદાસ્ત ટૂંકી, ખાસી ટૂંકી હોય છે. જુઓ ને, તાજેતમાં ગીતા જોહરી ડિ.જી.પી.ની પાયરીએ બેઠાં ત્યારે ભાગ્યે જ કોઈને સર્વોચ્ચ અદાલતની પેલી ટિપ્પણી સાંભરી હશે કે એમણે નકલી એન્કાઉન્ટર કેસમાં પુરાવો છુપાવવાની કોશિશ કરી હતી. અલબત્ત, અહીં જોહરી પ્રકરણમાં ઊતરવાનો ખયાલ નથી. માત્ર, હમણાં બિલ્કિસ બાનો કેસમાં મુંબઈ હાઈકોર્ટે ગુજરાત પોલીસની જે રીતે ખબર લીધી તે વાંચતાં આ એક વિગત પણ ચચરી ગઈ, એટલું જ!

બિલ્કિસ બાનો ઘટના માર્ચ 2002માં એક પ્રજા તરીકે આપણે કેવું ન કરવાનું કરી બેસવાનું કરવાની હદે ગયા હતા – એની ગુજરાતના એક નાગરિક તરીકે નિર્મમ જાતતપાસ જગવતી અને આત્મદુરસ્તીની તાકીદ ચીંધતી બીના છે. બિલ્કિસ, આયુષ્યના ઓગણીસમે ઊભી, હજુ હમણે હમણે વાલમના બોલ સાંભળતી હોઈ શકતી, ત્રીજી માર્ચના રોજ ગેંગરેપનો ભોગ બની હતી અને એના પરિવારના એકાધિક લોકો રહેંસાઈ ગયા હતા. દાહોદ મેજિસ્ટ્રેટ ટાઢે કોઠે આખા કેસને ‘ક્લોઝર રિપોર્ટ’ને ધોરણે ન્યાયિક વીંટો વાળવા જેવું કર્યું હતું જેમાં અગ્ર જવાબદારી સ્વાભાવિક જ પોલીસની નકો નકો તપાસની હતી.

જલિયાંવાલા તપાસમાં સરકારી પંચ પરના સભ્ય ચીમનલાલ સેતલવાડે કશી બઢતીની તમામ વગર જનરલ ડાયરની જુલમી મનમાની અને એને અંગે શીર્ષ સત્તાસ્થાનેથી આંખ આડા કાનથી માંડીને અનુમોદના સહિતના મુદ્દા રિપોર્ટમાં દર્જ કર્યા હતા, તે આ ક્ષણે સાંભરવાનું કારણ એટલું જ કે સેતલવાડ કુલકન્યા તીસ્તાની નિર્ભીક નાગરિક-ન્યાયિક દમ્યાનગીરી સાથે આ કેસ ઊઘડ્યો અને ગુજરાત સરકારની ત્યારની તાસીર જોતાં એ ગુજરાત બહાર ચલાવવાનું ગોઠવાયું. ટ્રાયલ કોર્ટે ત્યારે (ઑગસ્ટ 2008માં) આપેલા ચુકાદામાં અગિયાર જણાને જનમટીપ ફરમાવી હતી. આ અગિયાર જેમ અપીલમાં ગયા હતા તેમ પોલીસની જવાબદારી નક્કી કરવાનો સવાલ પણ બાકી રહેતો હતો.

ટ્રાયલ કોર્ટ સમક્ષ તેમ હાઈકોર્ટના તબક્કે ધ્યાનમાં આવેલી એક વિગત અહીં નમૂના દાખલ નોધું તો પોલીસે ઠંડે કલેજે જેને અંગે ‘ક્લોઝર રિપોર્ટ’નો ખેલ પાડ્યો હતો તે બાબત શબોની સમૂહદટામણી ઉર્ફે ‘માસ ગ્રેવ’ની હતી. આ શબોને વિખરાવની સહુલિયત રહે એ માટે ખાસું સાઠ કિલો મીઠું પણ ભેળું ધરબાયું હતું. રાષ્ટ્રીય માનવ અધિકાર પંચે તે વખતની રાજ્ય સરકારને ખાનગી હેવાલ વાટે એકંદર ઘટનાક્રમ બાબત વાકેફ કર્યા પછી અને છતાં સરકારે ઊંઘતા રહેવું પસંદ કર્યું હતું, કેમ કે તમે જાગતાને જગાડી શકતા નથી. ગમે તેમ પણ, ઠેકાણું ત્યારે પડ્યું જ્યારે કેસ ગુજરાત બહાર ખસેડાયો. ગુજરાતમાં તો, અદાલતી ટિપ્પણી મુજબ, પોલીસ કારવાઈ બિલ્કિસની ન્યાય માટેની આર્ત ચીસ ક્યાં ય સંભળાય નહીં તે માટેની હતી.

રાષ્ટ્રવાદી સરકાર હેઠળની ગુજરાત પોલીસની ચાલ, ચહેરા ને ચરિત્ર બાબતે કશું વિશેષ કહેતાં પહેલાં બિલ્કિસ અને યાકુબ એ દંપતીનાં તપ ને તિતિક્ષા બાબતે બે શબ્દો લાજિમ છે. આ ભેંકાર ઘટનાને વળતે દહાડે, હત્યાકાંડની હેબત અને સામૂહિક બળાત્કારથી હોઈ શકતો સોપો, સઘળુ છાંડીને બિલ્કિસે રૂ-બ-રૂ ફરિયાદ લખાવતાં ભય નહોતો અનુભવ્યો. અભયની એની વ્યાખ્યામાં હીન ને હિંસ્ત્ર કૃત્ય આચનરાઓનાં નામ નોંધવવાનો પણ સમાવેશ થતો હતો. માત્ર, આવે વખતે એફ.આઈ.આર. બાબતે પોલીસની સમજ ફરિયાદીની રજૂઆતને યથાસંભવ બોબડી બનાવવામાં સક્રિય હોય છે, અને એમ જ બન્યું. બિલ્કિસની આ યાતનાક્ષણોમાં, રાન રાન પાન પાન, અહીંથી તહીં આશરો શોધવામાં ને કંઈક કામધંધો શોધવામાં યાકુબ બરાબરનો સાથે રહ્યો. કથિત કલંકિતામાં એણે નિર્ભયાને ઓળખી અને અદબભેર એનો સાથ નિભાવ્યો.

હમણાં સરકાર આગળ ‘રાષ્ટ્રવાદી’ એવા વ્યંગ્યવિશેષણનો ઉપયોગ કીધો એમાં જો કે વ્યથા પણ નાગરિક છેડેથી અનુભવાય છે. પરંતુ, આ વિચારધારાકીય વિશેષણ વાપરવા પાછળનો ધક્કો હાઈકોર્ટની એ ટિપ્પણીનો છે કે જે લોકોએ આ ગુનાઈત કૃત્યો આચર્યાં તે કોઈ રીઢા ગુનાખોરો નહોતા. મતલબ, ક્ષણાવેશને વિચાર ધારાકીય આથો ચઢ્યાથી ન બનવાનું બન્યું હતું. જ્યાં સુધી તત્કાલીન સરકાર તાબેની પોલીસનો સવાલ છે, હાઈકોર્ટના નિરીક્ષણ પ્રમાણે એની તપાસમાં પાયાની ખામી ને મોટી ખોટ એ હતી કે એણે બલાત્કૃતા બિલ્કિસને મેડિકલ તપાસ માટે મોકલવાની જરૂર જોઈ નહોતી. જે પાંચ પોલીસમેનને ટ્રાયલ કોર્ટે છૂટા રાખ્યા હતા તેમને હાઈકોર્ટે સજા ફરમાવી છે, કેમ કે ‘એમણે ગુનેગારોને અણઓળખ્યા – અજાણ્યા રાખવાની (મેળાપીપણાની) ચેષ્ટા કરી હતી.’ અને પેલા બે દાક્તરસાહેબો? હાઈકોર્ટ કહે છે, ‘તેઓ પણ કસુરવાર છે, કેમ કે એમણે આરોપીઓને છાવરવા સારુ પુરાવા નાબૂદ કરવાની કોશિશ કીધી હતી.’

એકંદરે, હાઈકોર્ટના શબ્દોમાં, રાજ્ય સરકારની રજૂઆતમાં, પોલીસની વકાલતમાં ‘સાચ અને જૂઠની એવી તો ભેળસેળ માલૂમ પડે છે કે પુરાવાના હર તબક્કે ઇરાદાપૂર્વકની ઢીલ, વિગતકમી, પરસ્પરવિરોધી વિગતો તેમ જ અસત્યની ઉપરાછાપરી પરત અને પડળ હેઠેથી સત્યને આનાવૃત્ત કરવું પડે છે.’

અહીં બેત્રણ સર્વસામાન્ય નિરીક્ષણ અને નુક્તેચીની વાસ્તે અવકાશ છે. એક તો, રાજ્યસંસ્થા અને સરકાર પદારથનું પોતાનું મૂળગત વલણ; બીજું, સાંસ્થાનિક સરકારનો રાંકડી રૈયત પર રોફ અને રુવાબ જમાવવાનો વારસો; ત્રીજું, આ પ્રકારની મનમાની (જે કોઈ પણ પક્ષની સરકારમાં હોઈ શકે) સાથે રાષ્ટ્રભક્તિનો (કે હિંદુત્વવિચારનો) થપ્પો (આવું અન્ય કોઈ વિચારધારાકીય સૅન્ક્શન પણ અન્ય કિસ્સામાં હોઈ શકે): આ બધું મળીને જે માનસિકતા અને માહોલ બનાવે છે તે એક એવું મોડેલ બનાવે છે જે કદાપિ ન હજો.

પહેલી મે આવી અને ગઈ. ગુજરાત ગૌરવનો રસમી રાબેતો ગાંધીનગરે કેબીડી શૈલીએ શગ દીવડે નભાવ્યો. પુસ્તકમેળામાં આસારામનોયે સ્ટૉલ હતો અને એમાં મોડેલિંગનું નૈતિક દાયિત્વ નમોની કોઈક જૂની વીડિયોને હવાલે હતું – ગુજરાત મોડલ તે શું એનું આ જોણું કહો તો જોણું, ઉજવણું કહો તો ઉજવણું, કોઈએ ન દીઠું! હશે ભાઈ, ગુજરાત મોડલ અબખે પડ્યું, બીજું શું.

પણ પોલીસરાજનો જે દોર આપણે જોયો એણે આજે હાલત એ કરી નાખી છે કે જાહેર જીવનની કોઈ પણ પૃષ્ઠભૂ વગરના નિવૃત્ત પોલીસ અફસર પોતાને ગુજરાતની આવતી કાલની બલકે આજની આશા લેખે જુએ છે. ખરું જોતાં ગુજરાત દિવસનો કોઈ ચિંતન મુદ્દો હોય તો એ છે કે આસારામની ગુરુગાદી પરત્વે પ્રતિબદ્ધ અફસર પોતાને જીવરાજ મહેતાથી માંડીને બાબુભાઈ જશભાઈની ગાદીએ કલ્પી શકે છે, ક્યાંથી ક્યાં આવી ગયા આપણે.

સૌજન્ય : ‘ન્યાયની ચીસ’, “દિવ્ય ભાસ્કર”, 08 મે 2017

ગુજરાત યુનિવર્સિટીના ઇતિહાસ વિભાગના પૂર્વ અધ્યક્ષ પ્રોફેસર રવિકાન્ત એલ. રાવલનું તાજેતરમાં અવસાન થયું. રાવલસાહેબ તરીકે તેમની ઓળખ. તેમનું નામ સાવ અજાણ્યું તો નહીં પણ એમના વ્યવસાયી સંબંધો ઘણાં મર્યાદિત, સાથે નક્કર પણ ખરા.

સને ૧૯૯૧માં ગુજરાત યુનિવર્સિટીના ઇતિહાસ વિભાગમાં હું દાખલ થયો, ત્યારે વિભાગ રાષ્ટ્રીય સ્તરે ખ્યાતિ ધરાવતો હતો. અમારો પ્રથમ વર્ગ ૧૨ જુલાઈએ ૧૨ વાગ્યે અને ૧૨ નંબરના વર્ગખંડમાં શરૂ થયો. પ્રથમ તાસમાં અધ્યાપકો અને વિદ્યાર્થીઓની ઓળખવિધિ થઈ. એક અધ્યાપક સિવાય, અમે તેમના પરિચયનો આગ્રહ રાખ્યો. તેઓ બોલ્યા હું આર. એલ. રાવલ’ (ડૉક્ટર-પ્રોફેસર-વિભાગીય અધ્યક્ષ જેવાં પૂંછડાંઓ વગર) આ પ્રોફેસર આર. એલ. રાવલનો પ્રથમ પરિચય અને દર્શન. પછી તો તેમની નિવૃત્તિ પહેલાંનાં બે વર્ષનો ઇતિહાસજ્ઞાનલાભ મળતો રહ્યો. રાવલસાહેબ આંતરરાષ્ટ્રીય સંબંધો, યુરોપીય રાજનીતિ, ગુજરાતમાં સામાજિક પરિવર્તન અને સમાજસુધારાના ઇતિહાસના નિષ્ણાત. નાની ચબરખીમાં થોડા મુદ્દાઓને આધારે એક-બે કલાક સુધી આ બધાં વિષયો પર ચર્ચા કરે. ઉનાળાનો દાહાડો હોય, વર્ગબહાર ધોમધખતો હોય તે સ્થિતિમાં રાવલસાહેબના જ્ઞાનવિસ્ફોટ સામે બહુ ઓછા વિદ્યાર્થીઓ ઝીંક ઝીલી શકતા. કેટલાક વિદ્યાર્થીઓ સાહેબ બૉર્ડ પર કંઈક લખવા રહે તેટલા સમયમાં તો પાછલા બારણેથી અલોપ થઈ જતા, તો કેટલાક વામકુક્ષીમાં સરી પડતા. તેમના તરફ ધ્યાન જતાં રાવલસાહેબ કહેતાં ‘મોં પર પાણી છાંટવું હોય, તો છાંટતાં આવો.’ અધ્યાપક બન્યા પછી એમની રજૂઆતશૈલી વિશે હું મજાકમાં કહેતો કે ‘સાહેબ, તમને સાંભળવાની બહુ મજા આવે છે પણ તમે સમજાતા નથી.’ ‘હું  તમને સમજાવી તો શકું છું ને?’ આ વાક્ય તેમનું તકિયાકલામ હતું.

આર્નોલ્ડ ટૉયન્બી(ઇતિહાસના અભ્યાસના રચયિતા)નો રાવલસાહેબ પર ગાઢ પ્રભાવ. મુંબઈ યુનિવર્સિટીના ઉપક્રમે ૭૦ના દાયકામાં ટૉયન્બીનું વ્યાખ્યાન યોજાયેલું, તે સાંભળવા ઠેઠ મુંબઈ ગયેલાં. પાછા કહે પણ ખરાં કે એ ઉંમરે ભાષણમાં સમજાય તો શું પણ ટૉયન્બીને જોયાનો આનંદ ! ટૉયન્બીનો ફોટૉ પર્સમાં રાખતા હોવાનું પણ તેઓ કહેતા.

રાવલસાહેબને ઓળખતા સહુ કોઈ એકીઅવાજે કહેશે, ‘રાવલસાહેબ એટલે ધીરગંભીર, પ્રામાણિક, કાર્યદક્ષ. ટૂંકમાં, એક સારા માણસ માટે જેટલાં વિશેષણો વાપરીએ, તેટલાંના રાવલસાહેબ પણ હક્કદાર. જાહેરમાં અંતર્મુખી, ઓછાબોલા લાગતા આર.એલ. રાવલ તેમના અંતરંગ વર્તુળમાં વસંતની જેમ ખીલતા. સેન્સ ઑફ હ્યુમર પણ ઉચ્ચ દરજ્જાની. એનો એક નમૂનો : ૧૯૯૨-૧૯૯૩માં રાવલસાહેબ ઇતિહાસ વિભાગના અધ્યક્ષ, એ દિવસોમાં શિષ્યવૃત્તિવાંચ્છુ વિદ્યાર્થીઓએ તેના આવક અને જાતિના દસ્તાવેજોની ચકાસણી માટે વિભાગીય વડાને મળવું પડે. એ દિવસોમાં લક્‌ઝરી ગણાય તેવા ૮૦૦ રૂપિયાના મોંઘાદાટ બૂટ પહેરેલો એક વિદ્યાર્થી વાર્ષિક ૮૦૦૦ રૂપિયાની આવકના દાખલા સાથે રાવલસાહેબને ચકાસણી અર્થે મળ્યો. તેના બૂટ સામે જોઈ રાવલસાહેબ મરક મરક હસતાં બોલ્યા, ‘ભાઈ, રોજ ચા-પાણી તો કરો છો ને?’

એ સમયે અધ્યાપકો સાથે બેસી મોજથી ટી-ક્લબમાં જ્ઞાનવિજ્ઞાનની ચર્ચા કરી શકતા. એક વિભાગમાં બધા અધ્યાપકો એકસરખી વિચારસરણીવાળા ન હોય, ઇતિહાસ વિભાગમાં પણ એવો વિરોધાભાસ ખરો! પણ રાવલસાહેબ એટલે, ખરા અર્થમાં ‘સૌનો સાથ, સૌનો વિકાસ’.

રાવલ સાહેબ કાયમ ટાપટીપ, ભપકાદાર કાર્યક્રમો, વ્યક્તિગત માન-સન્માનોથી જોજનો દૂર રહ્યાં.

૧૯૯૩માં સાહેબ સેવાનિવૃત્ત થયા. અમે વિદ્યાર્થીઓએ તેમના વિદાયમાનનું વિચારેલું, પણ તે તો ગાંઠે જ શાના? છેવટે અમને રાજી રાખવા છેલ્લા દિવસે એક નાનકડો બૂકે સ્વીકારી તરત જ સન્માન કરનાર વિદ્યાર્થીને બૂકે પરત કરી ચાલતી પકડી. તેમના જવા સાથે મને ઇતિહાસ વિભાગમાંથી નમ્રતા, પ્રામાણિકતા, કાર્યદક્ષતાનો મોટો હિસ્સો જતો હોય તેવું લાગેલું. ૧૯૬૯માં ઇતિહાસ વિભાગમાં જોડાયેલા રાવલસાહેબ ૨૪ વર્ષ સુધી (૧૯૬૯-૧૯૯૩) કાર્યરત રહ્યા હતા.

હવે તેમની વિદ્યાકીય-સંશોધન તરફની પ્રતિબદ્ધતાની વાત. તેમણે ઝાઝું લખ્યું નથી, પણ જેટલું લખ્યું એ નક્કર અને સુદૃઢ. ‘Socio religious Reform Movements in Gujarat during the Nineteenth Century (Sess Publication, Delhi, 1984)’ અને આંતરરાષ્ટ્રીય સંબંધો ભાગ-૧ (ગુજરાત યુનિવર્સિટી, ગ્રંથનિર્માણ બૉર્ડ, અમદાવાદ, ૧૯૭૩) અને વીસથી વધુ નહીં તેટલા લેખો Indian Historical Quarterly સામીપ્ય, વિદ્યાપીઠ, અર્થાત્‌, પથિક વગેરે સામયિકોમાં તેમણે લખ્યા છે. અંગ્રેજી પુસ્તક તેમના પીએચ.ડી. શોધનિબંધનું સંવર્ધિત સ્વરૂપ છે. જ્યારે ગુજરાતના ઇતિહાસકારો (?) શિલ્પ, સ્થાપત્ય, મંદિરોના ગવાક્ષ અને મસ્જિદોની મિનારા તથા રાજા-રજવાડાંઓના ઇતિહાસલેખનમાં મસ્ત હતા, ત્યારે તેમણે આ નવતર સંશોધનક્ષેત્રમાં યોગદાન આપેલું. પણ પુસ્તક અંગ્રેજીમાં હોવાથી ગુજરાતના ઇતિહાસલેખનમાં તેની વિશેષ નોંધ લેવાઈ નથી. આ લખનારની દૃષ્ટિએ અખિલ ભારત સ્તરના સામાજિક ઇતિહાસલેખનમાં સ્થાન પામે તે બરનુું આ પુસ્તક છે (કોઈ પ્રકાશક કે સંસ્થાએ તેના બહોળા વાચન હેતુસર તેના ગુજરાતી અનુવાદનું બીડું ઝડપવા જેવું છે.) તો આંતરરાષ્ટ્રીય સંબંધો ભાગ-૧ ઇતિહાસ અને રાજ્યશાસ્ત્રના વિદ્યાર્થીઓ-અધ્યાપકોને ખાસ્સું ખપમાં લાગ્યું છે. ઉપરાંત ૧૯મા સૈકામાં સમાજપરિવર્તન અને ગોવર્ધનરામ ત્રિપાઠી વિશે સ્તરીય લેખો લખ્યા છે. આ બધાં એક થીમ પર હોવાથી સ્વતંત્ર પુસ્તક થાય તેટલાં છે. છેલ્લે ‘પથિક’ સામયિકમાં ‘સ્થળકાળના પિંજરમાંથી’ શીર્ષક તળે પોતાના ઇતિહાસ સંશોધનની કેફિયત પણ આપેલી. આવું નક્કર અને દિશાસૂચક લેખન એમનું રહ્યું.

નિવૃત્તિ પછી તેઓ સેમિનારો વગેરેમાં જવાનું પણ ટાળતા. તેમના ઇતિહાસદર્શન અને આજના ઇતિહાસવાળાની જમાત વચ્ચે રહેલી ઊંડી ખાઈ તેના માટે જવાબદાર હોઈ શકે ! તેમનાં શોધપત્રો, વ્યાખ્યાનોમાં એક વાત અવશ્ય કહેતા કે ‘વ્યક્તિનો ‘સ્વ’ સાથેનો સંબંધ, વ્યક્તિનો ‘સમાજ’ સાથેનો સંબંધ, અને વ્યક્તિનો ‘પ્રકૃતિ’ સાથેનો સંબંધ અને આ પારસ્પરિક સંબંધો અને સમય અને સ્થાન પરિપ્રેક્ષ્યમાં ઇતિહાસનું નિર્માણ થાય છે. તેઓ ઇતિહાસને સમાજવિજ્ઞાન અને એથી વધુ માનવવિદ્યાના  સંદર્ભે જોઈ-તપાસી બોલી અને લખી શકતા. અને એ સંદર્ભમાં તેઓ ગુજરાતના ઇતિહાસના અધ્યાપકોમાં બિનહરીફ હતા. આપણે તેમને ‘ફિલોસૉફર હિસ્ટોરિયન’ની કક્ષામાં મૂકી શકીએ. રાવલસાહેબ દુર્બોધ પણ ખાસ્સા, અક્ષયકુમાર દેસાઈની હરીફાઈમાં ઊતરે એવા, પણ એનું કારણ ઉપર કહ્યું તે.

શુદ્ધ ઇતિહાસ(?)ના સેમિનારોમાં જતાં કતરાતા રાવલસાહેબ આંતરશાસ્ત્રીય પરિસંવાદો, વ્યાખ્યાનોમાં અચૂક હાજર રહે. બસમાં અથડાતા-કુટાતા સાહિત્ય પરિષદ, એલ.ડી. ઇન્ડોલૉજી, વિશ્વકોષભવન, ગુજરાત વિદ્યાસભા, એએમએમાં આવે. મને એમની ચાલવાની સ્ટાઇલ પણ બેહદ પસંદ હતી. અનુસ્નાતક કક્ષાની કૉલેજ, હૉસ્ટેલ આગળ રાવલસાહેબને ચાલતા જોયાં છે. એકધારું ખાસ્સું નીચું જોઈ ચાલ્યા પછી થોડીક જ વાર માટે માથું ઊંચું કરે, રાવલસાહેબને ખરા અર્થમાં ઓળખનારા એકીઅવાજે કહેશે, તેમણે કાયમ નીચી મૂંડીએ જ કામ કર્યું છે. અત્યારે આ લખી રહ્યો છું, ત્યારે દૃષ્ટિસમક્ષ રસ્તે ચાલતાં રાવલસાહેબ તરવરે છે, થાય છે કે બોલાવું ….

E-mail : arun.tribalhistory@gmail.com

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 16 અૅપ્રિલ 2017; પૃ. 14-15

અહેવાલનો પાઠ આમજનતાથી ઓઝલ છે ને બે અરજદારોને પણ એની નકલ મળ્યાનાં ઓસાણ નથી

અનર્થઘટન … સાહેબો, અક્ષરશ: અનર્થઘટન. બ્લફબહાદુરી તો કોઈ એમની કને શીખે. 2013માં એમ.બી. શાહ પંચે રજૂ કરેલો હેવાલ કાયદા વિભાગને અંધારામાં રાખી પરબારો જાહેર વહીવટ વિભાગના કબજામાં ધરબી હવે સાડા ત્રણ ચાર વરસે વિધાનસભામાં (અને તે પણ સત્રના છેલ્લા દિવસે અને ગૃહ સમસ્ત જોગ એક માત્ર નકલ રૂપે) પેશ કરીને રાજ્ય સરકાર રાબેતા મુજબ બાગે બહાર સેલ્ફી શૈલીએ વિધાનગૃહ મારફત તમને અને મને એટલે કે જે વાસ્તવિક એવા રાજકીય સાર્વભૌમ છે તેવા નાગરિકને ‘વધામણી’ આપે છે કે પંચે અમને ‘ક્લીન ચિટ’ આપી છે. અહેવાલનો પાઠ આખો તો અલબત્ત આમ જનતાથી ઓઝલ છે, જો ધારાસભ્યો કને પણ એની નકલ પહોંચી નથી તો સ્થાપિત પક્ષોની આઘાપાછીની એસીતેસી કરીને ચિત્રમાં પ્રવેશેલા બે અરજદારોને પણ એની નકલ આજથી તારીખે મળ્યાનાં ઓસાણ નથી. અલબત્ત, સન્માન્ય વિધાનસભ્યોએ કે નગણ્ય નાગરિક સમાજે એ અંગે મનમાં મલાલ રાખવાને કારણ નથી, કેમ કે સરકારશ્રીએ ટૂંકો સારાંશ બહાર પાડી કથિત કલીન ચિટ બાબતે ડંકે કી ચોટ કહ્યું જ છે. હરખ હવે તું ગુજરાત.

2013માં રજૂ થયેલ હેવાલ બાબતે સરકારે અનર્થઘટને તો અનર્થઘટન પણ  છેક 2017ના ચૂંટણી વરસમાં જાહેર કર્યું! આવું કંઈ પહેલી વારકું નથી બન્યું. શાહ પંચના હેવાલનો પહેલો ભાગ સપ્ટેમ્બર 2012માં રજૂ થઈ કલીન ચિટની સત્તાવાર જાહેરાત બરાબર એ જ દિવસે પામ્યો હતો જ્યારે ચૂંટણી પૂર્વ આચારસંહિતાનો અમલ શરૂ થવામાં હશે.

ઘડિયાં લગન, પરબારી જાહેરાત અને વિધાનસભા કોરાણે, એવું આ ગુજરાત મોડેલ જરી બરાબર દર્જ થાય, દસ્તાવેજ ધોરણે દર્જ થાય તે માટે હજુ એક-બે ઓર પૂર્વરંગ ઝલક આપું? હેવાલ ક્યાં ને ક્યારે, એવું ગૃહમાં – રિપીટ, ગૃહમાં – પૂછાયું ત્યારે 2013માં રાજ્ય પ્રધાનમંડળના વરિષ્ઠ મંત્રી  આનંદીબહેને કહ્યું હતું કે પૂછો રાજભવનને. મતલબ, હેવાલ રાજ્યપાલ પાસે છે. સન્માન્ય ધારાસભ્યો, ખબર નહીં આ ઘૂંટડો કેમે કરીને ગળી ગયા હશે. પણ નિરીહ નાગરિક બચાડો શું કરે, સિવાય કે ભાંગ્યાના ભેરુ સરખી આર.ટી.આઈ.નો સહારો લે. જુલાઈ 2013માં જવાબ મળ્યો, રાજભવન તરફથી, કે મળેલ નથી. એક ઓર પૃચ્છા અને નવેમ્બર 2014માં (મુખ્યમંત્રીની મે 2014ની પ્રધાનમંત્રી પદોન્નતિ પછી) રાજભવનનો એ જ પ્રતિસાદ – હેવાલ અમને મળ્યો નથી. વળતે મહિને, તા. 18-12-2014 અને આર.ટી.આઈ. પ્રાપ્ત સ્પષ્ટ વિગત કે સરકારે રાજ્યપાલને પણ જાણ કરી નથી.

આમ તો, સન્માન્ય નિવૃત્ત ન્યાયમૂર્તિ એમ.બી. શાહની સેવાઅો માગી લેવાઈ હતી તે પણ વિલક્ષણ સંજોગો હતા. નિવૃત્ત ન્યાયમૂર્તિ આર.એ. મહેતાની હેડીના ટટ્ટાર જણ ગમે તે ક્ષણે લોકઆયુક્તપદનો હવાલો સંભાળશે એવા ભણકારા વાગતા હતા. મુખ્યમંત્રી મોદી ત્યારે જે આટાપાટા રમ્યા એ ગુજરાત હાઈકોર્ટની ટિપ્પણી મુજબ ‘મિની કૉન્સ્ટિટ્યુશનલ ક્રાઇસિસ’ સરજનારા હતા. પણ લોકઆયુક્તપદ અધિકારપૂર્વક કાર્યરત બને તે પૂર્વે ગાળિયો કાઢી નાખવા માટે આ પંચ એકાએક જાહેર થયું હતું એમ સાંયોગિક ધોરણે જોતાં સમજાય છે.

પુણ્યાત્માનાં અંતર તો આભ જેવાં અગાધ રહ્યાં, એનો સમગ્ર તાગ લેતી સ્પેસ-રે, તે માટેનું ગજું પણ નાચીજ નાગરિક કને ક્યાંથી હોય. પણ એક વાત છે, ચૂંટણીનું વરસ છે, અને વિધાનસભા વિસર્જનની વાતો પણ હવામાં છે. રાજ્ય વિધાનસભાને વિપળવાર પણ પોતાના વજૂદનો ખયાલ હોય તે એણે શાહ હેવાલની (ચાર વરસ તે પડી રહ્યો તે દરમ્યાનના અધિકૃત એ.ટી.આર. – ઍક્શન ટેઇકન રિપોર્ટ સહિતની) તત્કાળ ચર્ચા તો, અગ્રતાક્રમે, બલકે વિશેષ સત્રરૂપે મળવાની તૈયારી સાથે માગવી જોઈએ. નહીં તો, ‘ક્લીન ચિટ’ સરખા પોસ્ટ ટ્રુથ અનર્થઘટન સાથે એક ઓર ચૂંટણી … હરખ હવે તું ગુજરાત.

ઇચ્છીએ કે વિધાનસભા વજૂદનું વરદાન પામે. પણ, દરમ્યાન, સરકારી સારાંશના ઉજાસમાં અનર્થઘટન અને બ્લફબહાદુરીનો કંઈક ખ્યાલ જરૂર મેળવીએ. બને કે વિધાનસભ્યોને વજૂદની વાટે એથી કંઈક ભાથું વખત છે ને મળે.

પહેલો જ દાખલો ઇન્ડિગોલ્ડ રિફાઈનરીએ કચ્છમાં 36.25 એકર ખેતીલાયક જમીનની ખરીદી કર્યાનો લઈએ. પંચે કહ્યું છે કે આ બાબત સુપ્રીમ કોર્ટ સમક્ષ વિચારાધીન હોઈ અમે અભિપ્રાય આપી શકીએ નહીં. દેખીતી રીતે જ, અહીં પંચે સલામત અંતર જાળવ્યું હોય તો પણ તે કોઈ ક્લીન ચિટનો કિસ્સો નથી. દરમ્યાન, 2014માં સુપ્રીમ કોર્ટનો ચુકાદો આવી ગયો છે જેમાં રાજ્ય સરકારના નિર્ણયને રદબાતલ જાહેર કરવા સાથે તેને ‘રુલ ઑફ લૉ’ની ઉપરવટ જણાવી ધરાર ‘એરોગન્ટ’ કહ્યો છે. મુખ્યમંત્રી કાર્યાલયને અને મહેસૂલ મંત્રીને અરજદારો મળ્યા તે પછી સરકારે લીધેલું આ મનસ્વી પગલું ગુનાઇત લેખાય એવું છે. મહેસૂલ મંત્રી આનંદીબહેને મુખ્યમંત્રી કાર્યાલયના સંપર્કમાં રહી આને ‘ખાસ કેસ’ ગણવાનું વલણ લીધું હતું તે લક્ષમાં લઈએ તો ગુનાઇત, જવાબદારી કયે પક્ષ નક્કી કરવાની છે તે સ્પષ્ટ થઈ જાય છે, અને સરકારે એપ્રિલ 2017 સુધી કોઈ પગલું નહીં ભરી ગુનાને કેવળ‌ અને કેવળ‌ છાવર્યો છે. (‘મિસયુઝ ઑફ પાવર હેઝ લેડ ટુ ધ કન્ક્લુઝન ધેટ ધિસ લીડ્ઝ ટુ ક્રિમિનલ ઍક્શન’)

સુજલાલ-સુફલામમાં થયેલી ગેરરીતિ ચર્ચામાં આવ્યે (અને કોઈને સજા નહીં થયે) હવે સહેજે દસકો થશે. પંચે એમાં જવાનું ટાળ્યું છે પણ પોતાની સલામતી શોધવા સાથે એટલું ઉમેર્યું છે કે કેગ, પબ્લિક એકાઉન્ટ્સ કમિટી અને પબ્લિક અંડરટેઇકિંગ કમિટીએ આમાં યોગ્ય કરવાનું રહેશે. દેખીતી રીતે જ, આ દાખલો ક્લીન ચિટનો નથી પણ કેગ આદિ સંવૈધાનિક સંસ્થાઓ પરત્વે સરકાર પાસે અપેક્ષિત આજ્ઞાધીનતા અને આદરનો છે. હવે, સરકાર દ્વારા રચાયેલ વી.એસ. ગઢવી સમિતિ, મંજુલા સુબ્રમણ્યમ સમિતિ, કૅગ, પબ્લિક એકાઉન્ટ્સ કમિટી સૌનું તારણ ‘ફોજદારી ગુના’નું છે. પ્રશ્ન તે મુજબ એફ.આઈ.આર. દાખલ કરી જવાબદારો સામે ફોજદારી પગલાં ભરવાનો વસ્તુત: છે.

આવો જ પ્રશ્ન ગુજરાત સ્ટેટ પેટ્રોલિયમ કોર્પોરેશનનો પણ છે. ઓઇલ અને ગેસના વિપુલ ભંડારો હોવાની કથિત માહિતીને ધોરણે જીઓ ગ્લોબલ કંપની સાથે જી.એસ.પી.સી.એ કરેલો કરાર (વાસ્તવમાં ગૅસ અને ઓઇલ નહીં મળતાં) શંકા અને તપાસના દાયરામાં છે. આ આક્ષેપો પંચના કહેવા પ્રમાણે પબ્લિક એકાઉન્ટ્સ કમિટી અને પબ્લિક અંડર ટેઇકિંગ્ઝ કમિટી તેમ જ અંતે તો વિધાનસભાએ તપાસવાનાં રહે. પંચે આમ સૂચવી એક રીતે પોતાનું અંતર બનાવ્યું છે, તો બીજી રીતે સરકારની સંભવિત જવાબદારી ચીંધી છે. ગમે તમે પણ, એને ‘ક્લીન ચિટ’નો કિસ્સો તો નહીં જ કહી શકીએ.

રાંક બાપડા અરજદારોએ કોઈ પુરાવા રજૂ ન કર્યાનું પંચ અને સરકાર કહે છે. ભાઈ, તંત્ર અને પંચ, સુવિધાસમ્પન્ન અધિકારપ્રાપ્ત તો તમે છો. અરજદારોએ તો સ્થાપિત પક્ષોની આઘાપાછી પછી અને છતાં આક્ષેપોને તપાસવાની ફરજ પાડી. એક સવાલ-દારને નાતે સંબંધિત સૌને સાબદા કીધા. પંચને સંભવિત સ્રોતની ખબર આપી. પંચે એમને સમન્સ મોકલી હાજર કરવાની જરૂર કેમ ન જોઈ? અરજદારોએ ચીંધેલ દસ્તાવેજો સત્તાવાર મગાવી, તપાસવાની જરૂર કેમ ન જોઈ? એ તો એના અખત્યારનો ઇલાકો હતો.

રે, અનર્થઘટન!

પ્રકાશ ન. શાહ,  લેખક વરિષ્ઠ પત્રકાર છે અને વિચારપત્ર ‘નિરીક્ષક’ના તંત્રી છે

સૌજન્ય : ‘‘ક્લીન ચિટ’ના કાવાદાવા’, “દિવ્ય ભાસ્કર”, 08 અૅપ્રિલ 2017