માનવ ભાષામાં સૌથી જૂનામાં જૂનો શબ્દ ‘પાપા’ છે. દુનિયામાં બોલાતી 1,000 જેટલી ભાષાઓથી, લગભગ 700 ભાષાઓમાં ‘પાપા’ શબ્દ મોજુદ છે. જેમ કે, આપણે ત્યાં પિતા અથવા સંસ્કૃતમાં પિતૃ છે, અંગ્રેજીમાં પાપા, પપ્પા અથવા પોપ છે, ફારસીમાં પીદર છે, સ્પેનિશમાં પેદ્રે (પાદરી શબ્દ પણ નજીકમાં જ છે) છે, ફ્રેંચમાં પેરે છે, પોર્ટુગીઝમાં પાઈ અને પાપાઈ છે, ગ્રીકમાં પાટેરસ છે, ડચમાં પા, પાપા, પપ્પા છે, હંગેરીમાં અપ્પા છે, વગેરે. ‘પા’નું રૂપાંતર ‘બા’માં છે. એટલે બાપ, બાબા, અબ્બા, અબ્બુ પણ બોલાય છે.
આ યોગનુગોગ ન હોઈ શકે. એનું કારણ આપણા ગળાના વાકતંતુ(વોકલ કોર્ડ)માં છે. ‘ન્યુ સાયન્ટિસ્ટ’ નામનું પ્રતિષ્ઠિત સામયિક એક અહેવાલમાં લખે છે કે નિઅંડરથલ (પૌરાણિક મનુષ્ય, જેમાંથી હોમો સેપિયન્સનો વિકાસ થયો હતો) પ્રજાતિના બેબીનો પ્રથમ ઉદ્દગાર ‘પાપા’ હતો. ઇન ફેક્ટ, વૈજ્ઞાનિકો કહે છે કે નવજાત શિશુ જે પહેલો અવાજ કાઢે છે તેમાં ‘બા’ અને ‘પા’ ધ્વનિ હોય છે. એટલા માટે જગતની તમામ ભાષાઓમાં માતા અને પિતા માટેના શબ્દો એકસરખા અથવા નજીકના હોય છે.
લગભગ તમામ ભાષાઓમાં બ, ડ, મ, પ, ત અને ક અક્ષરો સૌથી વધુ વખત બોલાય છે. કદાચ એ બોલવામાં આસાન છે એટલે. શિશુ જ્યારે બોલવાનો પ્રયાસ કરે ત્યારે એવા સ્વર કાઢે છે જેમાં મોઢાનો ઉપયોગ કરવો પડતો ન હોય. મતલબ કે ગળામાંથી અવાજ આવતો હોય. શિશુ ગળામાંથી અવાજ કાઢતું હોય અને હોઠ બંધ કરે ત્યારે બ અને પ સ્વર બને છે. એટલા માટે માતા અને પિતાના નામોમાં ‘બ’ અને ‘પ’ અક્ષર પૂરી દુનિયામાં સૌથી કોમન છે.
રોમન જેકોબ્સન નામના એક રશિયન ભાષાશાસ્ત્રીએ “વ્હાય મામા એન્ડ પાપા?” નામના એક શોધ પેપરમાં આ સંદર્ભમાં ક્રાંતિકારી વિચાર આપ્યો છે. તે કહે છે કે શિશુ જ્યારે સ્તનપાન કરતું હોય ત્યારે, તેના હોઠ દૂધ ચૂસવામાં વ્યસ્ત હોવાથી તે નાકમાંથી શ્વાસ છોડતું હોય છે, જેમાંથી ‘મમમ’ અવાજ આવે છે. અવાજ સાથે તેનો એ પહેલો પરિચય છે. પાછળથી શિશુ એ અવાજ, સ્વર કે અક્ષરને ભૂખના સિગ્નલ તરીકે જોડી દે છે. એટલે ભૂખ લાગે અથવા ધવડાવનાર અનુપસ્થિત હોય ત્યારે તે આયાસ પૂર્વક એ જ અવાજ કાઢે છે.
‘મ’ ધ્વનિ નૈર્સગિક રીતે બેબીના મોંમાંથી નીકળતો હોવો જોઇએ. એ ધ્વનિને વધુ એક ક્ષણ સુધી અવલંબિત કરવાના અને પછી ફૂંક સાથે છોડવાના ‘બેબી પ્રયાસ’માં ‘પ’ ધ્વનિ નીકળે છે. તર્ક એવો છે કે બેબી એના પ્રથમ ઉચ્ચારણોમાં ઘણા પ્રયોગો કરે છે અને એ પ્રયાસોમાં ‘મ’ અને ‘પ’ ધ્વનિ સહજ રીતે પ્રથમ આવે છે. પશુ-પક્ષીઓના પ્રથમ ધ્વનિમાં પણ આવું જ છે. મા અને પા, મધર અને ફાધર આવી રીતે આવ્યા હોય.
જેકોબ્સન કહે છે કે શિશુને ખબર નથી કે તે જેનું દૂધ પીવે છે તે તેની માતા છે. તેના માટે ‘મમ્’ એટલે ‘ખાવાનું.’ શિશુ ભૂખ્યું થાય ત્યારે રડે અથવા અવાજો કરે ત્યારે ગુજરાતી મમ્મીઓ કહેતી હોય છે, “તારે મમ ખાવું છે?” એમાંથી જ શિશુની શબ્દાવલીમાં ‘પાપા’ અને ‘દાદા’ (પ અને દ)નો બીજો ઉમેરો થાય છે. શિશુ એકવાર ‘મા’ બોલતું થાય, પછી તરત જ ‘પા’ અને ‘દા’ બોલતું થાય છે.
શિશુ ‘બોલતું’ નથી, એ અવાજ સાથે રમતું હોય છે. વયસ્ક લોકો તેને રમત તરીકે નથી જોતા. એક શિશુ ‘મા’ કે ‘પા’ બોલે, તો સાંભળનારને એવું લાગે તે મને નામથી બોલાવે છે. એ રીતે માતા અને પિતા શબ્દનો જન્મ થયો હતો. લાખો વર્ષ પહેલાંના આદિ મનુષ્યના શિશુએ પહેલીવાર આવો અવાજ કર્યો હતો અને આજે પણ દુનિયાભરમાં નવાં જન્મેલાં શિશુઓ આ શબ્દોથી બોલવાની શરૂઆત કરે છે.
આપણે એ શબ્દોમાં પછીથી અર્થ શોધીએ છીએ અને એ શબ્દો બીજી ભાષામાં પણ સફર કરે છે. જેમ કે પિતા માટેનો અંગ્રેજી ડેડી શબ્દ ભારતીય ભાષાઓ પણ એટલો જ પ્રચલિત છે. ભાષાવિજ્ઞાનીઓ કહે છે કે શિશુની ‘પા’ અને ‘દા’ શબ્દ બોલવાની વૃતિમાંથી ડેડી શબ્દ આવ્યો છે. શિશુ ‘દુહ’ શબ્દ બોલતું હોય છે એમાંથી દાદા અને ડેડી ઉચ્ચાર બન્યો છે.
આપણે ત્યાં પિતાની અવેજીમાં દાદા બોલાય છે. મોટા ભાઈ અથવા વડીલ વ્યક્તિ માટે દાદા સન્માનસૂચક છે. વેલ્શ ભાષામાં દાદા માટે તાદ શબ્દ છે. આઇરીશમાં ડૈડ છે. ઝેક, લેટિન અને ગ્રીકમાં તાતા છે. લીથુનિયન ભાષામાં તેતે શબ્દ છે. સંસ્કૃતમાં તાત છે. સંસ્કૃતમાં જ પિતાના મોટાભાઇ માટે જ્યેષ્ઠતાત શબ્દ છે. આપણે એને કાકા કહીએ છીએ, જે તાતનું જ સ્વરૂપ છે.
ગેંગસ્ટર માટે દાદા શબ્દ મોટાભાઇ(જે રક્ષણ કરે)ના અર્થમાં વપરાય છે. મુંબઇના એક સમયના જાણીતા ગેંગસ્ટર અરુણ ગવળીને એના ચાહકો ‘ડેડી’ કહીને બોલાવે છે. ફિલ્મ સ્ટાર રાજેશ ખન્નાને એના મિત્રો અને ઓળખીતા ‘કાકા’ કહીને સંબોધતા હતા.
“શબ્દો કા સફર” નામના એક સુંદર પુસ્તકમાં લેખક અજીત વડનેકર લખે છે કે ‘પ’ શબ્દમાં પાલન-પોષણનો ભાવ છે. ફારસીનો પીર શબ્દ આપણે ત્યાં ઘણો પ્રચલિત છે. મહાત્મા, ધર્માત્મા, વરિષ્ઠ, પ્રમુખ વગેરેના અર્થમાં પીર વપરાય છે. સંસ્કૃત ગુરુમાં પણ એ જ ભાવ છે. અજીત કહે છે કે ફારસી પીર અને સંસ્કૃત પરમ અને પિતૃ વચ્ચે સંબંધ હોવો જોઈએ.
યુરોપિયન પિતૃવાચક પીટર શબ્દ આ પિતૃ અને પીરનું જ સ્વરૂપ છે. પ્રાચીન ગ્રીકમાં એ પેટર અથવા પેત્રોસ છે. પોર્ટુગિઝ અને સ્પેનિશમાં એ પેડ્રે છે. ઇસાઇ ચર્ચના પૂજારી માટેનો પાદરી શબ્દ પણ અહીંથી જ આવે છે. પીર, પિતા કે પાદરી આ તમામ શબ્દોનો અર્થ સન્માનીય, બુઝુર્ગ સંત અથવા પિતા થાય છે. આપણે ત્યાં ઇશ્વર પણ પરમ-પિતા કહેવાય છે.
અંગ્રેજી પેટ્રન (સંરક્ષક, પાલક) લેટિન પેટ્રોનસ પરથી આવે છે જેમાં પેટ્રોન સેઇન્ટ, સ્વામી, સરદારનો ભાવ છે. આના પરથી પેટ્રીઆર્ક શબ્દ આવ્યો છે, જેનો અર્થ થાય છે આચાર્ય, કુલપતિ, આદરણીય વૃદ્ધ વ્યક્તિ અથવા કુલપિતા. પિતૃસત્તાક વ્યવસ્થા માટે પેટ્રીઆર્કિ વપરાય છે. બાઇબલમાં માનવ વંશના જનક આદમને પેટ્રીઆર્ક કહેવાય છે. ગ્રીકમાં પિતૃભૂમિ (વતન) માટે પેટ્રીસ શબ્દ છે. એના પરથી અંગ્રેજીમાં પેટ્રીઅટ (દેશભક્ત) શબ્દ આવ્યો. એની સામે, જે દેશ છોડીને બીજા દેશમાં જઇ વસે તેને એક્સપેટ્રીઅટ કહેવાય.
ગ્રીકમાં પિતા માટે એક શબ્દ હતો પાપાસ, જેનો ઉપયોગ પાછળથી બિશપ (મોટો પાદરી) માટે થવા લાગ્યો. એના પરથી રોમના બિશપ અને કેથોલિક ચર્ચના વડા માટે પોપ શબ્દ આવ્યો. પોપ સંબંધી કોઇ બાબત માટે પેપલ શબ્દ છે. પોપ અને પાપા બંનેનો અર્થ પિતા થાય છે. અંગ્રેજીમાં પાદરી માટે ફાધર શબ્દ છે.
પિતૃનું ફારસી સ્વરૂપ પિસર અને પિદરમાં છે. જૂની ફારસીમાં પિયર શબ્દ પણ છે, જેનું રૂપાંતરણ પીરમાં થયું છે. આના પરથી અરબીમાં એક શબ્દ આવ્યો પીરજાદા, પંથપ્રમુખનો પુત્ર. આનો વિરોધી અને ગાલીપ્રદાન માટે વપરાતો શબ્દ છે હરામજાદા, જેના પિતાની નિશ્ચિત ઓળખ નથી તે. હરામ એટલે પ્રતિબંધિત. એટલે કે પ્રતિબંધિત, નાજાયજ સંબંધમાંથી પેદા થયેલું સંતાન.
ફારસીમાં પિતા માટે બાબા શબ્દ છે. પારસીમાં બાવા શબ્દ છે. બંગાળીઓ પિતા માટે બાબા શબ્દ વાપરે છે. આના પરથી ઇટાલિયન ભાષામાં પિતા માટે બાબો શબ્દ છે. ભારતમાં મુસ્લિમ શાસનના પગલે ધાર્મિક વ્યક્તિ માટે બાબા શબ્દ વપરાતો થયો. દાખલા તરીકે રામદેવ બાબા. બેબી, બાબો અને બાબા એક જ પંક્તિના શબ્દ છે. પિતાના એ બધા જ ભાવ આ ગીતમાં છે;
તુમ્હી હો માતા, પિતા તુમ્હી હો, તુમ્હી હો, બંધુ સખા તુમ્હી હો
પ્રગટ : ‘બ્રેકિંગ વ્યૂઝ’ નામક લેખકની સાપ્તાહિક કોલમ, ‘સંસ્કાર’ પૂર્તિ, “સંદેશ”; 18 જૂન 2023
સૌજન્ય : રાજભાઈ ગોસ્વામીની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર