એક ક્વિઝ : આમિર ખાનની પહેલી ફિલ્મ કઈ? જવાબ આસાન છે; કયામત સે કયામત તક. ખોટું. આમિર ખાનની પહેલી ફિલ્મ ‘હોલી’ હતી. 1988માં કાકા નાસિર હુસેન નિર્મિત અને તેમના દીકરા મન્સૂર ખાન નિર્દેશિત ‘કયામત સે કયામત તક’ ફિલ્મથી આમિર ખાનને પહેલીવાર લોકપ્રિયતા મળી, પણ હીરો તરીકેની તેની પહેલી ફિલ્મ ‘હોલી’ ચાર વર્ષ પહેલાં, 1984માં, આવી હતી હતી. ‘મિર્ચ મસાલા,’ ‘મિ. યોગી’ (ટી.વી. સિરિયલ), ‘હીરો હીરાલાલ’ અને ‘માયા મેમસાબ’ જેવી ફિલ્મોના સર્જક કેતન મહેતાની આ ‘હોલી’ બીજી ફિલ્મ.
આમિર ખાન અને કેતન મહેતાએ પૂણેની ફિલ્મ ઇન્સ્ટિટ્યૂટમાં આ ફિલ્મ બનાવી હતી, પરંતુ તેની કોમર્સિયલ રિલીઝ થઇ નહોતી એટલે તે ભુલાઈ ગઈ. હિન્દી ફિલ્મોમાં હોળીને લઈને ઘણાં યાદગાર ગીતો અને દૃશ્યો છે, પરંતુ ‘હોલી’ સંભવતઃ એક માત્ર ફિલ્મ છે જેના કેન્દ્રમાં હોળી છે. એટલા માટે જ તેનું શીર્ષક પણ ‘હોલી’ છે. પૂરી ફિલ્મને ફિલ્મ ઇન્સ્ટિટ્યૂટ અને પૂણેની ફર્ગ્યુસન કોલેજમાં શૂટ કરવામાં આવી હતી. ‘લગાન,’ ‘સ્વદેશ,’ અને ‘જોધા અકબર’ જેવી ફિલ્મોના સર્જક આશુતોષ ગોવારિકરની પણ એક્ટર તરીકે આ પહેલી ફિલ્મ છે.
કેતન મહેતા થિયેટરના કલાકાર છે અને સાહિત્ય સાથે તેમનો ઘણો લગાવ છે. તેમની ફિલ્મોનો આધાર સાહિત્યિક કૃતિઓ રહી છે. જેમ કે તેમની પહેલી ફિલ્મ ‘ભવની ભવાઈ’ (1980) ધીરુબહેન પટેલના નાટક પરથી બનવામાં આવી હતી, જેમાં નસીરુદ્દીન શાહ, ઓમ પૂરી અને સ્મિતા પાટિલે કામ કર્યું હતું. તેમની ટી.વી. સિરિયલ ‘મિ. યોગી’ મધુ રાયની વાર્તા ‘કિમ્બલ રેવંસવૂડ’ આધારિત હતી. ‘માયા મેમસાબ’ ફ્રેંચ લેખક ગુસ્તાવ ફ્લુબર્ટની નવલકથા ‘મેડમ બોવરી’ પર બનાવી હતી.
તેમની ત્રીજી ફિલ્મ ‘મિર્ચ મસાલા’(1985)માં કેતન મહેતાએ લાલ રંગનાં મરચાંને સ્ત્રીઓના મિજાજ તરીકે પેશ કર્યા હતાં. કેતન મહેતાએ પ્રસિદ્ધ વાર્તાકાર ચુનીલાલ મડિયાએ લખેલી ટૂંકી વાર્તા ‘અભુ મકરાણી’ વાંચી હતી. આ વાર્તા મડિયાના વાર્તા સંગ્રહ ‘રૂપ-અરૂપ’(૧૯૫૩)માં સૌપ્રથમ વાર પ્રકાશિત થઇ હતી. મૂળ વાર્તામાં બલિદાનની ગૌરવગાથા ગાઇને અને અંગ્રેજ અમલદાર સામે ઘૂંટણિયા ટેકવતા ગ્રામજનો દર્શાવ્યા હતા. ફિલ્મમાં ભૂખ્યા સરકારી અમલદાર અને સમાજના પુરુષો સામે સ્ત્રીઓનો વિદ્રોહ બતાવ્યો છે. વાર્તામાં મડિયાએ તમાકુનું કારખાનું બતાવ્યું હતું. કેતન મહેતાએ તેના સ્થાને મરચા રૂપી બળવાનો લાલ રંગ બતાવ્યો.
એક ઇન્ટરવ્યૂમાં તેમણે કહ્યું હતું, “લાલ મરચા સાથે આપણી સાંસ્કૃતિક તાકાત જોડાયેલી છે. આપણા ઘણા રીવાજોમાં મરચું છે. મરચું ફળદ્રુપતા, કામુકતાનું પ્રતિક છે. તેને શુભ માનવામાં આવે છે અને તેનો જાદુ-ટોણામાં ય ઉપયોગ થાય છે. મરચું બળવાનું પણ પ્રતીક છે.”
‘મિર્ચ મસાલા’નાં લાલ મરચાંની જેમ, ‘હોલી’ ફિલ્મમાં હોળીની આગ છોકરાઓના વિદ્રોહના એક પ્રતીક તરીકે હતી. તેમણે મરાઠી નાટ્યકાર મહેશ ઈલકુન્ચવર લિખિત નાટક “હોલી” જોયું હતું. નાટકમાં એક કોલેજના નવરા, દિશાહીન અને નારાજ છોકરાઓ કેવી એક એક છોકરા પર તેમની વ્યથા ઠાલવે છે તેની વાર્તા હતી.
“હોલી” એક પ્રયોગાત્મક ફિલ્મ હતી. કેમ્પસના રાજકારણ પર બહુ ફિલ્મો બની નથી. “હોલી” એમાં અપવાદ છે. કેતન મહેતા ફિલ્મ ઇન્સ્ટિટ્યૂટમાં ભણતા હતા ત્યારે ત્યાં વિધાર્થીઓએ એકવાર હડતાળ કરી હતી. વિધાર્થીઓમાં કેવી રીતે હિંસા આવે છે અને સમાજ કેવી રીતે તેમણે ઉશ્કેરે છે તે તેમણે સગી આંખે જોયું હતું. એ અનુભવ અને ‘હોલી’ નાટકને ભેગા કરીને તેમણે આ ફિલ્મ બનાવી હતી. ઉપર-ઉપરથી આ ફિલ્મ કેમ્પસની હિંસા બતાવતી ફિલ્મ લાગે, પરંતુ કેતન મહેતા છોકરાઓના વિદ્રોહ અને વિરોધના લોકતાંત્રિક અધિકારને પેશ કરવા માંગતા હતા.
ફિલ્મમાં હોસ્ટેલમાં રહેતા મદન શર્મા (આમિર ખાન) અને રણજીત પ્રકાશ (આશુતોષ ગોવારિકર) તેમના અન્ય મિત્રો સાથે ધીંગા-મસ્તી કરતા રહે છે. એક રાતે મસ્તી પછી સવારે તેમને ખબર પડે છે કે આજે હોળીની રજા કેન્સલ થઇ છે. એ દિવસે કોલેજના સ્થાપકના સન્માનમાં કોલેજમાં કાર્યક્રમ હોય છે, પણ છોકરાઓ ક્લાસમાં નહીં જવાનું નક્કી કરે છે.
હોસ્ટેલ ઇન્ચાર્જ પ્રોફેસર સિંહ (નસીરુદ્દીન શાહ) એક માત્ર વ્યક્તિ છે જેનું છોકરામાં ઉપજે છે અને તે બેબસ બનીને કેમ્પસમાં વધતા આક્રોશને જોયા કરે છે. એમાં પરીક્ષા પાછી ઠેલવાની જાહેરાત થાય છે જેથી છોકરાઓ ઔર ભડકે છે. એમાં પ્રિન્સીપાલ ફાંડે(ઓમ પૂરી)ના ભત્રીજા અને તેના બીજા એક મિત્ર સાથે છોકરાઓની લડાઈ થાય છે. એમાં પ્રિન્સીપાલનો ભત્રીજો જખમી થાય છે અને છોકરાઓને રસ્ટીકેટ કરવામાં આવે છે.
આ દંડ હોળીમાં આગ પુરવાનું કામ કરે છે અને પૂરી કોલેજમાં છોકરાઓ અકળાય છે. ક્લાસમાં, લાઈબ્રેરીમાં, લેબોરેટરીમાં, ગ્રાઉન્ડમાં વિરોધ પ્રદર્શન શરૂ થાય છે. આખી વિધાર્થી આલમ પ્રિન્સીપાલ સામે વિદ્રોહ કરે છે. પ્રિન્સીપાલ પ્રોફેસર સિંહને બોલાવે છે અને નેતાગીરી કરનારા છોકરાઓનાં નામ માંગે છે પણ એ ઇન્કાર કરે છે. એ પછી એક સહાધ્યાયી નામ આપી દે છે અને પ્રિન્સીપાલ તેમના નામે સસ્પેન્સન નોટિસ જારી કરે છે.
છોકરાઓના છેલ્લા દિવસે, પેલા સહાધ્યાયી પર ખાર રાખીને સસ્પેન્ડ થયેલા છોકરાઓ ત્રાસ વર્તાવે છે. બીજા દિવસે, એ છોકરો આત્મહત્યા કરી લે છે. પછી કેમ્પસમાં પોલીસ આવે છે અને જવાબદાર છોકરાઓને વાનમાં બેસાડીને લઈ જાય છે. એ પોલીસ વાન હોળીની ઉજવણી વચ્ચેથી પસાર થતી હોય તેવા દૃશ્ય સાથે ફિલ્મ પૂરી થાય છે.
‘હોલી’ ફિલ્મમાં કેતન મહેતાએ શિક્ષણ વ્યવસ્થા અને કેમ્પસના રાજકારણને લઈને કોલેજના છોકરાઓમાં વ્યાપ્ત વ્યથા અને ચિંતાને પેશ કરવાનો પ્રયાસ કર્યો હતો. એમાં તે છોકરાઓ જે રીતે વિરોધ કરે છે તે અનપેક્ષિત દિશામાં જતો રહે છે અને તેમના ભવિષ્ય પર મોટો પ્રશ્નાર્થ ઊભો કરે છે.
હોળીનો તહેવાર આમ તો અનિષ્ટના નાશનો તહેવાર છે. કેતન મહેતાએ ‘હોલી’ ફિલ્મમાં તે માન્યતાનું શીર્ષાસન કર્યું હતું; અહીં, હોળીની આગ વિધાર્થીઓના ભવિષ્યને ભરખી જાય છે. ‘હોલી’માં બે ગીતો હતાં જે આમિર ખાને ખુદ ગાયાં હતાં; ના કોઈ કામ અને યે કૈસા સફર હૈ. બંને ગીતો ફિલ્મના નિરાશાવાદી મૂડને પેશ કરતાં હતાં.
હોળી સાથે આમિરનો વિશેષ સંબંધ છે. તેનો જન્મ પણ હોળીના દિવસે થયો હતો. એક જૂના ઇન્ટરવ્યૂમાં તેણે કહ્યું હતું, “હું 14 માર્ચ, 1965ના રોજ હોળીના દિવસે પેદા થયો હતો. મારી અમ્મીએ મને કહ્યું હતું કે હોસ્પિટલમાં નર્સે મારા ગાલ પર ગુલાલ લગાવ્યો હતો. હું દર વર્ષે મારા પરિવારના લોકો સાથે હોળી રમું છું.”
‘હોલી’ ફિલ્મ સાથે આમિરની બીજી પણ એક યાદ જોડાયેલી છે. એ ફિલ્મમાં તેણે માથામાં આગળ-પાછળથી વાળ કપાવી નાખ્યા હતા (તેને બઝ હેરસ્ટાઈલ કહે છે). જે લોકોને ‘હોલી’ ફિલ્મ વિશે ખબર છે અથવા જોઈ છે તે એવું માને છે કે આમિરે આ ફિલ્મની વાર્તાને અનુસરીને વાળ કપાવ્યા હતા, પણ હકીકત જુદી છે.
ટી.વી. હોસ્ટ સિમી ગરેવાલ સાથે એક ઇન્ટરવ્યૂમાં આમિરે ખુલાસો કર્યો હતો કે એ વખતે તે જે છોકરીને પ્રેમ કરતો હતો તે તેને છોડીને જતી રહી હતી અને તેના દુઃખમાં આમિરે વાળ કપાવી નાખ્યા હતા. કેતન મહેતાએ તેને ફિલ્મ માટે બોલાવ્યો ત્યારે તેઓ પણ આશ્ચર્યથી બોલી પડ્યા હતા, “તુમ્હારે બાલ કહાં ગયે?” એવા માથા સાથે જ આમિરે એ ફિલ્મ પૂરી કરી હતી. બઝ હેરસ્ટાઈલવાળા આમિર માટે પણ ફિલ્મ એકવાર જોવા જેવી છે. યુટ્યુબ પર તપાસ કરજો.
પ્રગટ : ‘સુપરહિટ’ નામક લેખકની સાપ્તાહિક કોલમ, “સંદેશ”; 08 માર્ચ 2023
સૌજન્ય : રાજભાઈ ગોસ્વામીની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર