મહારાષ્ટ્ર કથિત રૂપે “શાંત” પડ્યું, ત્યાં બિહારમાં ગાજવીજ થવા લાગી. મુખ્ય મંત્રી નીતિશ કુમારને મહારાષ્ટ્રમાં રમાયેલા “મહાભારત” પછી તરત જ ફડક પેસી ગઈ હતી કે તેમના ઘરે પણ રામાયણ થવાની શક્યતા છે, અને તેઓ કાઁગ્રેસનાં અધ્યક્ષ સોનિયા ગાંધી અને આર.જે.ડી.ના તેજસ્વી યાદવ સાથે સંપર્કમાં હતા. આમ તો એ યોગાનુયોગ હોઈ શકે, પરંતુ લાંબી ખેંચતાણ અને વિલંબ બાદ આખરે મંગળવારે મહારાષ્ટ્રમાં શિંદે-ફડણવીસ સરકારનું 9+9 એમ 18 મંત્રીઓનું મંત્રીમંડળ બન્યું, એ જ દિવસે બિહારથી સમાચાર આવ્યા કે નીતિશ કુમાર પાર્ટી જનતા દળે (યુનાઇટેડ) ભા.જ.પ.થી છેડો ફાડ્યો છે.

રાજનીતિમાં કોઈ કાયમી દોસ્ત અને કાયમી દુશ્મન નથી હોતું. બધા સગવડિયા સંબંધો શોધતા હોય છે. નીતિશ કુમાર તેનું શ્રેષ્ઠ ઉદાહરણ છે. તેઓ બે વાર ભા.જ.પ. સાથે અને બે વાર લાલુ પ્રસાદના આર.જે.ડી. સાથે “ગોઠવણ” કરી ચુક્યા છે. બિનસંપ્રદાયિકતા અને પછાત વર્ગોના ઉત્થાનની રાજનીતિ કરતા નીતિશ કુમારે 2013માં ભા.જ.પે. નરેન્દ્ર મોદીને વડા પ્રધાનપદના ઉમેદવાર જાહેર કર્યા, ત્યારે “સૈદ્ધાંતિક” મુદ્દે ભા.જ.પ.થી છેડો ફાડ્યો હતો. 2015માં તેમણે વિધાનસભાની ચૂંટણીમાં લાલુ યાદવના રાષ્ટ્રીય જનતા દળ સાથે હાથ મિલાવીને સરકાર રચી હતી. 2017માં તેમણે ગઠબંધન તોડીને છોડીને ફરી ભા.જ.પ.નો સહારો લીધો હતો. ભા.જ.પ.ને પણ જે.ડી.યુ.ની જરૂર હતી એટલે 2019માં લોકસભાની ચૂંટણીમાં તેને મોટો ભા બનાવ્યો હતો, પરંતુ 2013નું ‘અપમાન’ યાદ રાખીને કેન્દ્રીય મંત્રીમંડળમાં જે.ડી.યુ.ને એક જ મંત્રાલય (આર.પી. સિંહ) આપવામાં આવ્યું હતું. ત્યારથી નીતિશ સમસમીને બેસી રહ્યા હતા.

2020માં બિહાર વિધાનસભાની ચૂંટણીમાં 43 બેઠકો પર સમેટાઈને રહી ગયેલા જે.ડી.યુ.ને મુખ્ય મંત્રી પદ તો મળ્યું, પરંતુ ભા.જ.પ.ના “મોટાભાઈ”ના વ્યવહારથી નીતિશ કુમાર સતત પરેશાની અનુભવતા હતા. એમાં, તેમને તેમના એક સમયના વિશ્વાસુ આર.સી.પી. સિંહમાં “એકનાથ શિંદે” નજર આવવા લાગ્યા, એટલે તેઓ ઔર સાવધ થઇ ગયા. કહેવાય છે કે નીતિશને રાજકીય રીતે ખતમ કરવા માટે ભાજપ આર.સી.પી. સિંહને મજબૂત કરી રહ્યું હતું. છેલ્લા છ મહિનાથી આ દિશામાં સક્રિય પ્રયાસો થઇ રહ્યા હતા.

જે.ડી.યુ.ના ભૂતપૂર્વ અધ્યક્ષ રહી ચુકેલા અને કેન્દ્રમાં ભા.જ.પ.ના નેતૃત્વવાળી એન.ડી.એ. સરકારમાં મંત્રી રામ પ્રતાપ સિંહને પહેલાં તો નીતિશ કુમારે રાજ્યસભામાં પુન: નોમિનેશન ન આપ્યું, જેના પગલે તેમણે મંત્રીપદેથી રાજીનામું આપવું પડ્યું. કેમ? કારણ કે આર.પી. ભા.જ.પ. સાથે ‘ઇલુ ઇલુ’ કરતા હતા. ચાર દિવસ પહેલાં જ જે.ડી.યુ.એ તેમને ભ્રષ્ટાચાર બદલ નોટિસ પકડાવી હતી. એ પછી આર.પી..એ પાર્ટીમાંથી રાજીનામું આપી દીધું હતું. કહે છે કે તેઓ “શિંદે” બનવા માગતા હતા અને ભા.જ.પ. તેમને આગળ ધરીને જે.ડી.યુ.માં ઊભાં ફાડિયાં કરવાની ફિરાકમાં હતી.

એક જમાનામાં આર.પી. અને નીતિશ એકબીજાના એટલા ખાસ હતા કે 2017માં લાલુ યાદવના રાષ્ટ્રીય જનતા દળે (આર.જે.ડી.) કાઁગ્રેસ તેમ જ અન્ય પક્ષો સાથે મળીને મહાગઠબંધન બનાવ્યું, ત્યારે આર.પી.ના કહેવાથી જ નીતિશ તેનાથી દૂર રહ્યા હતા. એવું પણ કહેવાય છે કે રાજનીતિક વ્યૂહરચનાકાર પ્રશાંત કિશોર અને નીતિશ કુમાર વચ્ચે અંતર વધ્યું તેમાં પણ આર.પી.ની વધતી રાજકીય મહત્ત્વાકાંક્ષાઓ કારણભૂત હતી.

આર.પી. બિહારમાં હતા, ત્યાં સુધીમાં જે.ડી.યુ.ની અંદર તેમના સમર્થકોનો એક વર્ગ તૈયાર થઇ ગયો હતો. તાજેતરમાં પાર્ટીએ જે ચાર નેતાઓને પાર્ટી વિરોધી ગતિવિધિ માટે સસ્પેન્ડ કર્યા હતા, તે આર.પી.ની નિકટના સમર્થક હતા. ગયા મહિને તો પાર્ટીની બેઠકમાં આ.પી.ને મુખ્ય મંત્રી બનાવો તેવા નારા પણ લાગ્યા હતા. આર.પી.ના સમર્થકો હમણાંથી કહેવા લાગ્યા હતા કે 24 ધારાસભ્યો તેમના સંપર્કમાં છે. આ બધા જ સંકેતો મહારાષ્ટ્રમાં જે થયું તે તરફ ઈશારો કરતા હતા.

એટલે નીતિશ કુમારે એવો માસ્ટરસ્ટ્રોક માર્યો કે બિહાર વિધાનસભામાં જેટલા વિરોધ પક્ષો હતા, તે સૌ સરકારમાં આવી ગયા અને જે ‘સરકાર’ હતી તે વિપક્ષમાં આવી ગઈ. આ મહાગઠબંધનની વાપસી છે. આમાં નીતિશ કુમારની સત્તા તો બરકરાર રહી જ છે, પરંતુ 2024ની લોકસભાની ચૂંટણી માટે પણ તેમાં ઘણા સૂચિતાર્થ છે.

નરેન્દ્ર મોદીના નેતૃત્વમાં ભા.જ.પ.નું સ્ટીમરોલર જેવી રીતે એક પછી એક ચૂંટણીઓમાં વિરોધીઓને કચડતું આવ્યું છે, તેને લઈને વિરોધ પક્ષોમાં એક પ્રકારની માયુસી અને વેક્યુમ ઊભું થયું છે. મોદી સામે પંગો લેવા માટે વિપક્ષી એકતા બહુ જરૂરી છે, પરંતુ તેમની પાસે કોઈ એક ચહેરો નથી જેને તેઓ લોકો સામે વિકલ્પ તરીકે મૂકી શકે.

સોનિયા ગાંધી લગભગ નિવૃત્ત જેવાં છે. રાહુલ ગાંધીનો દેખાવ બહુ ઉત્સાહજનક નથી. ગાંધી પરિવારને લઈને આમ પણ મતદારોમાં ખાસ ભરોસો નથી. શરદ પાવર મહારાષ્ટ્રની બહાર નીકળી શક્યા નથી. મમતા બેનરજી વિવિધ પક્ષોના સાંધા સીવવાની કોશિશ કરે છે, પરંતુ તાજેતરમાં તેમના મંત્રી પાર્થ ચેટરજીના તોતિંગ ભ્રષ્ટાચારમાં તેમની મમતાની છબીને ધક્કો લાગ્યો છે.

નીતિશ આમાં અવસર જોઈ રહ્યા છે; 2024ની લોકસભામાં ભા.જ.પ. સામે મહાગઠબંધન ઊભું કરવાની અને વડા પ્રધાનપદનો ચહેરો બનવાની. બિહારમાં ભા જ પ ને ખાડામાં ફેંકીને તેમણે એક રીતે 2024 માટે સળવળાટ ઊભો કર્યો છે. વિરોધ પક્ષો આ તકનો લાભ લઈને કેટલા એક થઇ શકે છે અને ભા.જ.પ. તેમાં હજુ શું પત્તાં રમે છે એ જોવાનું છે (તેની પાસે આર.સી.પી. સિંહનું પત્તું હજુ છે), પરંતુ એક વાત નિશ્ચત છે કે નીતિશ કુમારે આર.જે.ડી.ના તેજસ્વી યાદવને સહયોગી (અને નાયબ મુખ્યમંત્રી) બનાવીને બિહારમાં તેમની હાલકડોલક થતી સરકારને 2025 સુધી જીવતદાન આપી દીધું છે.

એવું મનાય છે કે નીતિશ બાબુ હવે બિહારમાં નહીં રહે અને રાષ્ટ્રીય રાજનીતિમાં સક્રિય થશે. જાણકાર લોકો કહે છે કે બિહારમાં તેનો તેજસ્વીને ઉત્તરાધિકારી બનાવશે. લાલુ યાદવ અને નીતિશ કુમારે હાથ મિલાવ્યા છે એ ભા.જ.પ. માટે ચિંતાનું કારણ તો છે. લાલુ અને નીતિશ બિહારમાં ઘાતક મિશ્રણ છે. બંનેનો સામાજિક આધાર બહુ મોટો અને મજબૂત છે. બિહારના 31 ટકા યાદવો અને મુસ્લિમો લાલુની પડખે છે અને બિન-યાદવ તેમ જ અન્ય પછાત અને અત્યંત પછાત સમુદાયો નીતિશને નેતા માને છે. ઉત્તર પ્રદેશ અને મધ્ય પ્રદેશથી વિપરીત, ભા.જ.પ. બિહારમાં ઓ.બી.સી. અને દલિત મતદારોમાં સેંધ મારી શકી નથી. બિહારમાં 13 ટકા સવર્ણ મત સિવાય તેનો કોઈ આધાર નથી.

ભા.જ.પ. માટે એક માત્ર વિકલ્પ એ છે કે 2025માં પોતાના દમ પર બહુમતી મેળવવી. બીજો વિકલ્પ છ-બાર મહિના સુધી રાહ જોઇને જે.ડી.યુ.-આર.જે.ડી. ગઠબંધનમાં ફાચર મારવી. જે દિવસે નીતિશ કુમારે ભા.જ.પ. સાથે છેડો ફાડ્યો, ત્યારે સોશ્યલ મીડિયા પર એવાં કાર્ટૂન અને જોક્સ વહેતા થયા હતા કે કેન્દ્રીય એજન્સીઓ ઈ.ડી., સી.બી.આઈ., ઇન્કમ ટેક્સ હવે બિહારમાં ધામા નાખવામાં વ્યસ્ત છે.

બિહારના ઘટનાક્રમ પર ભૂતપૂર્વ વડા પ્રધાન એચ.ડી. દેવે ગોવડાએ કહ્યું હતું, “હું બિહારની ઘટનાઓ જોઈ રહ્યો છું. એ જોઈને મને એ દિવસો યાદ આવે છે જ્યારે જનતા દળ પરિવાર એક છત નીચે હતો. તેણે ત્રણ વડા પ્રધાન આપ્યા હતા. મારી તો ઉંમર થઇ ગઈ છે, પરંતુ યુવા પેઢી જો નક્કી કરે તો આ મહાન દેશને ઉત્તમ વિકલ્પ પૂરો પાડી શકે.”

બુધવારે, બિહારના 8માં મુખ્ય મંત્રીપદના શપથ લીધા પછી નીતિશ કુમારે સૂચક રીતે કહ્યું હતું, “હું પી.એમ.ના હોદ્દા માટે દાવેદાર નથી. પ્રશ્ન એ છે કે જે 2014માં આવ્યા હતા, તે 2024 પછી રહી શકશે કે કેમ?”

લાસ્ટ લાઈન :

“રાજનીતિ એટલે તમારી સ્વાર્થી ઈચ્છાઓને રાષ્ટ્રીય હિતોમાં ખપાવી દેવાની કળા”

— થોમસ સોવેલ, અમેરિકન રાજકીય વિશ્લેષક

પ્રગટ : ‘ક્રૉસલાઇન’ નામક લેખકની સાપ્તાહિક કોલમ, ‘સન્નડેલાઉન્જ’ પૂર્તિ, “ગુજરાતી મિડ-ડે”, 14 ઑગસ્ટ 2022

સૌજન્ય : રાજભાઈ ગોસ્વામીની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર

સ્વતંત્ર ભારતમાં એક ધારણા સમય સમય પર ચર્ચા-વિચારણાનો મુદ્દો બનતી રહે છે અને તે છે, અખંડ ભારતની કલ્પના. આમ તો તેની કલ્પના પ્રાચીન કાળ સુધી જાય છે, પરંતુ રાજકીય અર્થમાં તેની ચર્ચા સ્વતંત્રતા ચળવળ વેળા જોરશોરથી થઇ હતી. ભારતનું વિભાજન કેવી રીતે થયું અને મુસ્લિમ લીગે કેવી તેની વાત મનાવી તે ઇતિહાસ તો જાણીતો છે, પરંતુ ભારતના ટુકડા નહીં થવા દેવાની લડાઈ પણ બહુ જોશ સાથે લડાઈ હતી, તેની વાત બહુ થતી નથી. હિંદુ અને મુસ્લિમ બંને પક્ષે એવા નેતાઓ હતા, જે ‘સમિશ્રિત રાષ્ટ્રવાદ’માં માનતા હતા અને કહેતાં હતા કે ભારતમાં રાષ્ટ્રવાદને ધર્મના આધારે નક્કી કરી ન શકાય.

એક માન્યતા એવી છે કે બ્રિટિશરોએ તેમનું પ્રભુત્વ ચાલુ રહે તે માટે જાણીબૂઝીને વિભાજનની વાતને ટેકો આપ્યો હતો. તેમાંથી જ ‘ભાગલા પાડો અને રાજ કરો’ની નીતિ વિકસી હતી. પ્રાચીન ગ્રીસ અને રોમમાં મૂળ તો આ એક લશ્કરી વ્યૂહરચના હતી; ભાગલા પાડો અને હુમલો કરો. દુશ્મનને નબળો પાડવો હોય તો તેને અલગ-અલગ જૂથ કે સ્થાનો પર વહેંચી દેવો. બ્રિટિશરોએ ભારતમાં તેને રાજકીય વ્યૂહરચના બનાવી દીધી હતી.

અંગ્રેજો આઝાદીની ચળવળને નબળી પાડવા માંગે છે અને ભારતીયોને ધર્મના નામે વહેંચવા માગે છે તેની જાણ બહુ વહેલી થઇ હતી, અને એટલાં માટે જ સ્વતંત્રતાની લડાઈની સાથોસાથ અખંડ ભારતની લડાઈ પણ ચાલતી હતી. તેના સમર્થકો હતા મહર્ષિ અરવિંદ, મહારાજા સયાજી રાવ ગાયકવાડ,  મહાત્મા ગાંધી, સરદાર પટેલ અને ભુલાભાઈ દેસાઈના પ્રભાવમાં ઉછરેલા રાજકારણી અને લેખક કનૈયાલાલ માણેકલાલ મુનશી.

મુનશી કાઁગ્રેસના કાર્યકર હતા અને મહાત્મા ગાંધીના અહિંસક અંદોલનના સમર્થક હતા, પરતું સ્વતંત્ર પાકિસ્તાનની માંગણી બળવત્તર બની, ત્યારે તેમણે મુસ્લિમોને તેમની માંગણી ત્યજી દેવાની ફરજ પાડવા માટે ગૃહયુદ્ધની વકાલત કરી હતી. એમાં તેમણે ‘અખંડ હિન્દુસ્તાન’ની અલગ ચળવળ શરૂ કરી હતી. એમ તો મહાત્મા ગાંધી પણ માનતા હતા કે  સુધી હિંદુ-મુસ્લિમ એક થઈને નહીં રહે ત્યાં સુધી અંગ્રેજોને તગેડી મુકવાનું શક્ય નહીં બને. મુનશીએ કાઁગ્રેસમાંથી રાજીનામું આપીને અખંડ હિન્દુસ્તાન નામના સંગઠનની રચના કરી હતી. 1944માં દિલ્હીમાં અખંડ હિન્દુસ્તાનના નેતાઓની એક કોન્ફરન્સ પણ મળી હતી.

એનાથી પણ આગળ, 1937માં અમદાવાદ ખાતે હિંદુ મહાસભાના 19માં અધિવેશનમાં વિનાયક દામોદર સાવરકરે ‘અખંડ ભારત’નો પ્રસ્તાવ મુક્યો હતો. તેમાં તેમણે કહ્યું હતું કે, “કાશ્મીરથી રામેશ્વરમ્‌ અને સિંધથી આસામ સુધીના તમામ નાગરિકો સાથે સમાન વ્યવહાર કરવામાં આવશે અને તેમની એક સમાન ફરજો અને કર્તવ્યો હશે, જાત-પાત, ધર્મ જોયા વગર યોગ્યતા પર તેમનું પ્રતિનિધિત્વ હશે.”

1940થી 1946 વચ્ચે મુનશી અને સાવરકર બંને સક્રિય રીતે અંખડ ભારતનો પ્રચાર કરતા હતા. તે સમયનું મુનશીનું એક ભાષણ યાદગાર છે :

“અખંડ હિન્દુસ્તાન એક જીવંત વાસ્તવિકતા છે, કોઈ ડાહ્યો માણસ તેની સાથે છેડછાડ ન કરે. ભારતની એકતા પર કોઈ દલીલને સ્થાન નથી. તેના વિઘટન પર કોઈ સમજૂતી શક્ય નથી. કોઈ જબરદસ્તી, કોઈ આપદા અને ગમે તેટલી યાતનાસભર ગુલામી આવા વિચ્છેદન માટે અમને મનાવી નહીં શકે. અમરનાથથી રામેશ્વર અને દ્વારકાથી કાલીઘાટ સુધી આ જમીન એક અને અવિભાજ્ય છે. ત્રીસ સદીઓના ભારતીયોના બલિદાનથી તે પવિત્ર બનેલી છે. આ એક એવું મંદિર છે જેમાં આપણા ઈશ્વરોની પૂજા થાય છે. એ ભારતના સપૂતોની આશા છે; અને તે અનંત સુધી અડીખમ રહેશે.” ગાંધીજીના ‘હરીજન’ પત્રમાં આ ભાષણ છપાયું હતું.

21મી સદીમાં ભારતીય ઉપમહાદ્વીપની જે વાસ્તવિકતા છે, તેમાં ‘અંખડ ભારત’ની કલ્પના કેવી રીતે સાકાર થાય તે કોઈ સ્પષ્ટ જવાબ વગરનો પ્રશ્ન છે, પરંતુ સ્વતંત્રતા પહેલાં ઘણા બધા નેતાઓ-વિચારકોને આ સંભવ લાગતું હતું, કારણ કે તેમને મન અખંડ ભારત એટલે પ્રાચીન ભૌગોલિક ભારત નહીં, પણ હિંદુ-મુસ્લિમ એકતાવાળા ભવિષ્યના ભારતની વાત હતી. ભારતના વિભાજનનો વિકલ્પ તો બહુ છેલ્લે અને નાછૂટકે આવ્યો હતો. એ પહેલાં અંગ્રેજો સામે હિંદુ-મુસ્લિમોને એક કેમ કરવા તે જ પહેલી પ્રાથમિકતા હતી.

‘પિલિગ્રીમેજ ટૂ ફ્રીડમ’ નામના પુસ્તકમાં મુનશી એક ઠેકાણે લખે છે, “સન 1947માં હું અને સરદાર પટેલ જી.ડી. બિરલાન મહેમાન બન્યા હતા. સરદાર પટેલ રોજ સવારે ચાલવા જતી વેળા દરમિયાન અનેક વિષયો પર વાત કરતા હતા. એવી જ એક સવારે સરદાર પટેલે મને ચીઢવતા હોય તેમ કહ્યું હતું, ‘અખંડ હિન્દુસ્તાની, મારી વાત સાંભળ! અમે હવે ભારતનું વિભાજન કરવાના છીએ.’ લાગતું હતું કે તેઓ કોઈ સંમેલનમાં ભાગ લઈને આવ્યા હતા. મને ધક્કો લાગ્યો હતો.”

1942માં, મુનશીએ “અખંડ હિન્દુસ્તાન” શીર્ષક હેઠળ એક પુસ્તક પણ પ્રકાશિત કર્યું હતું. તેમાં 1938થી તેમણે જે લેખો લખ્યા હતા, ભાષણો આપ્યાં હતા તેનો સંગ્રહ હતો. “અખંડ હિન્દુસ્તાન”નો તેમનો વિચાર એ માન્યતામાંથી આવ્યો હતો કે મુસ્લિમો ક્યારે ય ભારતનું વિભાજન નહીં થવા દે. પુસ્તકમાં મુનશી એક ટુચકા સાથે તેમની વાત લખે છે :

ભૂતોથી ભરેલા એક ઘરમાં, ભયભીત રહેવાસીઓ રોજ રાતે એક પિશાચી અવાજ સાંભળતાં : “હું આવું છું! હું આવું છું!”

રહેવાસીઓ એટલા ગભરાઈ ગયા હતા કે તેમણે બ્રાહ્મણને બોલાવીને પૂજા કરી. આવડે એટલી બાધાઓ રાખી. ભૂવાઓ પાછળ પૈસા ખર્ચ્યા.

કોઈ સુધારો ન થયો. બાર વાગે અને પિશાચી અવાજ આવે, “હું આવું છું! હું આવું છું!” અને રહેવાસીઓ તેમના ખાટલામાં ધ્રુજતા રહેતાં.

એક રાતે, ઘરના એક સભ્યની ધીરજ ખૂટી ગઈ. જ્યારે ભૂતે કહ્યું કે “હું આવું છું!” એટલે પેલાએ ચાદર ફગાવી દીધી અને ફાનસ સળગાવીને સામે બૂમ પાડી, “આવ, તારામાં તાકાત હોય તો!”

એ દિવસથી ભૂત કાયમ માટે ઘર છોડી ગયું.

મુનશી લખે છે, “આપણને વારંવાર કહેવામાં આવે છે કે ભારતના ટુકડા કરવા જોઈએ. આપણે જો આ વાત ના માનીએ તો ગંભીર પરિણામોને ધમકી આપવામાં આવે છે. ભૂતાવળવાળા ઘરના રહેવાસીની જેમ, આનો એક જ જવાબ હોય. એ જવાબ રાજેન્દ્ર બાબુએ તાજેતરમાં આપ્યો હતો : ભારત એક છે અને એક રહેશે.”

ભારત કેમ એક રહેશે તેનાં મુનશીએ છ કારણ આપ્યાં હતાં : એક, મુસ્લિમો વિભાજનનો સ્વીકાર નહીં કરે. બે, હિંદુઓ તેમાં ક્યારે ય સહમત નહીં થાય. ત્રણ, રાષ્ટ્રવાદી ભારતની એ માંગણી નથી. ચાર, ભારતીય રાજ્ય, સમગ્રતયા, એમાં વશ નહીં થાય. પાંચ, બ્રિટિશરો એમાં ભાગીદાર નહીં બને, અને છ, વૈશ્વિક સ્થિતિ તેવું થવા નહીં દે.

બદનસીબે, ઘર છોડી ગયેલું એ ભૂત રાક્ષસ બનીને પાછુ આવ્યું હતું અને ઘરનું વિભાજન કરી રહ્યું હતું.

પ્રગટ : ‘બ્રેકિંગ વ્યૂઝ’ નામક લેખકની સાપ્તાહિક કોલમ, ‘સંસ્કાર’ પૂર્તિ, “સંદેશ”, 14 ઑગસ્ટ 2022

સૌજન્ય : રાજભાઈ ગોસ્વામીની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર

સુપ્રીમ કોર્ટના બીજા નંબરના સૌથી સિનિયર ન્યાયમૂર્તિ જસ્ટિસ એ.એમ. ખાનવિલકર, મની લૉન્ડરિંગ એક્ટ હેઠળ એન્ફોર્સમેન્ટ ડિરેકટોરેટ(ઈ.ડી.)ને વ્યાપક સત્તાઓ બહાલ રાખીને નિવૃત્ત થયા, તે પછી તરત જ બે મોટા સમાચાર આવ્યા. જેને ‘ઈડી’ કહીને ઉદ્ધવ ઠાકરે ચીડવ્યા હતા તે એકનાથ શિંદે અને દેવેન્દ્ર ફડણવીસની સરકાર બની, પછી ઉદ્ધવના વિશ્વાસુ અને પાર્ટીના પ્રવક્તા સંજય રાઉતની પાત્રા ચાલ ગોટાળામાં ઈ.ડી.એ ધરપકડ કરી. તે પછી દિલ્હીમાં રાહુલ ગાંધી-સોનિયા ગાંધીની લાંબી પૂછપરછ બાદ ઈ.ડી.એ .નેશનલ હેરાલ્ડ’ની ઓફીસ સીલ કરી.

આ બે દરોડા તો માત્ર લેટેસ્ટ હતા. ઈ.ડી. તો ઘણા વખતથી સક્રિય છે. વિરોધ પક્ષો કહે છે “વધારે પડતી જ સક્રિય છે.” રાજ્યસભામાં જ આપવામાં આવેલા એક આંકડા મુજબ, 2014થી 2022 વચ્ચે ઈ.ડી.ના દરોડાઓમાં 27 ટકાનો જબ્બર વધારો થયો છે. 2004 અને 2014 વચ્ચે ઈ.ડી.એ 112 દરોડા પાડ્યા હતા, જ્યારે 14થી 22 વચ્ચે દરોડાની સંખ્યા 3,010 થઇ હતી. કેન્દ્રિય રાજ્ય નાણા મંત્રી પંકજ ચૌધરીએ રાજ્યસભામાં લેખિત જવાબમાં કહ્યું હતું કે દરોડાઓમાં વધારો થવાનું કારણ જૂના કેસોનો નિકાલ કરવાનું અને નવા કેસોમાં સમયસર તપાસ પૂરી કરવાનો ઈરાદો છે.

દેશમાં એક પણ ખૂણો બાકી નથી, જ્યાંથી ઈ.ડી.ના દરોડાના કોઈ સમાચાર આવતા ન હોય. ક્યાંક મંત્રી તો ક્યાંક અધિકારી, ક્યાંક વેપારી તો ક્યાંક કંપની, ઈ.ડી. લગાતાર છાપા મારી રહી છે અને મીડિયામાં કરોડો રૂપિયા પકડાયાના સમાચારો પ્રગટ થઇ રહ્યા છે. સરકાર આને ‘ભ્રષ્ટાચાર મુક્ત ભારત’નું શાસન ગણાવી રહી છે, જ્યારે વિરોધ પક્ષો તેને રાજકીય વેરઝેરનો હિસાબ-કિતાબ ગણાવી રહી છે. વિરોધ પક્ષોનો આરોપ છે કે જે લોકો સરકારને સવાલ કરે છે, જે લોકો સરકારનો ‘હુકમ’ માનતા નથી, તેને ઈ.ડી.ના નામે પરેશાન કરવામાં આવે છે.

મહારાષ્ટ્રમાં સંજય રાઉતે આક્ષેપ કર્યો હતો કે ભા.જ.પ.ની સરકારે ઈ.ડી.ના દમ પર મહારાષ્ટ્રમાં સરકાર બનાવી છે. સરકારે કહ્યું છે કે ઈ.ડી. એક સ્વાયત્ત સરકારી સંસ્થા છે, જેમાં સરકારનો કોઈ હસ્તક્ષેપ નથી. ઈ.ડી. તેની સામે જ કાર્યવાહી કરી રહી છે જે ભ્રષ્ટ છે, અને કોઈને જો ખોટું લાગતું હોય તો અદાલતનો સહારો લઇ શકે છે.

વિપક્ષોએ તો અદાલતના વલણ સામે જ સવાલ ઉઠાવ્યો છે. સુપ્રીમ કોર્ટના જસ્ટિસ ખાનવિલકર, જસ્ટિસ દિનેશ માહેશ્વરી અને જસ્ટિસ સી.ટી. રવિકુમારની પીઠ દ્વારા પી.એ.એમ.એલ.(પ્રિવેન્શન ઓફ મની લૉન્ડરિંગ એક્ટ)ની ધારાઓને બંધારણીય જાહેર કરી તે પછી વિપક્ષોએ ચિંતા વ્યક્ત કરી છે કે આનાથી ઈ.ડી.ના ગેરઉપયોગનું ચલણ વધશે. સુપ્રીમ કોર્ટના ફેંસલા પછી ઈ.ડી. હવે દેશની સૌથી શક્તિશાળી તપાસ એજન્સી બની ગઈ છે. તેના પર અપરાધિક ન્યાય પ્રક્રિયા સંહિતાની જોગવાઈઓ લાગુ નથી પડતી. એજન્સી કોઇ પણ વ્યક્તિની, ગમે ત્યારે, ગમે ત્યાંથી ધરપકડ કરી શકે છે, તેની સંપત્તિ જપ્ત કરી શકે છે અને દરોડા પાડી શકે છે.

સામાન્ય ગુનાઓમાં એ જવાબદારી પોલીસની હોય છે કે તે કોર્ટમાં સબૂતો સાથે સાબિત કરે કે ગુનેગાર કોણ છે. મની લૉન્ડરિંગના કેસમાં એ જવાબદારી આરોપીની હોય છે કે તે એ સાબિત કરે કે તેની પાસે પૈસા ક્યાંથી આવ્યા. બીજું, સામાન્ય ગુનામાં પોલીસ સમક્ષ કરવામાં આવેલું નિવેદન અદાલતમાં સ્વીકાર્ય નથી (પોલીસના મારથી બચવા અપરાધીઓ નિવેદન આપી દેતા હોય છે), જ્યારે ઈ.ડી.ની પૂછપરછમાં અધિકારીને આપવામાં આવેલું નિવેદન અદાલતમાં માન્ય ગણાય છે. મજાની વાત એ છે કે ઈ.ડી.ને પોલીસનો દરજ્જો આપવામાં નથી આવ્યો, પણ તેની સત્તાઓ પોલીસ કરતાં વધુ અને સખ્ત છે.

એટલા માટે, છેલ્લા ઘણા સમયથી સી.બી.આઈ. ગાયબ થઇ ગઈ છે અને હાલ ચારેતરફ ઈ.ડી.ની ‘બોલબાલા’ છે. એનું એક કારણ એ છે કે સી.બી.આઈ.ને રાજ્યમાં કાર્યવાહી કરવાની મંજૂરી આપવી કે ના આપવી તે રાજ્ય સરકારના હાથમાં છે. કેન્દ્રમાં ભા.જ.પ.ની સરકાર આવી તે પછી વિપક્ષી રાજ્યો સાથે તેનો તાલમેલ બગડ્યો એટલે નવ રાજ્યોએ સી.બી.આઈ.ને આપેલી મંજૂરી પાછી ખેંચી લીધી હતી. તેમાં પશ્ચિમ બંગાળ, મહારાષ્ટ્ર, રાજસ્થાન, કેરળ, ઝારખંડ, છત્તીસગઢ, (ભા.જ.પ. શાસિત) મેઘાલય, મિઝોરમ અને પંજાબનો સમાવેશ થાય છે. મહારાષ્ટ્રમાં તો શિંદે સરકારે આવતાં વેંત જે મહત્ત્વના નિર્ણયો કર્યા હતા, તેમાં સી.બી.આઈ.ને મંજૂરી પાછી બહાલ કરવાનો પણ એક નિર્ણય હતો.

કેન્દ્ર સરકારે આમાંથી રસ્તો કાઢીને સી.બી.આઈ.ના સ્થાને ઈ.ડી.ના હાથ મજબૂત કર્યા છે. 2018માં, સંજય કુમાર મિશ્રાએ એજન્સીનો હવાલો સંભાળ્યો તે પછી ઈ.ડી.ના કર્મચારીગણમાં પણ 50 ટકાનો વધારો થયો છે. ‘ધ ટ્રિબ્યુન’ સમાચારપત્રના અહેવાલ અનુસાર, એજન્સીમાં અગાઉ 5 સ્પેશ્યલ ડિરેકટર્સ અને 18 જોઈન્ટ ડિરેકટર્સ હતા. આજે 9 સ્પેશ્યલ ડિરેકટર્સ, 3 એડીશનલ ડિરેકટર્સ, ૩૬ જોઈન્ટ ડિરેકટર્સ અને 18 ડેપ્યુટી ડિરેકટર્સ છે.

ઈ.ડી. નાણા મંત્રાલયના રેવન્યુ વિભાગ હેઠળ એક વિશેષ નાણાંકીય તપાસ એજન્સી છે. પાછલા ચાર વર્ષોમાં ઈ.ડી.ની કારવાઈ એટલી વધી ગઈ છે કે દરેક મોટું કૌભાંડ ઈ.ડી. જ પકડી રહી છે. એટલા માટે જ મની લૉન્ડરિંગ એક્ટને ગેરબંધારણીય ઠેરવવા માટે સુપ્રીમ કોર્ટમાં અરજી કરવામાં આવી હતી, પરંતુ કોર્ટે એ એક્ટ હેઠળ ઈ.ડી.ની સત્તાઓને કાયમ રાખી છે.

સુપ્રીમ કોર્ટે એવું કહીને આ ફેંસલો આપ્યો છે કે આર્થિક ગુનાઓ, ડ્રગ્સની હેરફેર, આંતરરાષ્ટ્રીય ઇલેક્ટ્રોનિક લેવડદેવડ અને હવાલા તેમ જ આતંકવાદ જેવી ગતિવિધિઓ પર કાબૂ મેળવવા માટે એક્ટની જોગવાઈઓ ઉચિત છે, પરંતુ તેનો દુરઉપયોગ ન થાય તે બાબતે કોર્ટે વિચાર નથી કર્યો.

મની લૉન્ડરિંગ એક્ટ 2002માં બન્યો હતો અને 2005માં અમલમાં આવ્યો હતો. 2012માં તેમાં સુધારા કરીને તેનો વ્યાપ વધારવામાં આવ્યો હતો. એમાં જ ઈ.ડી.ને વધુ સત્તાઓ આપવામાં આવી હતી. તે પછી ત્રણ રાજ્યોના ચાર મંત્રીઓને ઈ.ડી.એ જેલમાં મોકલ્યા છે; મહારાષ્ટ્રના અનિલ દેશમુખ, નવાબ માલિક (અને હવે સાંસદ સંજય રાઉત), દિલ્હી સરકારના સત્યેન્દ્ર જૈન અને બંગાળના પાર્થ ચેટરજી.

વિરોધ પક્ષોનો આરોપ આ જ છે; સરકાર પક્ષપાતપૂર્ણ રીતે વિરોધ પક્ષને ઈ.ડી.નું નિશાન બનાવી રહી છે. કાઁગ્રેસ, આમ આદમી પાર્ટી અને તૃણમૂલ કાઁગ્રેસ સહિત 17 વિપક્ષી નેતાઓએ ઈ.ડી.ને મળેલા અધિકારો અંગે ચિંતા વ્યક્ત કરી છે અને સુપ્રીમ કોર્ટે આપેલા ચુકાદા અંગે નિરાશા વ્યક્ત કરી છે. તેમણે કહ્યું છે કે મની લૉન્ડરિંગ એક્ટમાં સુધારાની બંધારણીય યોગ્યતા પર સુપ્રીમ કોર્ટની મોટી પીઠ દ્વારા સમીક્ષા થવી જોઈએ.

એક સંયુક્ત બયાનમાં વિપક્ષોએ કહ્યું છે કે “અમને સુપ્રીમ કોર્ટના આ ફેંસલાનાં દૂરગામી પરિણામોની ચિંતા છે. કાલે જો સુપ્રીમ કોર્ટ નાણા બિલ મારફતે આ સુધારાને ખોટા જાહેર કરશે, તો પૂરી કાનૂની પ્રક્રિયા વ્યર્થ સાબિત થશે. અમે સુપ્રીમ કોર્ટનું સન્માન કરીએ છીએ, છતાં એ કહેવા મજબૂર છીએ કે આ એક્ટમાં કરવામાં આવેલા સુધારાઓની બંધારણીયતા પર વિચાર કરવાવાળી મોટી ખંડપીઠના ફેંસલાની રાહ જોવાની જરૂર હતી. આ સુધારાઓથી એ સરકારના હાથ મજબૂત થયા છે જે વેરઝેરની રાજનીતિ કરી રહી છે અને તેનો ઉપયોગ કરીને સરકાર તેના વિરોધીઓને દુર્ભાવનાપૂર્ણ રીતે નિશાન બનાવી રહી છે.”

દેશની અપરાધિક ન્યાયિક વ્યવસ્થા એક સ્વયં-સિદ્ધ સિદ્ધાંત પર કામ કરે છે: જ્યાં સુધી વ્યક્તિ દોષિત સાબિત નથી થતી, ત્યાં સુધી તેને નિર્દોષ માનવામાં આવે છે. વર્તમાન એક્ટમાં સૌથી મોટી ફરિયાદ એ છે કે તેમાં વ્યક્તિને પહેલેથી જ દોષિત માની લેવામાં આવે છે અને તે નિર્દોષ છે તે પુરવાર કરવાની જવાબદારી તેની ખુદની બને છે.

આ વાતને તમે સુપ્રીમ કોર્ટે અન્ય એક ઠેકાણે કરેલી ટીપ્પણી સાથે જોડીને જુઓ, તો કોર્ટના તાજા ફેંસલા સામે કેમ ચિંતા છે તે સમજાશે. ભા.જ.પ.ની એક સમયની પ્રવક્તા નૂપુર શર્માના વાઈરલ વીડિયોથી ચર્ચામાં આવેલા અને એક ટ્વીટને લઈને પોલીસના હાથમાં ફસાયેલા ‘ઓલ્ટ-ન્યૂઝ’ના પત્રકાર મહોમ્મદ ઝુબેરને જામીન આપતી વખતે, જસ્ટિસ ધનંજય ચંદ્રચુડની બેન્ચે કહ્યું હતું કે, “પાઠ ભણાવવા માટે ધરપકડનું હથિયાર વાપરાવું ન જોઈએ, કારણ કે તેનાથી વ્યક્તિગત આઝાદીનું ઉલ્લંઘન થાય છે. વ્યક્તિઓને માત્ર આરોપના આધારે સજા ન કરવી જોઈએ. કાયદાની ઐસીતૈસી કરીને, વગર વિચારે જો ધરપકડ કરવામાં આવે તો તે સત્તાનો ગેરઉપયોગ છે.”

થોડા વખત પહેલાં જ મુખ્ય ન્યાયમૂર્તિ એન.વી. રામન્નાએ કહ્યું હતું, “આપણે ત્યાં પ્રોસેસ એ જ પનિશમેન્ટ છે.”

લાસ્ટ લાઈન:

“કાનૂન અને ન્યાયના નામે જે જુલ્મ ગુજારવામાં આવે છે, તેનાથી મોટો બીજો કોઈ જુલ્મ નથી.”

— મોન્ટેસ્ક્યુઈયુ, ફ્રેંચ જજ (1689-1755)

પ્રગટ : ‘ક્રોસલાઈન’ નામક લેખકની સાપ્તાહિક કોલમ, ‘સન્નડેલાઉન્જ’ પૂર્તિ, “ગુજરાતી મિડ-ડે”, 07 ઑગસ્ટ 2022 

સૌજન્ય : રાજભાઈ ગોસ્વામીની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર