અંદાજ બાબુજી કા કુછ નયા નયા હૈ

ખુદ સે હૈ બાત કરતે કૈસે હુઈ દશા હૈ!

સ્વર્ગસ્થ એક્ટર ઋષિ કપૂરની અધૂરી રહી ગયેલી છેલ્લી ફિલ્મ “શર્માજી નમકીન” માર્ચના છેલ્લા અઠવાડિયામાં રિલીઝ થઇ હતી. ફિલ્મનું શૂટિંગ ચાલતું હતું ત્યારે જ ઋષિનું અવસાન થયું હતું. એમાં ફિલ્મ અટકી પડી હતી. જો કે, પરેશ રાવલે એ ભૂમિકા હાથમાં લઈને ફિલ્મ પૂરી કરવામાં સહકાર આપ્યો એટલે ફિલ્મ પડદા પર આવી શકી.

હિન્દી ફિલ્મોના ચાહકો ઋષિ કપૂરને છેલ્લીવાર પડદા પર જોઇને ભાવવિભોર થઇ ગયા, પણ કપૂર પુત્ર રણબીરે એક વાત જણાવી એ કદાચ વધુ દર્દનાક હતી. “શર્માજી નમકીન” જોયા પછી ઋષિના જ્યેષ્ઠ બંધુ રણધીર કપૂર એટલા પ્રભાવિત થયા કે ભત્રીજા રણબીર પાસે આવીને કહ્યું, “ડેડને કહેજે જોરદાર કામ કર્યું છે, અને એ છે ક્યાં, ચાલ તેને ફોન કરીએ.”

રણધીર કપૂરને યાદ જ નથી કે તેમના લઘુ બંધુનું બે વર્ષ પહેલાં અવસાન થઇ ગયું છે!

આને ડિમેન્શિયા કહે છે; ચિત્તભ્રંશ અથવા દિમાગી ક્ષમતામાં ક્ષતિ. પ્રચલિત ભાષામાં તેને ઉન્માદ અથવા ગાંડપણ કહે છે. ઉંમરની સાથે આવતા શારીરિક બદલાવના કારણે દિમાગની રચનામાં પણ પરિવર્તન આવે છે, જેના પરિણામસ્વરૂપ યાદદાસ્ત, વિચારશક્તિ, વર્તન અને મનોભાવ પર અસર પડે છે. ડિમેંશિયા કોઈ રોગનું નામ નથી. તે અમુક લક્ષણોના સમૂહનું નામ છે. લોકો તેને “ભૂલવાની બીમારી” કહે છે, પરંતુ તે સિવાય આચાર-વિચારનાં ઘણાં લક્ષણો તેમાં જોવા મળે છે. જેમ કે – કોઈ ઘટના યાદ ન રહેવી, સમય પર કોઈ શબ્દ કે નામ યાદ ન આવે, હિસાબ-કિતાબ સમજમાં ન આવે, ભીડમાં ડર લાગે, નવો ફોન વાપરતાં ન આવડે, વસ્તુઓ કે વ્યક્તિઓ ઓળખી ન શકાય, અજાણ્યા માણસો પર શંકા પડે, વગેરે. કોઈનામાં એક લક્ષણ હોય તો બીજામાં બીજું.

ડિમેન્શિયા અલ્ઝાઈમર રોગમાંથી આવે છે. અલ્ઝાઈમરમાં મગજના સેલ્સ નષ્ટ થાય અને તેનાથી દિમાગમાં ફેરફારો થાય, પરિણામે ડિમેન્શિયાનાં લક્ષણો પેદા થાય. અલ્ઝાઈમરનું સૌથી પહેલું લક્ષણ નવી માહિતીને યાદ રાખવાની અશક્તિ છે, કારણ કે તેનાથી દિમાગના શીખવાના હિસ્સામાં અસર પડે છે.

અમિતાભ બચ્ચને “બ્લેક” ફિલ્મમાં ક્રમશ: યાદદાસ્ત ગુમાવતા શિક્ષક દેવરાજ સહાયની ભૂમિકા કરી હતી. એક દૃશ્યમાં, તે ભૂલી જાય છે કે તેમણે કોના માટે આઈસક્રીમ ખરીદ્યો છે અને છુટ્ટા પૈસા પણ લેવાનું ભૂલી જાય છે. તેમને તેમની ભૂલો તરફ ધ્યાન દોરવામાં આવે છે ત્યારે તેમને ભાન થાય છે કે એ હવે પહેલાંના જેવા રહ્યા નથી. ફિલ્મના અંતે, આપણે જોઈએ છીએ કે એ સૌને ભૂલી જાય છે.

પશ્ચિમમાં, હોલીવૂડ એક્શન સ્ટાર ચાર્લ્સ બ્રોન્સન, એક્ટ્રેસ રીટા હેઈવર્થ, કોમેડિયન રોબિન વિલિયમ. પ્રેસિડેન્ટ રોનાલ્ડ રીગન, માર્ગારેટ થેચર અને લેખક આઈરીસ મર્ડોક ડિમેન્શિયાનો ભોગ બન્યાં હતાં.

ભારતમાં ડિમેન્શિયાને લઈને બહુ ગેરસમજો છે. લોકો એવું માનતા હોય છે કે ઉંમર થઈ એટલે ચારિત્ર્ય બગડી ગયું છે. આપણે ત્યાં એક કહેવત છે; સાઠે બુદ્ધિ નાઠે – સાઈઠ વર્ષ થાય એટલે વિચારશક્તિ નાસી જાય. લોકો તેમની સમસ્યાને એવું માનીને છુપાવતા હોય છે કે લોકો તેમને પાગલ ગણશે અને તેમના પર હસશે.

ઇન ફેક્ટ, મેડિકલ સાયન્સે પણ ડિમેન્શિયાને હજુ હમણાં સમજવાનું શરૂ કર્યું છે અને હજુ તેની પૂરી જાણકારી કે ઈલાજ મળ્યો નથી. તમને જાણીને આશ્ચર્ય થશે કે આધુનિક દવાઓ અને સારવારોની સુવિધાના કારણે માણસોની આવરદામાં ઘણો વધારો થયો છે એટલે ડિમેન્શિયાથી પીડાતા લોકોની સંખ્યા પણ પહેલાં કરતાં વધી છે. તેનો સંબંધ ઉંમર સાથે છે. ૬૫ વર્ષની ઉમર પછી તેનાં લક્ષણો જોવા મળે છે. જો કે, દરેક ઉંમરવાન વ્યક્તિને ડિમેન્શિયા નડે છે તેવું પણ નથી.

ડિમેન્શિયા લેટિન શબ્દ “ડે” અને “મેન્સ”થી બન્યો છે; “ડે” એટલે “વિના” અને “મેન્સ” એટલે “મગજ” – મગજ વિનાનો. અમેરિકામાં ઘણા ડોકટરો ડિમેન્શિયાને અપમાનજનક ગણીને મેડિકલ ભાષામાંથી કાઢી નાંખવાના પક્ષમાં છે. અંગ્રેજી બોલચાલની ભાષામાં આ શબ્દ ૧૩મી સદી છે, પરંતુ મેડિકલ ભાષામાં તે ૧૮મી સદીથી પ્રચલિત થયો છે.

મેડિકલ સાયન્સનો વિકાસ થયો નહોતો, ત્યારે સૌ પ્રથમ ગ્રીક ફિલોસોફરોએ દિમાગ પર ફોકસ કરીને તેની વિભિન્ન લાક્ષણિકતાઓ સમજવાનો પ્રયાસ કર્યો હતો. પ્રાચીન ગ્રીસમાં, પાયથાગોરસ, હિપોક્રેટ્સ, પ્લેટો અને એરિસ્ટૉટલનું તારણ હતું કે વૃદ્ધત્વની સાથે દિમાગ ક્ષીણ થવા લાગે છે.

બે હજાર વર્ષ પહેલાં, જુવેનલ નામના રોમન કવિએ ડિમેન્શિયાની સ્થિતિને સમજાવતાં લખ્યું હતું, “રસાલામાં ઘરડા માણસની આસપાસ દરેક પ્રકારના રોગો નાચ કરે છે. એમાં શરીરની ખરાબી કરતાં સૌથી વધુ ખરાબ ક્ષીણ થતું દિમાગ છે, જે ગુલામોનાં નામો ભૂલી જાય છે અને ગઈ રાતે ખાવા આવેલા જૂના મિત્રોને કે મોટાં કરેલાં બાળકોને ઓળખતું નથી.”

૧૬૦૦મી સદીમાં, ઇંગ્લિશ ફિલોસોફર ફ્રાંસિસ બેકોને સઠિયાપા (બુઢાપા) પર એક પુસ્તકમાં લખ્યું હતું, “દિમાગના પાછલા હિસ્સામાં વિસારો પેદા થાય છે, જેને જૂના જમાનામાં ‘વિસ્મૃતિનું ઘર’ કહેવામાં આવતું હતું.” શેક્સપિયરનાં નાટકો હેમલેટ અને કિંગ લિયરનાં નાયકો ડિમેન્શિયાથી પીડિત હતા.

કુમાર ઠાકુર નામના એક હિન્દી શિક્ષકે તેના પર સરસ કવિતા લખી હતી :

અંદાજ બાબુજી કા કુછ નયા નયા હૈ
ખુદ સે હૈ બાત કરતે કૈસે હુઈ દશા હૈ!
વો ભૂલતે હૈ ચશ્માં ઔર ભૂલતે હૈ છાતા
લગતા ઉન્હેં કિસીને ઉનકો અભી છુઆ હૈ
રાતોં કો નીંદ સેઉઠ બહાર ચલે વો જાતે હૈ
હૈ લાઈલાજ એ સબ કૈસી યે દુર્દશા હૈ!
વો અસ્પતાલ સારે જા જા કે થક ચુકે હૈ,
સબ ડોક્ટર હૈ કહતે ઉનકો બસ દુઆ હૈ!

ડિમેન્શિયા ઈલાજપાત્ર નથી, પરંતુ તેને રોકવા માટે અમુક પગલાં ભરી શકાય છે. અંગ્રેજીમાં કહે છે : યુઝ ઇટ ઓર લુઝ ઈ ટ- વાપરો અથવા ખોવો. જે ચીજનો ઉપયોગ ન થાય, તે જાતે જ નષ્ટ થઇ જાય. અ દિમાગને પણ લાગુ પડે છે. કશું પણ નવું વાંચતા રહેવું, કશું પણ નવું લખતાં રહેવું અને કશું પણ નવું શીખતા રહેવું એ દિમાગની કસરત છે. જેમ આપણે સક્રિય રહીને શરીરને ચુસ્ત બનાવીએ છીએ, તેવી રીતે બૌદ્ધિક કસરતથી દિમાગને ચુસ્ત રાખી શકાય.

શરીરની ફિટનેસની સાથે દિમાગની ફિટનેસથી મગજમાં નવા સેલ્સ બનતા રહે છે. ડિમેન્શિયા ઉંમરની સાથે બ્રેઈન સેલ્સ નષ્ટ થવાથી થાય છે. એનો અર્થ એ થયો કે સેલ્સ પેદા થતા રહે તો તેનાથી બચી શકાય.

એક આઈરિશ કહેવત છે : ભરપૂર હાસ્ય અને ભરપૂર ઊંઘ દરેક સમસ્યાનો ઈલાજ છે.

પ્રગટ : ‘બ્રેકિંગ વ્યૂઝ’ નામક લેખકની સાપ્તાહિક કોલમ, ‘સંસ્કાર’ પૂર્તિ, “સંદેશ”, 10 ઍપ્રિલ 2022

સૌજન્ય : રાજભાઈ ગોસ્વામીની ફેઇસબૂક દિવાલેથી સાદર

મણ જેવા રશિયાએ જ્યારથી કણ જેવા યુક્રેન પર ચઢાઈ કરી છે, ત્યારથી એક મોરચા પર તેની સતત હાર થઇ છે; પ્રચાર યુદ્ધ. રશિયા બધી રીતે ચઢિયાતું છે, પરંતુ પૂરી દુનિયામાં ગુણગાન તો યુક્રેનના પ્રેસિડેન્ટ વોલોડિમિર ઝેલેન્સકીની બહાદુરીનાં થઇ રહ્યાં છે. તેનું એક કારણ એ છે કે રશિયાની નાગાઈ સામે પશ્ચિમનું મીડિયા એક થઇ ગયું છે, અને યુક્રેન કેવા સાહસથી લડી રહ્યું છે, તેના સમાચારો નિયમિતપણે આપી રહ્યા છે. તેના પરિણામે પશ્ચિમ સહિતના અનેક દેશોમાં યુક્રેન તરફી હમદર્દીનો માહોલ પેદા થયો છે.

આ યુદ્ધમાં તમે પ્રેસિડેન્ટ પુતિનના ફોટા કે વીડિયો ભાગ્યે જ જોયા હશે, જ્યારે ઝેલેન્સકી યુદ્ધ પોષકમાં મોરચા પર હોય તેવા ફોટા અને તેમણે મોબાઈલમાં રેકોર્ડ કરેલા વીડિયો દુનિયાભરમાં વાઈરલ થયા છે. આંતરરાષ્ટ્રીય ખ્યાતિપ્રાપ્ત પત્રિકા 'ટાઈમ'ના કવર પેજ પર યુક્રેન આવી ચૂક્યું છે અને જે રીતે રશિયાનું યુદ્ધ લંબાઈ રહ્યું છે, તે જોતાં 'ટાઈમ'ના કવર પર 'મેન ઓફ ધ ઈયર' તરીકે વોલોડિમિર ઝેલેન્સકી ચમકે તેવી પૂરી સંભાવના છે.

પશ્ચિમના દેશોમાં મીડિયા સરકારી દરમિયાનગીરીથી મુક્ત છે, અને તેનો વ્યાપ પ્રિન્ટથી લઈને ટેલિવિઝન, ડિજીટલ અને સોશ્યલ મીડિયા સુધી છે, પરિણામે તે કોઈ પણ વૈશ્વિક સંકટને તાબડતોબ વિશાળ લોકો સુધી લઇ જાય છે, અને દૂધનું દૂધ અને પાણીનું પાણી કરી નાખે છે. એક દેશના ભવિષ્યને અસર કરે તેવી ઘટનાઓમાં વૈશ્વિક મત બહુ અગત્યની ભૂમિકા ભજવે છે, અને તે મત કેળવવાનું કામ સ્વતંત્ર મીડિયા કરે છે.

બહુ ઓછા લોકોને ખબર છે કે ભારતની આઝાદીની લડાઈમાં દુનિયાનું ધ્યાન અમેરિકાના સ્વતંત્ર મીડિયાના કારણે જ ખેંચાયું હતું, અને એથી જ બ્રિટન પર દબાણ વધ્યું હતું. ઉપર વાત કરી તે 'ટાઈમ' પત્રિકા પર ચમકનાર પ્રથમ ભારતીય વ્યક્તિ કોણ હતી, તેવું પૂછો તો મોટા ભાગના લોકો એક્ટ્રેસ પરવીન બાબીનું નામ આપશે, પરંતુ હકીકત એ છે કે 'ટાઈમ'નું કવર શોભાવનારા મહાત્મા ગાંધી પ્રથમ ભારતીય હતા, અને તેમને કવર પર મુકવાના 'ટાઈમ'ના એ નિર્ણય પાછળ અમેરિકન મીડિયામાં મહાત્માની લડાઈને મળેલી વ્યાપક પ્રસિદ્ધિ હતી.

ગાંધીજી 'ટાઈમ'ના કવર પર ત્રણ વખત ચમક્યા હતા : પહેલીવાર જાન્યુઆરી ૧૯૩૧માં 'મેન ઓફ ધ ઈયર' તરીકે, બીજીવાર જૂન ૧૯૪૭ના અંકમાં અને ૧૯૯૯માં 'પર્સન ઓફ ધ સેન્ચુરી' આલ્બર્ટ આઇન્સ્ટાઇનના રનર-અપ તરીકે.

૧૯૨૦ના દાયકા સુધી અમેરિકન મીડિયા મોટા ભાગે તેમના લંડન સ્થિત સંવાદદાતાઓના અહેવાલો પર આધાર રાખતા હતા, કારણ કે લંડન તે દિવસોમાં વૈશ્વિક રાજનીતિ અને અર્થતંત્રની 'રાજધાની' હતું. એટલે ભારત સંબંધી સમાચારો 'બ્રિટિશ દૃષ્ટિકોણ'થી અમેરિકા અને બીજા દેશોમાં જતા હતા. એમાં મોટા ભાગે બ્રિટનનું સારું જ દેખાતું. જેમ કે જલિયાંવાલા બાગના હત્યાકાંડની વિગતો પશ્ચિમના વાચકો સુધી પહોંચી જ નહોતી.

'સરકારી' સમાચારોની આ પરંપરા તોડી વેબ મિલર નામના અમેરિકન પત્રકારે. તેમાં નિમિત બની ૧૯૩૦ની દાંડી યાત્રા. મીઠાના સવિનય કાનૂન ભંગની આ ચળવળ શરૂ થઇ તે પહેલાંથી મહાત્મા ન્યૂયોર્કમાં ઇન્ડિયન ઈન્ડિપેન્ડન્સ લીગના સંચાલક સાથે સંપર્કમાં હતા, અને તેમણે વિનંતી મોકલી હતી કે અમેરિકન મીડિયામાં આ વિરોધને પ્રસિદ્ધિ મળે. ન્યૂયોર્ક ટાઈમ્સ સમાચારપત્રએ એ અપીલ આ મથાળા સાથે છાપી હતી –  "ગાંધી અહીંથી સમર્થન માંગે છે : ભારતની આઝાદી માટે સાર્વજનિક જનમતની માંગણી."

તેનાં પગલે, અમેરિકનની સમાચાર સંસ્થા યુનાઇટેડ પ્રેસ ઇન્ટરનેશનલનો પત્રકાર વેબ મિલર દાંડી યાત્રા વેળા ગાંધીજીનો ઇન્ટરવ્યુ કરવા માટે ભારત ગુજરાત આવ્યો. મિલર એક માત્ર વિદેશી પત્રકાર હતો, જેણે વલસાડ જિલ્લાના ધરાસણા ગામ પાસે દાંડી યાત્રા પર પોલીસે જે નિર્દયી દમન કર્યું હતું તેનું રિપોર્ટીંગ કર્યું હતું.

મિલરનો એ અહેવાલ વિશ્વના ૧,૩૫૦ અખબારોમાં છપાયો હતો, અને અમેરિકન સેનેટર જ્હોન જે. બ્લેને તેને યુનાઇટેડ સ્ટેટ્સની સેનેટમાં વાંચી સંભળાવ્યો હતો. મીઠાના સત્યાગ્રહની અને પોલીસ અત્યાચારની દુનિયાને જાણ થઇ તે એટલે ભારતના કટ્ટર દુશ્મન વડા પ્રધાન વિન્સ્ટન ચર્ચિલ બોલ્યા હતા, “એશિયાની જમીન પર પગ મુક્યો, તે પછી પહેલીવાર બ્રિટિશરોને આવું અપમાન અને અવજ્ઞા સહન કરવી પડી છે.”

મિલર યુદ્ધ-પત્રકાર હતો, અને પ્રથમ મહાયુદ્ધ તથા સ્પેનિશ યુદ્ધ સહિત ઘણા સંઘર્ષો અને લડાઈઓનું રિપોર્ટીંગ કર્યું હતું. તેને પત્રકારત્વના નોબેલ કહેવાતા પુલિત્ઝર પારિતોષિકથી નવાજવામાં આવ્યો હતો. તેણે લખ્યું હતું, “બાવીસ દેશોમાં અઢાર વર્ષના મારા રિપોર્ટીંગમાં મેં ધરાસણા જેવાં ભયાનક દૃશ્યો જોયાં ન હતાં. એ હિંસા જોઈને હું સુન્ન થઇ ગયો હતો. હિંસાની સામે હિંસા જોવા ટેવાયેલા પશ્ચિમના લોકો માટે એ અજબ અને ચકકરમાં નાખે તેવી વાત હતી (કે લોકો ચૂપચાપ માર ખાતા હતા). મને ગૂંગા જાનવરને માર પડતો હોય તેવી ઘૃણા થઇ હતી. થોડું અપમાન અને થોડો ક્રોધ મહેસૂસ થયો. ક્યારેક દૃશ્યો એટલાં પીડાદાયક હતાં, કે હું થોડીવાર માટે નજર ફેરવી લેતો હતો.”

વેબ મિલરના ધરાસણા સત્યાગ્રહના એ રિપોર્ટીંગના કારણે વિશ્વને પહેલીવાર અહિંસક વિરોધની વ્યાખ્યા ખબર પડી : પ્રતિરોધ એટલે સામો હુમલો નહીં, પણ પોતાની જાત પર હુમલો થવા દેવો, પછી ભલે એમાં ઘાયલ થવાય કે મોત આવે. વર્ષો પછી, અમેરિકન ગૃહયુદ્ધમાં માર્ટિન લ્યુથર કિંગ જુનિયર એ શક્તિશાળી રાજકીય ઓજારનો ઉપયોગ કરવાના હતા.

ગાંધીજીના એ અનોખા સત્યાગ્રહના કારણે જ ‘ટાઈમ’ પત્રિકાએ ૧૯૩૦માં તેમને કવર પેજ પર ‘મેન ઓફ ધ ઈયર’ જાહેર કર્યા હતા. સ્વતંત્ર મીડિયાની કેમ જરૂર હોય છે તેનું આ ઉદાહરણ છે.

પ્રગટ : ‘બ્રેકિંગ વ્યૂઝ’ નામક લેખકની સાપ્તાહિક કોલમ, ‘સંસ્કાર’ પૂર્તિ, “સંદેશ”; 03 ઍપ્રિલ 2022

સૌજન્ય : રાજભાઈ ગોસ્વામીના ફેઇસબૂક દિવાલેથી સાદર

પાંચ રાજ્યોની ચૂંટણીમાં આમ આદમી પાર્ટીએ પંજાબમાં અપસેટ સર્જીને કાઁગ્રેસ પાસેથી સત્તા આંચકી લીધી (અને બીજા રાજ્યોમાં અદ્ધર ચાલી રહેલા ભા.જ.પ.ના રથને બે વેંત નીચો આણી દીધો), તે પછી અરવિંદ કેજરીવાલની રાષ્ટ્રીય મહત્ત્વાકાંક્ષાઓને બળ મળ્યું છે. એ સ્વાભાવિક પણ છે, કારણ કે દિલ્હી જેવા અડધા રાજ્યમાં અડધી સત્તા ભોગવતી આપની સુશાસનની ક્ષમતામાં વિશ્વાસ મૂકીને પંજાબની જનતાએ આખું રાજ્ય આપી દીધું એ જેવી તેવી સફળતા નથી.

એક રાજ્યમાંથી બીજા રાજ્યનું સુકાન સાંભળનારી આપ પહેલી પ્રાદેશિક પાર્ટી છે. દેશમાં બે જ પક્ષો એવા છે જેની એકથી વધુ રાજ્યોમાં સરકાર છે; ભા.જ.પ. અને કાઁગ્રેસ. આપનો એમાં ઉમેરો થયો છે. આપ અને કાઁગ્રેસ વચ્ચે બીજી એક બાબતમાં પણ સામ્ય ઊભું થયું છે; બંને પાસે બબ્બે મુખ્ય મંત્રી છે.

ભારતમાં પ્રાદેશિક પક્ષો રાજ્યની સીમાઓ ઓળંગવામાં સફળ રહ્યા નથી. આપની હાજરી સ્થાનિક સ્તરે પણ દેખાય છે. ગોવામાં તેને બે બેઠકો મળી છે. આસામમાં સ્થાનિક પંચાયતની ચૂંટણીઓમાં તેની બે બેઠકો છે. ગુજરાતમાં ગયા વર્ષે પંચાયતની ચૂંટણીમાં સુરત, ગોધરા અને ગાંધીનગરમાં પણ તેનો દેખાવ સારો રહ્યો હતો.

આવું તો મમતા બેનરજીની તૃણમૂલ કાઁગ્રેસ પણ કરી શકી નથી. આપ તો તેની સરખામણીમાં હજુ બચ્ચું છે, અને છતાં એક મહત્ત્વનું રાજ્ય પંજાબ કાઁગ્રેસ પાસેથી ખૂંચવી લઈને તેણે રાષ્ટ્રીય પક્ષોની પંગતમાં સ્થાન મેળવ્યું છે. જોવા જેવી વાત એ છે કે ચૂંટણીઓ પહેલાં મમતા બેનરજીએ જ ભા.જ.પ. સામે સંયુક્ત મોરચો માંડવા માટે કાઁગ્રેસને કહેણ મોકલ્યું હતું.

કાઁગ્રેસે ત્યારે ગઠબંધન સ્વીકાર્યું નહોતું. તેને વિશ્વાસ હતો કે ચન્નીના નેતૃત્વમાં તે પંજાબને જાળવી રાખશે, ગોવામાં પોતાના દમ પર સરકાર બનાવશે અને ઉત્તર પ્રદેશમાં પ્રિયંકાની 'લડકી હૂં લડ સકતી હૂં' ચળવળ રંગ લાવશે. કાઁગ્રેસનાં તમામ સ્વપ્ન ચૂર થઇ ગયાં છે અને પહેલાં કરતાં તે વધુ કમજોર બની ગઈ છે. સંગઠનની દૃષ્ટિએ તે હજુ પણ અખિલ ભારતમાં ફેલાયેલી પાર્ટી છે, પરતું ચૂંટણી જીતી શકવાની તેની ક્ષમતા સામે હવે પ્રશ્નાર્થ મુકાઈ ગયો છે.

ભા.જ.પ. દેશમાં ૪૦ ટકા મત ધરાવે છે. બાકીના ૬૦ ટકા વોટ હજુ પણ વિપક્ષોમાં વહેંચાયેલા છે. શુદ્ધ ગણિતની ભાષામાં કહીએ તો ભા.જ.પ.ને હરાવવા માટે વોટ કાફી છે. સવાલ સક્ષમ પાર્ટી અને નેતાનો છે. હવે અચનાક કાઁગ્રેસના વિકલ્પ તરીકે આપનું નામ લેવાઈ રહ્યું છે. પંજાબમાં આપે કાઁગ્રેસ અને ભા.જ.પ. બંનેને સફળ ટક્કર આપી છે. ઉત્તર પ્રદેશમાં પણ જનતાએ અખિલેશ યાદવની સમાજવાદી પાર્ટીને ગઈ વિધાનસભા કરતાં વધુ બેઠકો આપી છે. એનો અર્થ એ થયો કે જનતા વિકલ્પ પણ શોધી રહી છે, નહીં તો પંજાબમાં પણ ભા.જ.પ.ને મત મળ્યા હોત અને યુ.પી.માં સ.પા.ના હાલ પણ કાઁગ્રેસ જેવા થયા હોત.

લોકશાહીમાં ખાલી જગ્યાઓ લાંબી ટકતી નથી. ચૂંટણીઓનો પવન કોઈને કોઈને તેમાં ખેંચી લાવે છે. ૨૦૨૨ની વિધાનાસભાની ચૂંટણીઓ એ 'કોઈ' એટલે આપ છે. કાઁગ્રેસ સમ ખાવા પૂરતો પણ દેખાવ ન કરી શકી અને તૃણમૂલ કાઁગ્રેસ ગોવામાં એક પણ બેઠક જીતી ન શકી એટલે આપનો આત્મવિશ્વાસ બેવડાઈ ગયો છે.

પ્રાદેશિક પક્ષોની મર્યાદાઓ તોડવામાં આપ સફળ રહી છે તેનું એક કારણ એ છે કે તૃણમૂલ કાઁગ્રેસ, સમાજવાદી પાર્ટી, અકાલી દલ, શિવસેના, રાષ્ટ્રીવાદી કાઁગ્રેસ કે દક્ષિણની પાર્ટીઓની જેમ આપની ઓળખ 'પ્રાદેશિક' નથી. દિલ્હીમાં હોવાના કારણે તેને 'ડિફોલ્ટ' રાષ્ટ્રીય ચહેરો મળેલો છે. બીજું, તે ઇન્ડિયા અગેઇન્સ્ટ કરપ્શનની ચળવળમાંથી પેદા થયેલી પાર્ટી છે એટલે તેના વિચારોમાં રાષ્ટ્રીય મુદ્દાઓ છે.

દિલ્હીમાં તેણે શિક્ષણ, સ્વાસ્થ્ય, અને બીજલી-પાની જેવી જનકલ્યાણની બાબતો પર ધ્યાન આપીને પ્રમાણમાં સારા શાસનનો પરિચય આપ્યો છે. પંજાબના ચૂંટણી પ્રચારમાં 'દિલ્હી મોડેલ'ની જ વાતો થતી હતી. પરિણામો પછી કેજરીવાલ અને મુખ્ય મંત્રી પદના ઉમેદવાર ભગવતસિંહ માને તેમનાં ભાષણોમાં પંજાબમાં દિલ્હી મોડેલ પ્રમાણે શાસન કરવાનો પુનરોચ્ચાર કર્યો હતો.

આ આત્મવિશ્વાસ સાથે, આપે પાડોશી હરિયાણા, હિમાચલ પ્રદેશ અને વડા પ્રધાનના વતન ગુજરાતમાં 'દિલ્હી મોડેલ'નો પ્રયોગ દોહારવવાનું નક્કી કર્યું છે. હરિયાણામાં વિધાનસભાની મુદ્દત ૨૦૨૪માં સમાપ્ત થાય છે, પરંતુ એવો ગણગણાટ છે કે ત્યાં વહેલી ચૂંટણી કરવામાં આવે. ગુજરાતમાં તો પાંચ રાજ્યોની ચૂંટણીનાં પરિણામોના બીજા જ દિવસથી ભા.જ.પ.નો પ્રચાર શરૂ થઇ ગયો હતો. ૧૧મી માર્ચે પંચાયત સંમેલનમાં ભાગ લેવા આવેલા વડા પ્રધાન નરેન્દ્ર મોદીએ અમદાવાદમાં રોડ શો કરીને વિધાનસભાની ચૂંટણીનું બ્યુગલ ફૂંક્યું હતું.

આપ જાણે રાહ જ જોતી હોય તેમ ગુજરાતનાં મુખ્ય શહેરોમાં તેણે મોટાં બોર્ડ ચઢાવ્યાં છે, જેમાં લખ્યું છે "દિલ્હી અને પંજાબ પછી હવે ગુજરાત." પરિણામો પછી તરત પાર્ટીએ મિસ કોલ મારફતે સભ્યપદ અભિયાન શરૂ કરવા ટેલીફોન નંબર જારી કર્યો છે. લોકોના જાગૃતિ માટે પાર્ટીએ રાજ્યમાં ત્રિરંગા યાત્રા પણ કાઢી છે.

ગુજરાત વિધાનસભાની ચૂંટણીમાં આપ તમામ ૧૮૨ બેઠકો પર ભા.જ.પ.ના મુખ્ય વિરોધી તરીકે દાવો નોંધાવે તે નિશ્ચિત છે. તેનું મુખ્ય કારણ એ છે કે ૧૯૯૦ પછી રાજ્યમાં કાઁગ્રેસનું ક્રમશ: ધોવાણ થતું રહ્યું છે અને ભા.જ.પ. મજબૂત થતી રહી છે. ત્યાં સુધી કે કાઁગ્રેસ એક અસરકારક વિરોધ પક્ષ તરીકે પણ ગણનામાં નથી.

સમગ્ર દેશમાં જો એક એવું રાજ્ય હોય, જ્યાં ચૂંટણીના કરોડો રૂપિયા અને માણસોની મહેનત લેખે લાગે તે માટે કમ-સે-કમ સરખી ટક્કર આપવા માટે વિરોધ પક્ષની હાજરી હોય, તો તે ગુજરાત છે. ગુજરાતમાં વિરોધ પક્ષના નામે કાઁગ્રેસની હાલત એટલી બધી ખરાબ છે કે ચૂંટણીની તારીખ જાહેર થતાંની સાથે જ જાણે ભા.જ.પ. જીતી ગયું હોય તેવો માહોલ હોય છે.

આમ આદમી આ ખાલી જગ્યા પુરવા માટે ચોક્કસ હિમ્મત કરશે. તેની પાસે આત્મવિશ્વાસ છે, બે રાજ્યોના રિસોર્સિસ છે અને શાસનનું વિઝન છે. ગયા વર્ષે, સુરત મ્યુનિસિપલ કોર્પોરેશનની ચૂંટણીમાં ૨૭ બેઠકો જીતીને આપે સૌને ચોંકાવ્યા હતા. બીજો આઘાત એ હતો કે કાઁગ્રેસને એકપણ બેઠક મળી નહતી. ત્યારથી કેજરીવાલ નિયમિત ગુજરાત આવતા રહ્યા છે.

આ ચૂંટણીમાં આપને પાટીદારોના મત મળ્યા હતા. પાટીદારો પરંપરાગત રીતે ભા.જ.પ.ના સમર્થકો છે, પરંતુ પાટીદાર અંદોલન પછી તેઓ કાઁગ્રેસ તરફ વળ્યા હતા. તે વખતે, ૨૦૧૬માં, કાઁગ્રેસને સુરતમાં ૩૬ બેઠકો મળી હતી. ધીમે ધીમે પાટીદારો કાઁગ્રેસ તરફથી પણ ખસી ગયા અને આપ તરફ વળ્યા હતા. આપે એટલા માટે જ પાટીદાર નેતા ગોપાલ ઇટાલિયાને ગુજરાત આપના નેતા તરીકે નીમ્યા હતા. તેનો ફાયદો સુરતની ચૂંટણીમાં થયો હતો.

ઇટાલિયા કહે છે, “પંજાબનો વિજય અકસ્માત નથી. ૨૦૧૨માં જ્યારે આપની રચના થઇ ત્યારે અમે જે સ્વપ્ન જોયું હતું તે દિશામાં આ એક કદમ છે. એક દિવસ સમગ્ર દેશ આમ આદમીઓની સરકાર જોશે. આપે ગુજરાતમાં નવી આશા જન્માવી છે. અહીંની જનતા એવા ભ્રષ્ટ અને સરમુખત્યાર નેતાઓને પાઠ ભણાવવા તૈયાર છે, જે રાજકારણને તેમની અંગત જાગીર સમજે છે.”

વિચાર તો હિમ્મતવાળા છે, પણ આપ માટે રસ્તો એમ આસાન નથી. સુરતના તેના છ કોર્પોરેટરો ભા.જ.પ.માં જતા રહ્યા છે. પાટીદાર દાનવીર મહેશભાઈ સવાણી પણ આપ છોડી ગયા છે. પાટીદાર આંદોલનના નેતા હાર્દિક પટેલ અત્યારે ગુજરાત કાઁગ્રેસના કાર્યકારી પ્રમુખ છે. કાઁગ્રેસ ભલે સત્તા માટે સક્ષમ દાવેદાર ન હોય, રાજ્યમાં કાઁગ્રેસનો વોટ શેર ૪૧ ટકા છે અને તેના ૧૬ વિધાનસભ્યો છે. ઉપરાંત, ગ્રામ, તાલુકા અને જિલ્લા પંચાયત સુધી તેનું સંગઠન ફેલાયેલું છે. ખુદ વડા પ્રધાન મોદી ગુજરાતની ચૂંટણીઓને હલકામાં લેતા નથી. તેમને કાઁગ્રેસના વારસાની સારી પેઠે ખબર છે.

ત્રીજું, સુરતના વગદાર નેતા સી.આર. પાટિલ ગુજરાત ભા.જ.પ.ના પ્રમુખપદે છે. પંજાબમાં આપના વિજયનું કારણ કાઁગ્રેસની આંતરિક લડાઈ હતી એવું કહીને પાટિલ ઉમેરે છે કે, “દરેક રાજકીય પક્ષને ચૂંટણી લડવાનો અધિકાર છે. ગુજરાતની પ્રજા ભા.જ.પ. સાથે છે અને વડા પ્રધાન નરેન્દ્ર મોદીનું સમર્થન કરે છે. વિધાનસભાની આગામી ચૂંટણીઓમાં અમને વિરોધી પક્ષોથી કોઈ મુશ્કેલી થવાની નથી.

પ્રગટ : ‘સન્‌ડે-સરતાજ’ પૂર્તિ, “ગુજરાતી મિડ-ડે”, 20 માર્ચ 2022