રાજ ગોસ્વામી
અમેરિકામાં રાષ્ટ્રપતિપદની ચૂંટણીના રિપબ્લિકન ઉમેદવાર અને પૂર્વ રાષ્ટ્રપતિ ડોનાલ્ડ ટ્રમ્પ પર તાજેતરમાં થયેલા ગોળીબાર પછી, અમેરિકામાં ખાનગી હથિયારો પર ફરી એકવાર ચર્ચા શરૂ થઇ છે. અમેરિકામાં જ્યારે પણ ગોળીબારની ઘટના બને છે, ત્યારે તેના લોકોમાં અને બહાર પણ એ ચર્ચા શરૂ થાય છે કે અમેરિકામાં હવે ખાનગી હથિયારો પર નિયંત્રણની જરૂર છે.
ખાનગી હથિયારો અમેરિકામાં એક સંવેદનશીલ મુદ્દો છે અને રાજકીય રીતે વિભાજનકારી છે. એક અહેવાલ પ્રમાણે, માત્ર 2014થી 2022 વચ્ચે અમેરિકામાં સામૂહિક શૂટઆઉટની 4,011 ઘટનાઓ બની હતી. મજાની (!) વાત એ છે કે એવા જ એક શૂટઆઉટનો ભોગ બન્યા હોવા છતાં, ટ્રમ્પ કહે છે કે તે અમેરિકન લોકોના હથિયાર રાખવાના અધિકારનું રક્ષણ કરશે!
અમેરિકામાં ખાનગી હથિયારોના અધિકાર, જેને પ્રચલિત ભાષામાં ગન-કલ્ચર કહે છે, તે આખી દુનિયામાં અનન્ય છે. આ સંસ્કૃતિ સમજવા જેવી છે. 1970ના દાયકામાં, રાષ્ટ્રપતિ જોન એફ. કેનેડી, તેમના ભાઈ રોબર્ટ કેનેડી અને રંગભેદ વિરોધી નેતા માર્ટિન લુથર કિંગ જુનિયરની ગોળીઓ મારીને હત્યા થઇ, ત્યારે એક ઇતિહાસકારે લખ્યું હતું કે, “અમેરિકા એક માત્ર એવું ઔદ્યોગિક રાષ્ટ્ર છે, જ્યાં 5 કરોડ જેટલી રાઈફલો, શોટગન્સ અને હેન્ડગન્સ સામાન્ય નાગરિકોના હાથમાં છે.”
એ વખતે હથિયારોનો વરસાદ વરસતો હતો, તો હવે પૂર આવ્યું છે. આજે, અમેરિકનોના હાથમાં આશરે 40 કરોડ હથિયારો છે. એ જ કારણ છે કે અમેરિકા આખી દુનિયામાં એક માત્ર એવો દેશ છે, જ્યાં ખાનગી ગોળીબારમાં સૌથી વધુ બાળકો અને કિશોરોનાં મોત થાય છે.
અને દેશ વિશ્વમાં એકમાત્ર એવો દેશ હોવાનો કમનસીબ તફાવત ધરાવે છે જેમાં બંદૂકો બાળ અને કિશોર મૃત્યુના અગ્રણી કારણ તરીકે ઓળખાય છે. આજે, અમેરિકનો માથાદીઠ આશરે 1.2 બંદૂકો સાથે જીવે છે. અમેરિકાના રાજ્યોમાં બંદૂકોના કાયદા એટલા નરમ છે કે તાજેતરનાં વર્ષોમાં ખાનગી હથિયારોનું વેચાણ વધ્યું છે.
બીજા વિશ્વયુદ્ધ પછી અને સોવિયત સંઘ સાથે શીત યુદ્ધના પ્રારંભે અમેરિકનોએ મોટાપાયે હથિયારો રાખવાનું શરૂ કર્યું હતું. એ સમયે અમેરિકામાં હથિયારો બનાવાનો ઉદ્યોગ ફૂલ્યોફાલ્યો હતો. એટલે, ચોકલેટ કેમ વેચવી તેની જેમ બંદૂકો કેમ વેચવી તેનું માર્કેટિંગ પણ અસ્તિત્વમાં આવ્યું છે. હોલીવૂડની ફિલ્મોમાં આટલી બધી એક્શન કેમ હોય છે તેનું મૂળ કારણ આ ગન કલ્ચર છે.
પ્યુ રિસર્ચ સેન્ટરનો એક સર્વે કહે છે કે દસમાંથી ત્રણ અમેરિકનો હથિયાર રાખતા હોવાનો દાવો કરે છે. રિપબ્લિકન પાર્ટીના 45 પ્રતિશત સમર્થકો અને ડેમોક્રેટિક પાર્ટીના 20 પ્રતિશત સમર્થકો હથિયારો ધરાવે છે. 40 પ્રતિશત પુરુષો અને 25 પ્રતિશત સ્ત્રીઓ બંદૂકો રાખે છે. ગામડાઓમાં 40 પ્રતિશત, સબર્બમાં 30 પ્રતિશત અને શહેરોમાં 20 પ્રતિશત લોકો હથિયારબદ્ધ છે. રંગ પ્રમાણે, 38 પ્રતિશત ગોરા અમેરિકનો, 24 પ્રતિશત અશ્વેતો, 20 પ્રતિશત હિસ્પાનિક અને 10 પ્રતિશત એશિયનો ઘરોમાં હથિયારો લટકાવી રાખે છે.
દસમાંથી સાત બંદૂકધારીઓ (72%) કહે છે કે તેઓ આત્મરક્ષણ માટે બંદૂક ધરાવે છે. 32 પ્રતિશત લોકો શિકાર માટે, 30 પ્રતિશત લોકો સ્પોર્ટ્સ માટે, 15 પ્રતિશત લોકો ગન કલેક્શન માટે અને 7 પ્રતિશત લોકો નોકરીના ભાગ રૂપે બંદૂક રાખે છે.
એવું તે શું છે કે દુનિયાના અન્ય તમામ આધુનિક લોકતાન્ત્રિક સમાજોમાં લોકો હથિયારોથી દૂર જવાની વાત કરે છે અને અમેરિકનો પોતાને હથિયારોથી સજ્જ કરવાનો આગ્રહ કરે છે? આખી દુનિયામાં માત્ર અમેરિકામાં જ આવું કેમ છે?
તેનાં બે કારણો છે. એક, અમેરિકાનો ઇતિહાસ અને તેના કાયદાઓ. અમેરિકા જ્યારે એક દેશ નહોતો, અને વિભિન્ન વસાહતીઓમાં વિભાજીત હતો, ત્યારે સૌથી પહેલાં યુરોપીયન લોકો બંદૂકો લઈને ત્યાં સ્થાયી થયા હતા, પરંતુ ગન સંસ્કૃતિની ઉત્પત્તિ 18મી સદીમાં ઉભરી આવેલી “સરહદી ભાવના”માં જોવા મળે છે. યુરોપીયન વસાહતીઓએ અમેરિકન વેસ્ટ તરફ આગેકૂચ કરી, ત્યારે સરહદોને અંકિત કરવાના ભાગ રૂપે મોટા પાયે હથિયારોનો ઉપયોગ શરૂ થયો હતો.
આ “સરહદી ભાવના”ને “મેનિફેસ્ટ ડેસ્ટિની” તરીકે ઓળખતા ઘણા વસાહતીઓ માનતા હતા કે તેઓ ભગવાનની ઇચ્છા પ્રમાણે પશ્ચિમની જમીન પર વિજય મેળવી રહ્યા છે. જો કે ઘણા લોકો માત્ર તક અને સમૃદ્ધિની શોધમાં ગયા હતા. આ વિસ્તરણ દરમિયાન, વસાહતીઓને જંગલી પ્રાણીઓનો શિકાર કરવો પડતો હતો અને તેમની સામે લડવું પડતું હતું, તેમ જ સ્થાનિક લોકો સાથે લડવું પડતું હતું. આ કારણોસર, કેટલીક વસાહતોએ સ્થળાંતર કરતા પહેલાં કાયદેસર રીતે હથિયારો મેળવવાનો નિયમ શરૂ કર્યો હતો.
બીજી રીતે કહીએ તો, પ્રાચીન અમેરિકામાં જંગલ રાજ હતું. હોલીવૂડની વાઈલ્ડ વેસ્ટ ફિલ્મોમાં તેની ઝાંખી આજે પણ જોવા મળે છે. બીજું, વસાહતોના સમયથી લઈને ગૃહયુદ્ધ સુધી, અમેરિકામાં અનેક ખાનગી સેનાઓ (મિલિશિયા) હતી. વસાહતોએ આવી સેનાઓ જાળવવા માટે નિયમ બનાવ્યો હતો. પ્રત્યેક પરિવાર તેના ઘરમાં ઓછામાં ઓછુ એક હથિયાર રાખશે અને ઘરનો એક હટ્ટોકટ્ટો માણસ સેનામાં ભરતી થવા તૈયાર રહેશે.
અમેરિકામાં બ્રિટિશ સેના સામે ક્રાંતિકારી યુદ્ધ (1775-1783) થયું, જે સ્વાતંત્ર્ય યુદ્ધ પણ કહેવાય છે, તેમાં આ ખાનગી સેનાઓએ મોખરાની ભૂમિકા ભજવી હતી અને દેશ આઝાદ થયો ત્યારે તેના સ્થાપકોએ બંધારણમાં દ્વિતીય સુધારા મારફતે રાજ્યોની ખાનગી સેનાને રક્ષણ પૂરું પાડ્યું હતું. આ કાનૂની રક્ષણનું અર્થઘટન એવું થતું રહ્યું છે કે દરેક નાગરિકને હથિયાર રાખવાનો અધિકાર છે. અમેરિકામાં લોકો બંદૂકો રાખે છે કારણ કે તેમને બંધારણનું રક્ષણ છે.
સમગ્ર 20મી સદી દરમિયાન દ્વિતીય સુધારાના અર્થઘટન પર ચર્ચા થઈ હતી કે શું તે લશ્કરનો હથિયારો રાખવાનો “સામૂહિક અધિકાર” છે કે તમામ નાગરિકોનો હથિયારો રાખવાનો “વ્યક્તિગત અધિકાર.” 2008માં, સર્વોચ્ચ અદાલતે ચુકાદો આપ્યો કે દ્વિતીય સુધારો એક વ્યક્તિગત અધિકાર છે.
બીજું, અમેરિકામાં નેશનલ ગન રજિસ્ટ્રી નથી. બીજા દેશોમાં, બંદૂકો કેટલી બને છે અને કોને વેચવામાં આવે છે તેનો રેકોર્ડ રાખવામાં આવે છે. અમેરિકનો આવી રજિસ્ટ્રીનો વિરોધ કરતા આવ્યા છે. તેમને ડર છે કે બંદૂકોની ફરજિયાત નોંધણીથી રાજ્યો તેને જપ્ત કરી લેવાનો પ્રયાસ કરશે. આજની તારીખે, માત્ર છ રાજ્યોમાં જ બંદૂકની નોંધણી થાય છે. ટૂંકમાં, કોની પાસે બંદૂકો છે અને તેનો ક્યાં ઉપયોગ થાય છે તેનો કોઈ સરકારી ડેટા નથી.
આ ગન કલ્ચરના કારણે જ અમેરિકામાં અપરાધનું અને શૂટઆઉટનું પ્રમાણ વધુ છે. તમે દેશો વચ્ચે ‘શસ્ત્રોની દોડ’ શબ્દ સાંભળ્યો હશે. પાડોશી દેશ નવાં શસ્ત્રોથી સજ્જ થાય, તો તેનો હરીફ દેશ પણ એવાં હથિયારો માટે દોડ લગાવે છે. છેલ્લી અડધી સદીથી દુનિયામાં આવી શસ્ત્ર દોડ ચાલે છે. અમેરીકા આવી જ રીતે તેની આંતરિક શસ્ત્ર દોડનું શિકાર બન્યું છે. આત્મરક્ષણ માટેની આ દોડમાં બધા જ અસુરક્ષિત થઇ ગયા છે, રાષ્ટ્રપતિ પણ.
પ્રગટ : ‘બ્રેકીંગ વ્યુઝ’ નામક લેખકની સાપ્તાહિક કોલમ, ‘સંસ્કાર’ પૂર્તિ, “સંદેશ”; 08 સપ્ટેમ્બર 2024
સૌજન્ય : રાજભાઈ ગોસ્વામીની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર
જર્મનીના એન્ડ્રીસ હર્ટમેન અને જાપાનની અરાટા મોરિ નામના બે સ્વતંત્ર ફિલ્મ સર્જકોએ તાજેતરમાં એક અનોખી ડોક્યુમેન્ટરી બનાવી છે. તેનું નામ છે ‘જોહાત્સુ : ઈન્ટુ થિન એર.’ જોહાત્સુ એક અનોખો જાપાની શબ્દ છે, જેનો અર્થ થાય છે ‘વરાળ બનીને ઊડી જવું’. ફિલ્મના શિર્ષકનો અર્થ પણ એવો જ થાય છે, ‘હવામાં ગાયબ થઇ જવું.’