રાજ ગોસ્વામી

ગયા અઠવાડિયે, ભારતમાં શાહરૂખ ખાનની તાજી ફિલ્મ ‘પઠાણ’નો હાથે કરીને ઊભો કરેલો ‘ટેક્સ્ટબૂક’ વિવાદ ચાલતો હતો (એમાં તો ખુદ વડા પ્રધાને ટકોર કરવી પડી હતી કે ફિલ્મોને લઈને બિનજરૂરી ટીકા-ટીપ્પણીઓ કરવી ન જોઈએ) ત્યારે અચનાક જ જાણે સિલેબસ બહારનો પ્રશ્ન પૂછાયો હોય તેમ બી.બી.સી.ની ડોક્યુમેન્ટરી અને હેન્ડેનબર્ગનો રિપોર્ટ આવી પડ્યો. અંગ્રેજીમાં તેના માટે ‘આઉટ ઓફ બ્લુ’ શબ્દ છે; આકાશ એકદમ ચોખ્ખું ચણાક હોય અને અચાનક જ વરસાદ આવી જાય. બંને રિપોર્ટના રાજીકીય અને આર્થિક સૂચિતાર્થ છે.

પહેલાં એ બંને રિપોર્ટ શું છે તેની થોડી વાત. 17મી જાન્યુઆરીએ, લંડન સ્થિત બ્રિટિશ બ્રોડકાસ્ટિંગ કોર્પોરેશને ‘ઇન્ડિયા: ધ મોદી ક્વેશ્ચન’ નામની બે ભાગની ડોક્યુમેન્ટરીનો પહેલો ભાગ રિલીઝ કર્યો. તેમાં, 2002નાં ગુજરાતનાં તોફાનોની વાત હતી. તે વખતે નરેદ્ર મોદી ગુજરાતના મુખ્ય પ્રધાન હતા. ડોક્યુમેન્ટરીએ બ્રિટિશ સરકારના રિપોર્ટ સહિત અન્ય દસ્તાવેજોની છાનબીન કરીને એવો દાવો કર્યો કે તોફાનોમાં લઘુમતી કોમ નિશાન બની હતી ત્યારે સરકારે આંખ આડા કાન કર્યા હતા અને તેને ઉત્તેજન પણ આપ્યું હતું. આ પહેલાં ભાગમાં મોદી કેવી રીતે રાજકારણમાં મોટા થયા અને કેવી રીતે તોફાનો થયાં તેની વિગતો હતી.

બીજા ભાગમાં (જે 24 જાન્યુઆરીએ રિલીઝ થયો હતો), 2019માં મોદી વડા પ્રધાન પદે ફરીથી ચૂંટાયા તે પછી કાશ્મીરની 370ની કલમ, સિટિઝનશીપ કાનૂન, કૃષિ કાનૂન અંગેના મોદી સરકારના નિર્ણયો અને 2020નાં દિલ્હીનાં તોફાનોની વાત છે. બંને ભાગનું ફોકસ, ભારતના મુસ્લિમો સાથે મોદીના સંબંધ પર છે. આ ડોક્યુમેન્ટરી ‘બી.બી.સી.-2’ પર રિલીઝ કરવામાં આવી હતી, જે ભારતમાં ઉપલબ્ધ નથી (ભારતમાં બી.બી.સી.-1 જોવાય છે).

ભારત સરકારે આ ડોક્યુમેન્ટરીને ભારત વિરોધી પ્રોપેગેન્ડા ગણાવીને પ્રતિબંધ મૂકી દીધો તેમ જ યુટ્યુબ સહિતની સોશ્યલ મીડિયા સાઈટ્સને આ ડોક્યુમેન્ટરીની લિંક ઉતારી લેવા આદેશ કર્યો. જો કે, દેશની અમુક યુનિવર્સિટીઓમાં વિધાર્થીઓએ પ્રતિબંધમાં છીંડાં પાડીને લેપટોપ પર તેના શો કર્યા. પોલીસે વિધાર્થીઓ પર કાર્યવાહી પણ કરી. બી.બી.સી.એ પ્રતિબંધના જવાબમાં કહ્યું કે તેની ડોક્યુમેન્ટરી કડક રીતે રિસર્ચ કરાયેલી છે અને તેમાં ભા.જ.પ. સહિતના અગ્રણી લોકોના અભિપ્રાય પણ છે.

દરમિયાનમાં, જનહિતની અરજીઓ કરવા માટે જાણીતા એમ.એલ. શર્મા નામના એક વકીલે સરકારના પ્રતિબંધને એકપક્ષી અને ગેરબંધારણીય ગણાવીને સુપ્રીમ કોર્ટમાં અરજી કરી છે. તો બીજી તરફ પત્રકાર એન. રામ અને વકીલ પ્રશાંત ભૂષણે પણ ડોક્યુમેન્ટરીની લિંકવાળી ટ્વીટ દૂર કરી દેવાના આદેશ સામે સુપ્રીમમાં અરજી કરી છે. આ બંને અરજીઓ પર 6 ફેબ્રુઆરીને સોમવારે વિચાર કરવા માટે ચીફ જસ્ટિસ ચંદ્રચુડ તૈયાર થયા છે.

25 જાન્યુઆરીના રોજ, હેન્ડેનબર્ગ રિસર્ચ નામની ન્યુયોર્ક સ્થિત ઇન્વેસ્ટમેન્ટ રિસર્ચ ફર્મે ઉદ્યોગપતિ ગૌતમ અદાણીના ગ્રુપ પર એક રિપોર્ટ જારી કર્યો. એનું શીર્ષક હતું, “અદાણી સમૂહ : વિશ્વનો ત્રીજા નંબરનો ધનિક કેવી રીતે કોર્પોરેટના ઇતિહાસમાં સૌથી મોટી ઠગાઈ કરી રહ્યો છે.” હેન્ડેનબર્ગ ઇન્વેસ્ટમેન્ટ રિસર્ચ ફર્મ, કોર્પોરેટ કંપનીઓ તેમના બિઝનેસમાં કેવી ઘાલમેલ કરે છે અને શેરોમાં શોર્ટ-સેલિંગ કરે છે તેના પર રિપોર્ટ જારી કરતી રહે છે. અગાઉ તેણે નિકોલા, ક્લોવર હેલ્થ, કાંડી ટેકનોલોજી, લોર્ડ્સટાઉન મોટર્સ અને ટેકનોગ્લાસ નામની કંપનીઓના ગોટાળા ઉજાગર કર્યા હતા.

તેના તાજા રિપોર્ટમાં, હેન્ડેનબર્ગે અદાણી સમૂહ પર મુખત્વે 5 આરોપ મુક્યા છે : 1. અદાણી સમૂહની કંપનીઓએ શેરોની કિંમતમાં ઘાલમેલ (મેન્યુપ્યુલેટ) કરી છે અને અકાઉન્ટ ફ્રોડ કર્યું છે. 2. અદાણી સમૂહે વિદેશમાં અનેક કંપનીઓ બનાવીને ટેક્સ બચાવાનું કામ કર્યું છે. 3. મોરેશિયસ અને કેરેબિયન ટાપુઓ જેવા ટેક્સ હેવન દેશોમાં ઘણી બેનામી કંપનીઓ છે, જેમાં અદાણી સમૂહની કંપનીઓની ભાગીદારી છે. 4. અદાણીની લિસ્ટેડ કંપનીઓ પર ઘણું દેવું છે, જેનાથી આખું સમૂહ આર્થિક રીતે અસ્થિર છે. 5. ઊંચા વેલ્યુએશનના કારણે કંપનીના શેરોની કિમત 85 ટકા જેટલી વધુ બતાવામાં આવી રહી છે. 

આ રિપોર્ટ પછી અદાણીના શેરોમાં કડાકો બોલ્યો અને માર્કેટમાં ગભરાટ ફેલાયો. કંપનીએ બે તબ્બકે આ રિપોર્ટનું ખંડન કર્યું. પહેલીવાર, કંપનીના ચીફ ફાયનાન્સિયલ ઓફિસર જગશીન્દર સિંહે વીડિયો મારફતે નિવેદન જારી કરીને કહ્યું કે, “હેન્ડેનબર્ગે રિપોર્ટ અદાણીના એફ.પી.ઓ.ને ખોરંભે પાડવાની બદઈરાદાવાળો છે.” સી.એફ.ઓ.એ આ વીડિયોમાં તેના ડેસ્કની બાજુમાં ત્રિરંગો ધ્વજ ગોઠવ્યો હતો.

હેન્ડેનબર્ગે તેને નિશાન બનાવીને વળતા બયાનમાં કહ્યું કે અમે જે સવાલો ઊભા કર્યા છે તેના તાર્કિક જવાબો આપવાને બદલે અદાણી તેની ગોલમાલને રાષ્ટ્રવાદમાં છુપાવે છે.  બીજા દિવસે, સમૂહે 413 પાનાંનો જવાબ આપ્યો. તેમાં સમૂહની આર્થિક ચોખ્ખાઈની વાતો તો હતી જ, પરંતુ અદાણીએ તેમાં એક મહત્ત્વનો ઈશારો કર્યો હતો. તેણે કહ્યું કે, “આ કોઈ એક કંપની પર અનુચિત હુમલો છે એટલું જ નહીં, તે ભારતની સંસ્થાઓની સ્વતંત્રતા, નિષ્ઠા અને ગુણવત્તા પર અને ભારતની પ્રગતિની કહાની અને મહત્ત્વાકાંક્ષા પર હુમલો છે.” સ્વતંત્ર ભારતના ઇતિહાસમાં કોઈ કંપનીએ તેની આર્થિક ઘાલમેલના આરોપોને સમગ્ર ભારત પરના હુમલા તરીકે ઓળખાવ્યા હોય તેવી આ પહેલી ઘટના છે.

આ બંને, બી.બી.સી. ડોક્યુમેન્ટરી અને હેન્ડેનબર્ગ રિપોર્ટ, મોદી સરકાર માટે તકલીફવાળા છે. બી.બી.સી. રિપોર્ટમાં ખેર સીધું નરેન્દ્ર મોદી પર નિશાન છે અને સરકારે ઈમરજન્સી પાવરનો ઉપયોગ કરીને તેના પર પર પ્રતિબંધ મૂકી દીધો છે. ટેકનિકલી, હેન્ડેનબર્ગ રિપોર્ટ સેબી અને રિઝર્વ બેંક ઓફ ઇન્ડિયાના દાયરામાં આવે છે અને બંને સ્વાયત્ત સંસ્થાઓ છે, પરંતુ આ રિપોર્ટ પણ વડા પ્રધાને એટલા માટે ‘અડે’ છે કારણ કે વિરોધ પક્ષો લગાતાર આરોપ મુકતા રહ્યા છે કે અદાણીની પ્રગતિ તેમની મોદી સાથેની ઘનિષ્ઠતાનું પરિણામ છે.

ત્યાં સુધી કે ખુદ ગૌતમ અદાણીએ તેનું ખંડન કરવું પડ્યું છે. તાજેતરમાં જ તેમણે પત્રકાર રજત શર્માના ‘આપ કી અદાલત’ કાર્યક્રમમાં સફાઈ આપતાં કહ્યું હતું કે તેમને કોઈ એક સરકારે મદદ નથી કરી. તેમણે કહ્યું હતું કે કાઁન્ગ્રેસના શાસનમાં રાજીવ ગાંધીની, નરસિંહમા રાવની અને ગુજરાતમાં ભા.જ.પ.ની કેશુભાઈની સરકારની નીતિઓથી અદાણીની પ્રગતિ થઇ છે.

એટલે આ બંને વિવાદના આર્થિક અને રાજકીય તાણાવાણા એકબીજામાં જોડાયેલા છે. બંને રિપોર્ટ એક સાથે જ જારી થયા તે માત્ર યોગનુગોગ છે કે ગણતરીપૂર્વકની યોજના? એક વર્ગ, ખાસ કરીને સરકારનો સમર્થક વર્ગ, એવું માને છે કે નરેન્દ્ર મોદીની સરકાર અમુક લોકો અને વર્ગને પસંદ નથી એટલે આ બંને રિપોર્ટ જારી કરવાનો સમય જાણી જોઈને પસંદ કરવામાં આવ્યો છે.

કેરળના રાજ્યપાલ આરીફ મહોમ્મદે એવો આરોપ મુક્યો કે આ વર્ષે ભારતને જી-20નું અધ્યક્ષપદ મળ્યું છે, ત્યારે જ આપણી પર બસો વર્ષ સુધી રાજ કરનારાઓ તરફથી આવો મિથ્યા રિપોર્ટ આવ્યો છે. લોકસભાની ચૂંટણી પહેલાં આવેલા બી.બી.સી.ના રિપોર્ટને મોદી સરકારે ભારતને બદનામ કરવાનું કાવતરું ગણાવ્યું છે અને અદાણી સમૂહે પણ હેન્ડેનબર્ગ રિપોર્ટને ભારત પર હુમલો ગણાવ્યો છે.

પ્રશ્ન એ છે કે બી.બી.સી. કે હેન્ડેનબર્ગને નરેન્દ્ર મોદી પાછા સત્તામાં આવે કે ન આવે તેમાં શું રસ હોય? ડિપ્લોમસીને જાણતા લોકોને આખી વાતમાં રશિયા-યુક્રેનના યુદ્ધનો એન્ગલ દેખાય છે. આ યુદ્ધમાં ભારત ખુલ્લેઆમ રશિયાની પડખે છે. પશ્ચિમના દેશો યુક્રેનને મદદ કરી રહ્યાં છે. પશ્ચિમે રશિયા સામે અનેક પ્રતિબંધો લગાવી રાખ્યા છે, પણ ભારતે તેના હિતમાં અમુક લે-વેચ ચાલુ રાખી છે. આનાથી ભારત તરફ નારાજગી પ્રવર્તે છે. ઇન ફેક્ટ, બી.બી.સી. રિપોર્ટના મુદ્દે રશિયા ભારતની તરફેણમાં બહાર આવ્યું છે. સોમવારે, રશિયન વિદેશ મંત્રાલયનાં પ્રવક્તા મારિયા ઝખારોવાએ કહ્યું હતું કે, “આ વધુ એક પુરાવો છે કે બી.બી.સી. માત્ર રશિયા જ નહીં, પરંતુ સ્વતંત્ર નીતિઓ પર ચાલતી વૈશ્વિક તાકાતો વિરુદ્ધ અલગ-અલગ રીતે ઇન્ફોર્મેશન યુદ્ધ કરી રહ્યું છે. “અમુક વર્ષોથી બી.બી.સી. બ્રિટિશ સત્તાની અંદર પણ અમુક જૂથો વતી બીજા જૂથો સાથે લડાઈ કરી રહ્યું છે.”

એક વાત સાફ છે કે બી.બી.સી. ડોક્યુમેન્ટરી નરેન્દ્ર મોદીની ઈમેજને નુકશાન કરે તેવી નથી. અત્યારે સુધીનો રેકોર્ડ છે કે જ્યારે પણ હિંદુ-મુસ્લિમ ધ્રુવીકરણ થયું છે, ત્યારે તેમને રાજકીય રીતે તો ફાયદો જ થયો છે. ઊલટાની, આ ડોક્યુમેન્ટરી તો તેમના સમર્થકોમાં ‘મજબૂત નેતા’ની તેમની ઈમેજને વધુ મજબૂત કરે છે, પરંતુ અદાણીનો મામલો વધુ ગંભીર છે અને એટલી ઝડપથી ઠંડો પણ નહીં પડે. માર્કેટ અને મતદારોનો વ્યવહાર સરખો નથી હોતો. અદાણીની આર્થિક પ્રગતિ મોદીની રાજકીય પ્રગતિના ગ્રાફ સાથે જોડાયેલી છે એવો આરોપ ઘણા વખતથી થતો રહ્યો છે અને હેન્ડેનબર્ગ રિપોર્ટે એ ધારણાને બળ આપ્યું છે. બી.બી.સી. જેટલું નુકશાન નહીં કરી શકે તેટલું નુકશાન આ રિપોર્ટ કરી શકે તેમ છે. જોવાનું એ છે કે સરકાર કેવો અને કેટલો સમય સુધી અદાણીથી પોતાને અલગ રાખી શકે છે.

લાસ્ટ લાઈન :

“અર્થતંત્ર રૂપ વેશ બદલીને કામ કરતું રાજકારણ જ છે.”

— હેઝલ હેન્ડરસન 

બ્રિટિશ-અમેરિકન પર્યાવરણવિદ્દ

પ્રગટ : ‘ક્રોસ લાઈન’ નામક લેખકની સાપ્તાહિક કોલમ, “ ગુજરાતી મિડ-ડે”, 05 ફેબ્રુઆરી 2023

સૌજન્ય : રાજભાઈ ગોસ્વામીની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર

રાજ ગોસ્વામી

જે વર્ષે અમિતાભ બચ્ચનની પહેલી સુપરહિટ ફિલ્મ ‘ઝંઝીર’ આવી (મે 1973), તેના ત્રણ મહિના પછી જુલાઈમાં ‘અભિમાન’ આવી. નિર્દેશક ઋષિકેશ મુખરજીની અમિતાભ સાથે એ પહેલી ફિલ્મ હતી. તેની પાછળ તરત, ચાર મહિનામાં, ‘નમક હરામ’ આવી. પછી તો ઋષિ’દાએ અમિતાભ સાથે ‘ચુપકે ચુપકે,’ ‘મિલી,’ ‘આલાપ,’ ‘જુર્માના’ અને ‘બેમિસાલ’ પણ આપી હતી. ‘ઝંઝીર’ જેવી મારધાડવાળી એક્શન ફિલ્મ પછી અમિતાભે ઓછા બજેટની, સમાંતર અને ‘સાફ-સુથરી’ ફિલ્મો કરવાનું ચાલુ રાખ્યું હતું, તેની શરૂઆત ‘અભિમાન’થી થઇ હતી.

‘અભિમાન’ એક અસાધારણ ફિલ્મ હતી. ગીત-સંગીતના એક જ વ્યવસાયમાં કામ કરતાં દંપતી વચ્ચે, એકબીજાંની પ્રતિભા અને લોકપ્રિયતાને લઈને અભિમાનની ટક્કર થાય, તેવી વાર્તાનો વિચાર ઋષિકેશ મુખરજીને તો જ આવ્યો હોય, જ્યારે તેમને સિનેમાના પરિવારોની આંતરિક ખટપટોની ખબર હોય. ફિલ્મ એટલી બધી વાસ્તવિક અને પ્રમાણિક લાગતી હતી કે તેની પાછળ કોઈ અસલી દંપતીનો સંદર્ભ ન હોય તો જ નવાઈ. એ વખતે, અને આજે પણ, લોકોને પ્રશ્ન થયો હતો કે આ કોની વાર્તા છે, જેણે ઋષિ’દાએ પરદા પર સાકાર કરી છે.

તેને લઈને બે વાત છે. એક, ઋષિ’દાને આ ફિલ્મની પ્રેરણા સિતારવાદક રવિ શંકર અને તેમની પહેલી પત્ની અન્નપૂર્ણા દેવી વચ્ચેના ગજગ્રાહ પરથી મળી હતી અને બીજી વાત એવી છે કે તેમાં ગાયક કિશોર કુમાર અને તેની પહેલી પત્ની રૂમા દેવીની વાર્તા હતી.

બ્રિટિશ રાજમાં (મધ્ય પ્રદેશના) મૈહર સ્ટેટના મહારાજા બ્રિજનાથ સિંહના દરબારમાં સરોદવાદક બાબા અલ્લાઉદ્દીન ખાનને ત્યાં તાલીમ લેવા આવતા 18 વર્ષના રવિશંકર અને 13 વર્ષની તેમની દીકરી અન્નપૂર્ણાનાં લગ્ન થયાં હતાં. બંને શાસ્ત્રીય સંગીતમાં માહેર હતાં. એટલે જ ભેગાં થયાં હતાં, પરંતુ સમય જતાં એ જ વિખવાદનું કારણ બન્યું. કહેવાય છે કે અન્નપૂર્ણાને રવિશંકર કરતાં વધુ કાર્યક્રમો અને વાહવાહી મળતી હતી. 

એમાં રવિશંકરનો ‘પુરુષ અહમ્‌’ ઘવાયો હતો. પરિણામે, અન્નપૂર્ણા દેવી પંડિતીજીના અને જાહેર જીવનમાંથી ખસતાં ગયાં. ૧૯૬૨માં પંડિતજીથી છૂટા થઈને તેમણે મુંબઈના ફલેટમાં પોતાની જાતને કૈદોબંધ કરી દીધી. ‘માનુષી’નાં નારીવાદી સંપાદક મધુ કિશ્ચર ટ્વિટર પર લખે છે કે, “રવિશંકરે અન્નપૂર્ણાની સંગીતની કારકિર્દી બરબાદ કરી નાખેલી. એ પંડિત કરતાં ય  પ્રતિભાવાન હતાં અને એક કાર્યક્રમમાં તો પંડિતે ક્રૂરતાથી એમને ઘસીટ્યાં હતાં. એ દિવસથી એમણે કાર્યક્રમ બંધ કરી દીધા.”

‘અભિમાન’માં આવી જ વાર્તા હતી. એક પ્રોફેશનલ ગાયક સુબિર (અમિતાભ) ગામડાની ગોરી ઉમા(જયા બચ્ચન)ને મળે છે અને તેની પ્રકૃતિદત્ત ગાયકીથી આકર્ષાઈને લગ્ન કરે છે. લગ્ન પછી, ઉમાની કારકિર્દી રંગ લાવે છે અને સુબિરની કારકિર્દી ગબડવા લાગે છે. એમાં એનો અહંકાર ઘવાય છે અને લગ્નમાં ખટરાગ શરૂ થાય છે. પરિણામે, ઉમા ગાવાનું છોડીને પાછી પિયર જતી રહે છે.

ગુજરાતી લેખક-કાર્ટૂનિસ્ટ આબિદ સુરતીના પુત્ર આલિફ સુરતીએ, 2002માં ‘મેન્સ વર્લ્ડ’ નામના અંગ્રેજી સામાયિક માટે અન્નપૂર્ણા દેવીનો એક દુર્લભ ઈન્ટરવ્યુ કર્યો હતો (અન્નપૂર્ણા દેવી ન તો એ ફ્લેટમાંથી બહાર આવતાં હતાં કે ન તો કોઈને મળતાં હતાં). એમાં તેમણે કહ્યું હતું કે, “હું જ્યારે પરફોર્મ કરતી અને લોકો દાદ આપતા હતા તે પંડિતજીને ગમતું નહોતું. મને તો આમ પણ પરફોર્મ કરવામાં કોઈ રસ નહોતો એટલે મેં બંધ કરી દીધું અને સાધના ચાલુ રાખી.”

સુરતી લખે છે કે “‘અભિમાન’ ફિલ્મ શરૂ કરતાં પહેલાં ઋષિકેશ મુખરજીએ અન્નપૂર્ણા દેવી સાથે વાર્તાની ચર્ચા કરી હતી. ફિલ્મમાં તો દંપતી પાછાં ભેગાં થાય છે, પણ અસલ જીવનમાં રવિશંકર અને અન્નપૂર્ણા દેવીએ છૂટાછેડા લઇ લીધા હતા. લગ્નને બચાવવા માટે દેવીએ બાબા અને શારદા માતાની પ્રતિમા સમક્ષ પણ મુક્યું હતું કે તે ક્યારે ય જાહેરમાં પરફોર્મ નહીં કરે. જો કે એ બલિદાન પણ લગ્નને બચાવી શક્યું નહોતું.”

વરિષ્ઠ ફિલ્મ-પત્રકાર રાજુ ભારતનનો દાવો એવો છે કે ‘અભિમાન’ની વાર્તા કિશોર કુમાર અને રૂમા દેવી પર આધારિત હતી. એક જગ્યાએ તે લખે છે, “આપણે જાણીએ છીએ તે પ્રમાણે, કિશોરની પત્ની (અમિતની માતા) રૂમા કૈં ઓછી પ્રતિભાશાળી નહોતી. કિશોરને તેની કારકિર્દીની શરૂઆતમાં સંઘર્ષ કરવો પડ્યો હતો, પણ તેને એ ખબર હતી કે રૂમામાં કુદરતી રીતે જ સંગીતની પ્રતિભા હતી. ઋષિ’દા એક અચ્છા વાર્તાકાર હતા અને તેમણે આ વિષયને પકડીને ‘અભિમાન’માં સરસ વાર્તા ઘડી હતી.”

કિશોર કુમાર તો ખેર મોટા ભાઈ અશોક કુમારની દેખાદેખી ફિલ્મોમાં આવ્યો હતો, પણ સંગીત તો રૂમા દેવી ઠાકુરતાના પરિવારમાં જ હતું. તેની માતા સત્યજીત રેના સંબંધમાં હતી. રૂમા નાનપણથી નૃત્ય શીખી હતી. તેણે દિલીપ કુમારની પહેલી ફિલ્મ ‘જ્વાર ભાટા’માં કામ કર્યું હતું. 1951માં, કિશોર સાથે લગ્ન કરીને તે મુંબઈ આવી હતી, પણ 8 વર્ષ પછી છૂટાછેડા લઈને પાછી કલકત્તા જતી રહી હતી. એવું કહેવાય છે કે રૂમા કારકિર્દી પસંદ સ્ત્રી હતી અને કિશોરને ‘ઘરેલું પત્ની’ જોઈતી હતી, એમાં બંને વચ્ચે વાંકું પડ્યું હતું.

રવિશંકર-અન્નપૂર્ણા અને કિશોર-રૂમાના લગ્નમાં આમ ઘણું સામ્ય હતું અને બની શકે કે ઋષિ’દાને આ બંને પરથી જ ફિલ્મ બનાવાનો વિચાર આવ્યો હોય. એ જે હોય તે, પણ ‘અભિમાન’માં તેમણે વૈવાહિક સંબંધની જટિલતાને નારીવાદી દૃષ્ટિકોણથી જે રીતે પેશ કરી હતી તેને દર્શકોએ બહુ સરાહના કરી હતી. એક તો તેની વાર્તા ખૂબ સશક્ત હતી, બીજું તેના મુખ્ય કલાકારો(અમિતાભ, જયા, બિંદુ, અસરાની, એ.કે. હંગલ, દુર્ગા ખોટે)એ ઉમદા અભિનય કર્યો હતો અને ત્રીજું તેનું સંગીત (સચિન દેવ બર્મન) લાજવાબ હતું. ફિલ્મને 1974નો બેસ્ટ એક્ટ્રેસ, બેસ્ટ મ્યુઝિક અને બેસ્ટ સપોર્ટીંગ એક્ટર અને એક્ટ્રેસનો ફિલ્મફેર એવોર્ડ મળ્યો હતો.

અમિતાભ અને જયાનાં લગ્ન થયાને થોડા જ મહિનામાં ફિલ્મ રિલીઝ થઇ હતી અને ફિલ્મમાં પણ નવવિવાહિત દંપતીની જ વાત હતી એટલે ફિલ્મની વાસ્તવિકતા વધુ નીખરી હતી. ખાસ કરીને એમાં સુબિરના ‘પુરુષ અહમ્‌’ જે રીતે પેશ કરવામાં આવ્યો હતો તેનાથી લોકોને લાગ્યું હતું કે કારકિર્દી પસંદ પુરુષો આવા જ  હોય છે અને પત્નીઓએ તેમનો પડછાયો બનીને જ રહેવું પડે છે. પત્નીની એ મજબૂરીને મજરૂહ સુલતાનપુરીએ ખૂબસુરત રીતે આ શબ્દોમાં વ્યક્ત કરી હતી;

પિયા એસે રૂઠે, કે હોંઠોં સે મેરે, સંગીત રુઢા

કભી જબ મૈ ગાઉં, લગે મેરે મન કા, હર ગીત જૂઠા

એસે બિછડે, હો … એસે બિછડે મોસે રસિયા

પિયા બિના, પિયા બિના પિયા બિના, બસિયા

ફિલ્મમાં અભિમાનની લડાઈ એટલી તીવ્ર હતી કે એક ચાહક ઉમાને જોઇને જોરથી ‘રાધા … રા આ આ ધા’ બોલે છે ત્યારે ઈર્ષાથી સળગી ઊઠેલો સુબિર દાઢમાં બોલે છે, “વાહ, ક્યા ક્લાસિક નામ હૈ!” એવી રીતે સુબિર ઉમાને પૂછે છે કે તને મારાં ગીત ગમે છે? ત્યારે ઉમા તેનાં ગીતોને ‘હા હૂ, ચીખના ચિલ્લાના’ જેવાં ગણાવે છે. ત્રીજા એક દૃશ્યમાં સુબિર તેની દોસ્ત ચિત્રા(બિંદુ)ને ત્યાં શરાબના પેગમાં તેના દુઃખને ડુબાડતો હોય છે ત્યારે કહે છે, “પહેલે અકેલા થા, અબ ભી અકેલા હૂં.”

ઋષિ’દાએ ફિલ્મ નકારાત્મક ન બની જાય એટલા માટે પિયર જતી રહેલી ઉમાને ગર્ભપાત થઇ જાય છે અને સુબિરનું હૃદય પરિવર્તન થાય છે તેવો અંત મૂકીને ફિલ્મને પાછી પારિવારિક ફિલ્મોના પાટે ચઢાવી હતી. એમાં પણ એક ગીતમાં મજરૂહ સા’બ અને બર્મન’દાએ કમાલ કરી હતી. ફિલ્મની શરૂઆત કિશોર કુમારના સોલો ગીત ‘મિત ના મિલા રે મન કા’ ગીતથી થાય છે (જે ઉમાને મન ‘ચીખના ચિલ્લાના’વાળું ગીત છે) અને ફિલ્મનો અંત કિશોર-લતાના ડ્યુએટથી થાય છે. એમાં પતિ-પત્નીનું પુર્નમિલન તો છે જે, ઉમાની ગાયકીની વાપસી પણ છે. એમાં સુબિર ગાય છે;

તેરે મેરે મિલન કી યે રૈના, નયા કોઈ ગુલ ખીલાયેગી

તેનો સાથ આપીને ઉમા કહે છે;

નન્હા સા ગુલ ખીલેગા અંગના, સૂની બૈયા સજેગી સજના

આ એક પંક્તિમાં સૂના હાથ ફરીથી સજાવાનો અને એક નવા જીવનને શરૂ કરવાનો આશાવાદ હતો. એ ‘અભિમાન’નો અંત પણ હતો. 

(પ્રગટ : ‘સુપર હિટ’ નામક કોલમ, “સંદેશ”, 01 ફેબ્રુઆરી 2023)

સૌજન્ય : રાજભાઈ ગોસ્વામીની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર

રાજ ગોસ્વામી

મૂળ રશિયન પરંતુ મૂડીવાદી વિચારધારાથી પ્રેરિત થઈને અમેરિકા ‘નાસી’ ગયેલા વ્યક્તિવાદી વિચારક અને લેખક આયન રેન્ડે, 1943માં, “ધ ફાઉન્ટેનહેડ” નામની તેમની પ્રથમ યશસ્વી નવલકથા લખી હતી. આ એક એવી નવલકથા હતી, જેના પરથી દુનિયાના મોટા બિઝનેસમેન અને મૂડીવાદીઓ પ્રેરિત થયા હતા.

આ નવલકથા વ્યક્તિવાદના ચિંતન પર આધારિત છે, જે કહે છે કે એક વ્યક્તિની પોતાની વિચારધારા સર્વોપરિ હોય છે. આ એ વિચારધારાથી વિપરીત છે, જે સમાજના હિતોને સર્વોપરિ માને છે અને જે સમૂહવાદને અનુસરે છે.

આવી વ્યક્તિવાદી વિચારધારાને ઉચિત ઠેરવવા માટે રેન્ડે નવલકથામાં આર્કિટેકચરનું ભણતા હોવાર્ડ રોઆર્ક નામના એક એવા હીરોનું સર્જન કર્યું હતું જે આર્કિટેકચરની સ્થાપિત પરંપરામાં માનતો નથી અને ખુદનું ઇનોવેશન કરવા માટે તુક્કા લડાવતો રહે છે. રોઆર્ક અત્યંત પ્રતિશાળી છે અને તેની તમામ કૃત્રિમ ઘણી રચનાત્મક હોય છે, પરંતુ તે બિનપરંપરાગત હોવાથી લોકોને અજીબ લાગે છે.

મંગળવારે [24 જાન્યુઆરીએ], દેશ-વિદેશમાં ખ્યાતિ પ્રાપ્ત, ગુજરાતના આર્કિટેક બાલકૃષ્ણ વિઠ્ઠલદાસ દોશીનું અવસાન થયું, ત્યાર તેમના પર વિચાર કરતી વખતે “ધ ફાઉન્ટેનહેડ”ના હોવાર્ડ રોઆર્કની યાદ આવી ગઈ. બી.વી. દોશીએ પણ ટ્રેન્ડની ભેડચાલમાં ચાલવાને બદલે પોતાના આગવા ચિંતન અને ભારતીય સંસ્કૃતિને અનુરૂપ આર્કિટેકચરનું નિર્માણ કર્યું હતું.

તેમને 2018માં, આર્કિટેકચરનું નોબેલ ગણાતું, પ્રિત્ઝકર પ્રાઇઝ એનાયત કરવામાં આવ્યું હતું, ત્યારે જ્યુરીએ એવોર્ડમાં જે નોંધ્યું હતું તેમાં ક્યાંક હોવાર્ડ રોઆર્કના વિચારોનો પડઘો હતો; “બાલકૃષ્ણ દોશીએ ક્યારે ય ટ્રેન્ડને અનુસરવાનો પ્રયાસ નથી કર્યો. તેમણે હંમેશાં વાસ્તુકલામાં ગંભીરતા જાળવી છે. તેમની ઇમારતોની સુંદર વાસ્તુકલામાં શહેરી યોજના માટે જરૂરી તત્ત્વો વાતાવરણ, નિર્માણસ્થળ, નિર્માણકાર્ય માટેની ટેક્નોલૉજી તથા કળાનો સંગમ જોવા મળે છે.”

દોશીએ એવોર્ડના પ્રતિભાવમાં કહ્યું હતું, “મારું દરેક સ્થાપત્ય મારા જીવન, મારી ફિલૉસૉફી અને આત્મા ધરાવતા સ્થાપત્યોનો વારસો ઊભો કરવાનો અંશ છે.” આર્કિટેકચર એટલે શું? દોશીએ તેની બહુ સરળ વ્યાખ્યા કરી હતી; “આપણી આસપાસ જે પણ ચીજવસ્તુઓ છે – રોશની, આસમાન, પાણી અને આંધી-તોફાન, એ બધું જ એક લયમાં હોય છે. એ લયનું નામ આર્કિટેકચર.”

આ એવોર્ડ પછી, દોશીએ પત્રકાર-મિત્ર પારસ જહા સાથે વાતચીતમાં આખી વાતને વધુ સરળ કરી આપી હતી; “આપણે કપડાં પહેરીએ છીએ ત્યારે એ જોઇએ છીએ કે કપડાં આપણને અનુકૂળ છે કે  નહિ, પણ અનુકૂળ કપડાં એ ફેશન ડિઝાઇન નથી.

એવી જ રીતે, જે વસ્તુ જે જગ્યા માટે, જે સંસ્કૃતિ માટે, જે લોકોની રહેણીકરણી માટે અનુકૂળ હોય અને એનાથી એમને આનંદ થતો હોય, તો મારા હિસાબે સ્થાપત્ય એને કહેવાય. ડિઝાઈન કરવી, કોતરણી કરવી એ ડેકોરેશન છે, સ્થાપત્ય નહીં.”

બી.વી. દોશી ઇમારતને જીવતા માણસ જેવી ગણતા હતા એટલા માટે તેમના આર્કિટેકચરમાં એક પ્રકારની આત્મીયતા મહેસૂસ થતી હતી. મજાની વાત એ છે કે “ધ ફાઉન્ટેનહેડ”માં કોલેજમાંથી નિષ્કાસિત કરાયેલો રોઆર્ક ન્યુયોર્ક જાય છે અને ત્યાં હેન્રી નામના એક આર્કિટેકની ફર્મમાં કામ શરૂ કરે છે. તે દરમિયાન, ન્યુયોર્કના સ્થાપિત આર્કિટેક્સ પણ તેની ટીકા કરે છે. તેવા એક પ્રસંગે તે કહે છે;

“એક ઇમારત, એક માણસની જેમ, જીવંત હોય છે. તેની નિષ્ઠા તેના સત્યને, તેની વિષય-વસ્તુને અને તેના હેતુને અનુસરવાની હોય છે. એક માણસ જેમ તેના શરીરના હિસ્સાઓને ઉછીના મેળવતો નથી, તેવી રીતે એક ઇમારત પણ તેના આત્માના ટુકડાઓને ઉછીના નથી મેળવતી. તેનો સર્જક તેને આત્મા આપે છે અને પ્રત્યેક ભીંત, ખિડકી અને સીડી તેને વ્યક્ત કરે છે.”

દોશીએ પણ એક ઈન્ટરવ્યૂમાં કઈંક આવી જ વાત કરી હતી; “મને સ્પેસ કાયમ જીવંત લાગી છે. લાઈટ અને સ્પેસ એક મૂવમેન્ટ ઊભી કરે છે, એક સંવાદ સર્જે છે, એક ગતિવિધિ પેદા કરે છે અને ત્યાં તમે જીવનનો હિસ્સો બનો છો. આર્કિટેકચર જીવનની પૃષ્ઠભૂમિ છે. આપણે આપણી અંદર એટલા મશગૂલ હોઈએ છીએ કે સ્પેસ શું કહેવાય કે આપણી આસપાસ શું ચાલી રહ્યું છે તેનાથી વાકેફ નથી. હું મારા આર્કિટેકચરથી લોકોને તેમની અંદર અને બહાર જે થઈ રહ્યું છે તેને મહેસૂસ કરાવું છું.”

દોશી મૂળ પુણેના હતા. ત્યાં પરિવાર મોટો થાય તેમ ઘરો બે માળ, ત્રણ માળનાં બનતાં જાય. ત્યાં શેરીમાં નીકળો તો ય દરેક ઘર પાડોશ લાગે. ગમે તેટલાં ઘર હોય, તમને અજાણ્યું ન લાગે. ઘર-પરિવાર અને સમુદાયની ભાવના ઘરોની આ આત્મીય રચનામાંથી આવે છે.

“આર્કિટેકચર સામાજિક હોય છે. એ મારી ડિઝાઇન ફિલૉસૉફીનો મૂળ પાયો છે,” એમ દોશીએ પારસ જહાને કહ્યુ હતું, “જેવી રીતે આપણી આત્મીયતા આપણા પરિવાર સાથે હોય તેટલી જ આત્મીયતા આપણા મકાન અને આપણા આસપાસના વાતાવરણ સાથે હોય તો એમ કહેવાય કે એ આત્મીયતા મારી છે.”

ગુજરાત સરકારમાં માહિતી ખાતાના ડેપ્યુટી ડિરેક્ટર દોશીને કોન્ક્રીટ અને ઈંટની કવિતા કરતા આર્કિટેક કહે છે. તેમને શ્રદ્ધાંજલિ આપતા એક લેખમાં પરમાર લખે છે, “બી.વી. દોશી વિશ્વ પ્રવાહો સાથે ચાલ્યા પણ તેના કાંઠા ભારતીય રાખ્યા. બીજા વિશ્વયુદ્ધ પછી ઇમારતોની રચનામાં પણ એક પ્રકારનો વાસ્તવવાદ આવ્યો. ઝાઝો શણગાર નહિ, ઓછું મટીરિયલ અને ચોરસ, લંબચોરસ, ત્રિકોણ જેવા ભૌમિતિક આકારોની ભવ્યતા ધરાવતી ઇમારતો બની રહી હતી. કોન્ક્રીટના મોટા ચોસલા કે ઈંટોનું સીધું ચણતર જ દેખાય એવી ઇમારતો બીજા વિશ્વ યુદ્ધ પછીના આર્કિટેક્ટ જગતને આકર્ષી રહી હતી. બી.વી. દોશીએ તેમાં ભારતીયતા ઉમેરી, હવા અને પ્રકાશનો સંબંધ ઉમેર્યો, આપણી આદતો અને લાગણીઓ પણ તેમાં ઉમેરી. પરિણામે એવા સ્થાપત્યો રચાયા જેમાં માણસ માણસ વચ્ચે સંવાદ સધાય.”

“ધ ફાઉન્ટેનહેડ”ની શરૂઆત ત્યાંથી થાય છે જ્યાં હોવાર્ડ રોઆર્કને યુનિવર્સિટીમાંથી કાઢી મુકવામાં આવી રહ્યો છે. આર્કિટેકચરનું ભણતી વખતે તેણે અમુક એવી ડિઝાઈન બનાવી હતી જે તેના શિક્ષકોને પસંદ આવી નહોતી.

તેને કાઢી મુકવાના નિર્ણયની જાણ કરતી વખતે કોલેજના ડીન હોવાર્ડ રોઆર્કને કહે છે, તેં આ જે ડિઝાઈન્સ બનાવી છે, તે એટલી બધી નવી છે કે આવી ઇમારતો બનાવાની તને કોણ અનુમતિ આપશે? તેના જવાબમાં રોઆર્ક કહે છે, “સવાલ એ નથી કે મને કોણ બનાવા દેશે. સવાલ એ છે કે મને કોણ રોકશે?”

બાલકૃષ્ણ વિઠ્ઠલદાસ દોશીએ પણ કદાચ એવું જ વિચાર્યું હશે; સવાલ એ છે કે મને કોણ રોકશે?”

પ્રગટ : “ગુજરાતમિત્ર”; 29 જાન્યુઆરી 2023

સૌજન્ય : રાજભાઈ ગોસ્વામીની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર