1940માં રામમનોહર લોહિયા સાથે જયપ્રકાશ નારાયણ અને સાથીદાર

ના, હું એમાં નકરી તારીખી કરામત નથી જોતો, પણ એક સૂચક જોગાનુજોગ જોઉં છું કે જે મહિનામાં ગાંધીનું જન્મકલ્યાણક છે તે જ મહિનામાં જયપ્રકાશનું જન્મકલ્યાણક (11-10-1902) છે, અને લોહિયાનું મૃત્યુ કલ્યાણક (12-10-1967) પણ.

જયપ્રકાશ નારાયણ અને રામમનોહર લોહિયા સન બયાલીસના વીરનાયકો છે, અને નેહરુ-પટેલ સહિતના કાઁગ્રેસ શ્રેષ્ઠીઓના મુકાબલે એમનાં તેવર ને મિજાજ કંઈક બગાવતી છે. સ્વરાજ સંક્રાન્તિ લગોલગ નેહરુ-પટેલ રાજ્યબાંધણીની જવાબદારી સાહે છે ત્યારે સરકાર બહારની જવાબદારી કોને ભળાવવી, એ સવાલના જવાબમાં ગાંધીને જડેલાં નામો પક્ષપ્રમુખ તરીકે જયપ્રકાશ અગર આચાર્ય નરેન્દ્રદેવનાં છે, તો મહામંત્રીપદ માટેનું એમનું સૂચન લોહિયાનું છે … ત્રણેય સમાજવાદી! જો કે, કાઁગ્રેસ શ્રેષ્ઠીઓને આ નામો સ્વીકાર્ય નથી લાગતાં. 

લીગ સાથે વચગાળાની સરકાર ચલાવવાના કડવા અનુભવ પછી નેહરુ ને પટેલ, એક અર્થમાં ગાંધીને બાજુએ રાખીને, વિભાજનની અનિવાર્યતા સ્વીકારવા લાગ્યા છે. કાઁગ્રેસની બેઠકમાં વિરોધ-સૂર ઉચ્ચારવાની કામગીરી જે.પી. અને લોહિયા, એ સમાજવાદીઓને શિરે આવી છે. કદાચ, ગાંધી નેહરુ-પટેલથી કંઈક છેટું અનુભવી રહ્યા છે અને જે.પી.-લોહિયાની ઓર નજી કજઈ રહ્યા છે.

બેતાલીસની લોકક્રાંતિ વખતે જે.પી.-લોહિયાએ નેપાળમાં થાણું જમાવી ‘આઝાદ દસ્તા’તહેરની લશ્કરી જમાવટની કોશિશ કીધી છે જે સ્વાભાવિક જ ગાંધીમાર્ગ નથી. જો કે, આ અનુભવે કરીને એમને શાંતિમય પ્રતિકારની ગાંધીભૂમિકા સવિશેષ સમજાવા લાગી છે. વચગાળાની સરકારના વારાથી નેહરુ-પટેલ આદિને માથે રાજ્યબાંધણીનો મોડ છે. એ પણ છે તો સ્વરાજ નિર્માણની જ કામગીરી. પણ એથી કંઈ ગાંધીનું લોકાયન છૂટી શકે?

આ લખી રહ્યો છું ત્યારે નવેમ્બર 2016માં ગોવામાં દક્ષિણાયન રાષ્ટ્રીય પરિષદ મળી હતી એનું સ્મરણ થાય છે. દાભોલકર, પાનસરે, કલબુર્ગીની શહાદત અને એવોર્ડ વાપસીના સહજ ઉછાળ સાથે એક એવો રાષ્ટ્રીય મિજાજ બનવા લાગ્યો હતો જેવો ક્યારેક ગાંધીએ ‘કૈસરેહિંદ’ પરત કર્યો કે રવીન્દ્રનાથે નાઈટહુડ પાછું આપવાની હદે વિરોધ લાગણી પ્રગટ કરવાપણું જોયું હશે. પરિષદ નિમિત્તે ગોવામાં રવીન્દ્રભવનથી કૂચકદમ કરતા અમે સૌ જાહેર સભા સારુ જ્યાં પહોંચ્યાં એનું નામ લોહિયા મેદાન હતું : આ એ મેદાન હતું જ્યાં લોહિયાએ 1946ની 16મી જૂને પોર્ટુગીઝ ચુંગાલમાંથી ગોવાનો મુક્તિનો બુંગિયો બજાવ્યો હતો.

વસ્તુત: એ ત્યાં પહોંચ્યા તો હતા, 1942ના બંદીઓ પૈકી કદાચ સૌથી મોડા છૂટેલા બે બંદીઓ પૈકી એકને નાતે કંઈક આરામ માટે. લાહોર જેલમાં એમણે અને જયપ્રકાશે લાંબા જેલવાસ ઉપરાંત આકરા સિતમનો અનુભવ કર્યો હતો. બ્રિટિશ શાસન સાથે અવિશ્રાન્ત માથાકૂટ કરી ગાંધીએ બંનેને છોડાવ્યા હતા. ગોવામાં લોહિયાએ જોયું કે સામાન્ય કંકોતરી છપાવવા માટે પણ પોલીસ તપાસમાંથી ગુજરવું પડે એ તો ઠીક પણ ખાસ મોઝામ્બિકથી ભરતી કરી ઊભા કરાયેલ પોલીસ દળ થકી આખું એક ત્રાસ તંત્ર કાર્યરત હતું. બુંગિયો બજ્યો ને લોહિયા પકડાયા.

નવી દિલ્હીમાં કાર્યરત વચગાળાની સરકાર આ પકડાયા બદલ કંઈક કોકરવરણી હશે પણ ગાંધીએ વાઈસરોય વેવલને લખ્યું ને ‘હરિજન’માં ટિપ્પણી પણ કરી કેગોવામાં લોહિયા જેલબંધ છે તો ભારતનો મુક્તિવાંછુ અંતરાત્મા પણ જેલમાં છે. પોતાને અભીષ્ટ લોકાયન વાસ્તે ગાંધી તરુણ સમાજવાદી નેતાઓને હૂંફતા ને પાંખમાં લઈ રહ્યા હતા. બન્યું એવું કે છૂટીને લોહિયા ભારતને અડતી ગોવા સરહદે જાગૃતિ માટે ઘૂમી વળ્યા ને વળી પાછા ગોવા-પ્રવેશની તૈયારીમાં હતા ત્યાં તાર કરીને ગાંધીએ એમને  પોતાની પાસે બોલાવી લીધા અને બંગાળના શાંતિ મિશનમાં સાથે લીધા.

1948ની ત્રીસમી જાન્યુઆરીએ ગાંધી પટેલ સાથે વાત આટોપી પ્રાર્થના માટે નીકળ્યા. પ્રાર્થના પછી તરત નેહરુ આવવાના હતા અને વળતે દહાડે લોહિયા. બેઉ મુલાકાતો ઇતિહાસના ‘જો’ અને ‘તો’માં રહી ગઈ.

ગમે તેમ પણ, ગાંધીને જે આશા-અપેક્ષા હશે લોહિયા પરત્વે, એમાં લોહિયા આબાદ નિમિત્ત બન્યા એ તો અમેરિકામાં માર્ટિન લ્યુથર કિંગના નેતૃત્વ હેઠળની અશ્વેત (આફ્રિકન-અમેરિકન) સમુદાયની નાગરિક અધિકાર ચળવળ માટેના ઇતિહાસધક્કા થકી. 1951માં લોહિયા અમેરિકાના પ્રવાસે ગયા ત્યારે ટેનેસી પંથકમાં એમણે હાઈલેન્ડ ફોક સ્કૂલનીયે મુલાકાત લીધી હતી. અશ્વેત કર્મશીલો માટેની ગ્રીષ્મશાળાના અભ્યાસક્રમમાં એમણે કહ્યું, ગાંધી ને થોરો ન હોય, સિવિલ નાફરમાની (સવિનય કાનૂન ભંગ) ન હોય એ કેમ ચાલે? પછીનાં વર્ષોમાં અભ્યાસક્રમ સુધર્યો અને એમાંનાં એક કર્મશીલ છાત્રા રોઝા પાર્ક્સે 1955માં પોતાની બેઠક ગોરા સારુ ખાલી કરવાની ના પાડી એમાંથી અલાબામાનો બસ સત્યાગ્રહ આવ્યો. એ માટે બનેલી સમિતિની જવાબદારી કિંગને માથે આવી. લાંબા સત્યાગ્રહ પછી અમેરિકી ફેડરલ કોર્ટે ગોરા-કાળા ભેદવાળી બસ બેઠ કવ્યવસ્થા ગેરબંધારણીય ઠરાવી. કિંગની રાષ્ટ્રવ્યાપી ચળવળનો એ આરંભ ધક્કો હતો.

ગાંધી પછી કોણનો એક જવાબ હોઈ શકતા લોહિયા વહેલા ગયા. પણ 1974-77માં આ પ્રશ્નના ઉત્તરરૂપે જયપ્રકાશ ઉભર્યા : ન નેહરુ-પટેલમાં બદ્ધ – ન લોહિયા-જેપીમાંયે બદ્ધ – ગાંધી, તું અસંભવ સંભાવના છો.

Editor: nireekshak@gmail.com

પ્રગટ : ‘તવારીખની તેજછાયા’ નામક લેખકની સાપ્તાહિક કોલમ, ‘કળશ’ પૂર્તિ, “દિવ્ય ભાસ્કર”; 09 ઑક્ટોબર 2024

વાંગચુક સાથે પોલીસશાહી

લડાખી ન્યાયયાત્રીઓને રાજઘાટ પહોંચતાં રોકતી અને એમની સાથે વાતચીત નહીં કરતી કેન્દ્ર સરકારને ખબર જ નથી કે તે કેવી મોટી ઇતિહાસઘટનામાં નામકર જઈ રહી છે

પ્રકાશ ન. શાહ

ગાંધી જયંતીના રસમી ઉજવણાંની નવાઈ અલબત્ત ન જ હોય. એમાં પણ બાવાહિંદી ન્યાયે, રાજકારણીમાત્રે જે તે તારીખે ક્રિયાકાંડનો રાબેતો મનાવવો જ રહે. પણ ઓણ બીજી ઓક્ટોબરે પાટનગરી દિલ્હીએ ખરેખરની ગાંધીજયંતી ઉજવાતી જોઈ, અને તે રાજઘાટ અગર કોઈ ગાંધીસંસ્થામાં નહીં પણ પોલીસ થાણામાં. કોને આપીશું એનો યશ, સંવેદનશૂન્ય કેન્દ્ર સરકાર અને લેફ્ટનન્ટ ગવર્નર શાહીને – કે પછી સોનમ વાંગચુક અને લડાખી સાથીઓને ?

પહેલી સપ્ટેમ્બરે સોનમ ને સાથીઓ લડાખથી પગપાળા ચાલી નીકળ્યા હતા. પદયાત્રીઓ લડાખની પૂરા કદની રાજવટના લોકશાહ હક સારુ દિલ્હી દરબારે ધા નાખવા નીકળ્યા હતા. દેશમાં આસામ, મેઘાલય, ત્રિપુરા, મિઝોરમના આદિવાસી વિસ્તારો વાસ્તે સ્વાયત્ત જિલ્લા તંત્રની બંધારણ દીધી સોઈ છે. છઠ્ઠા શિડ્યુલની આ જોગવાઈનો એક પૂરા કદના લદ્દાખી રાજ્ય હેઠળ લાભ મળે એવી સરળ લોકશાહી માગણી સોનમ વાંગચુક અને સાથીઓની હતી અને છે. હજુ માર્ચ મહિનામાં જ વાંગચુકે એકવીસ દિવસના ઉપવાસ મારફતે દિલ્હી દરબારનું ને ભારતવ્યાપી લોકમતનું ધ્યાન આ મુદ્દે ખેંચવાની કોશિશ પણ કરી હતી.

બધિર દિલ્હી દરબારને કદાચ એ ખયાલ જ નથી કે તે આ પ્રશ્નમાં કેવી મોટી ઇતિહાસઘટના સાથે કામ પાડી રહેલ છે. સરખામણીમાત્રની પોતાની મર્યાદા હોય છે, તેમ સમજવાની રીતે દાખલો આપવો જ હોય તો સોનમ વાંગચુકના નેતૃત્વ હેઠળની લોકહિલચાલમાં એ વિત્ત ને કૌવત છે જે ચારેક દાયકા પર આપણે જર્મનીની ગ્રીન મુવમેન્ટમાં જોયું હતું.

‘થ્રી ઇડિયટ્સ’ ફિલ્મ આવી અને એમાં લોકવિજ્ઞાની વાંગડુનું પાત્ર જે રીતે ઊચકાયું તે પછી, આ પાત્ર માટેની પ્રેરણા સોનમ વાંગચુકના વાસ્તવિક જીવન પરથી મળેલી છે એ માહિતી અલબત્ત આપણા વીરનાયકને હયાતીમાં દંતકથાનો દરજ્જો આપવા સારુ પૂરતી છે, પણ એમને ન્યાય આપવા સારુ તે વાસ્તવમાં બેહદ અપૂરતી છે. વાંગડુ એક નિશ્છલ સરલ લોકાયની વૈજ્ઞાનિક જરૂર હશે, જેમ વાંગચુક પણ છે. પણ ફિલ્મી વાંગડુ અને ઇલમી વાંગચુક વચ્ચે એક પાયાનો ફરક સમજી રાખવા જેવો છે. વાંગડુના પાત્રાંકનમાં લોકને યોજતું ને સંયોજતું એ નેતૃત્વ નથી જે વાસ્તવિક વાંગચુકમાં છે.

વાંગચુકે પર્યાવરણી લોકમિત્ર તરીકે કામ તો જાણે કે સોજ્જાં કીધાં. આઈસ સ્તૂપની સંરચના વાટે એણે એ શક્યતા ઊભી કરી કે શિયાળામાં બરફાતું પાણી સચવાઈ કૃત્રિમ ગ્લેશિયરની ગરજ સારે અને એપ્રિલ-મે માં (હજુ જ્યારે ગ્લેશિયર પિગળવાની શરૂઆત ન થઈ હોય ત્યારે) ખેતી સારુ પાણીપુરવઠો પૂરો પડે, છાત્રો સારુ સૌરશક્તિ સંચાલિત શૈક્ષણિક નિવાસ ને પરિસર ઊભાં કરી વાંગચુકે ભરશિયાળે સુવાણ જ સુવાણની સ્થિતિ સરજી છે અને આવાં કામોમાં તેમ જ અન્યથા લોકોને જોતરતે જોતરતે એમણે જુદી જ હવા બનાવી છે. ચીનના સરહદી દબાણ સામે એમણે લોકોની ચીની બનાવટનો સરંજામ નહીં ખરીદવાના અહિંસક પ્રતિકારનીયે હવા અરજી જાણી છે.

સરકારે વાંગચુક અને સહયાત્રીઓને પહેલાં તો દિલ્હીની સિંધુ સરહદે રોક્યાઃ કિસાન આંદોલનના ભરતીગાળામાં આ સિંધુસરહદ પ્રવેશબંધીને કારણે ભારતપ્રતિષ્ઠ બની હતી. પછી પોલીસ થાણાંમાં બંધ કર્યા. ચોવીસ કલાક વીતી ગયા છતાં મેજિસ્ટ્રેટ સમક્ષ રજૂ ન કર્યા એ અલબત્ત નિયમભંગ હતો. નામ કે વાસ્તે છોડી દઈ (પેલા નિયમભંગને નકો નકો કરી મેલી) પાછા પકડ્યા! દિલ્હીનાં મુખ્ય મંત્રી આતીશી એમને સૌને મળવા થાણે પહોંચ્યાં તો એમને મળવા ન દીધાં, કેમ કે કદાચ લેફ્ટનન્ટ ગવર્નર સક્સેનાની રજા નહોતી. દિલ્હીની આપ સરકારને એક સાથી યુનિયન ટેરિટરીને ધોરણે લડાખના સાથીઓ બાબતે વિશેષ જવાબદારી લાગતી હોય તો તે પણ સમજી શકાય છે.

આ ટિપ્પણી પ્રેસમાં જઈ  રહી છે ત્યારે ખબર આવે છે કે પોલીસે વાંગચુક અને યાત્રીઓને રાજઘાટ લઇ જઈ છોડી મુક્યા છે. કાશ,સરકારને આ વહેલું સૂઝ્યું હોત! ખરી ગાંધી જયંતી  તો થાણામાં ઉજવાઈ ગઈ તે ઉજવાઈ ગઈ.

Editor: nireekshak@gmail.com

પ્રગટ : ‘પરિપ્રેક્ષ્ય’, “દિવ્ય ભાસ્કર”; 04 ઑક્ટોબર 2024

નવી દિલ્હીના ગાંધીદર્શન પરિસરમાં ગાંધીજીને સમર્પિત રેલવે કોચ

ગાંધીજીની અને ગાંધી આસપાસની ટપાલ ટિકિટોને લગતી નિરીક્ષા ને નુક્તેચીનીને ધોરણે તરતમાં પ્રકાશિત થઈ રહેલા પુસ્તકનું નામ હસિત મહેતાએ પાડ્યું છે પણ મજાનું – ગાંધીજી : જહાં હો વહાં. વસ્તુત: આ શીર્ષક ગાંધીજી પર આવેલી કોઈ ટપાલ પરના સરનામાનું છે! દૂર દેશથી આશાએ ને આરતે ભર્યું કોઈ જણ બાપુને પત્ર લખે છે. ખબર નથી, ત્રીજા વર્ગનો નિત્યપ્રવાસી આ પત્ર પુગશે ત્યારે ક્યાં હશે. ભલે ભાઈ, ‘જહાં હો વહાં’ લખ્યું કે પતાકડું પુગ્યું સમજો.

પ્રકાશ ન. શાહ

ગાંધીસ્મૃતિ પણ હવે તો અમૃતપર્વનાં વર્ષોમાં પ્રવેશી ચૂકી છે ત્યારે, આટલે વરસે, આ‌વા રમતીલા-ગમતીલા પ્રસંગો સંભારવાનું મન કેમ થઈ આવે છે? એવું તો નથી ને કે ગાંધીને કિસ્સા-કહાણીમાં ખતવી નાખ્યા કે હાશ, છૂટ્યા! હમણાં મેં એમને ત્રીજા વર્ગના નિત્યપ્રવાસી કહ્યા. 

1915થી 1948નાં એમનાં હિંદવી વર્ષોમાં એમણે ત્રીજા વર્ગની મુસાફરીમાં કેટલા દિવસો કાઢ્યા હશે, એ પણ એક વિસ્મયનો વિષય સ્તો. હજુ બે-ત્રણ અઠવાડિયાં જ થયાં છે એ વાતને જ્યારે નવી દિલ્હીના ‘ગાંધીદર્શન’ પરિસરમાં કેન્દ્ર સરકારના સંસ્કૃતિ ને પ્રવાસન મંત્રી ગજેન્દ્રસિંહ શેખાવતે અસલના વારાના ત્રીજા વર્ગના ડબ્બાની એક સોજ્જુ પ્રતિકૃતિ ખુલ્લી મૂકી છે.

સરકારી ખાતાને એક સ્મૃતિજોણું સૂઝ્યું એ તો જાણે કે ઠીક થયું. પણ શેખાવતે તે પ્રસંગે જે કહ્યું એમાં મને ચોક્કસ જ રસ પડ્યો. એમણે કહ્યું કે સામસામાં ધ્રુવીકરણો ને ઝઘડે ભર્યા આજના જગતમાં બાપુનો સંવાદિતા ને સ્વયંપોષિતતાનો જે સંદેશ છે તે અગાઉ કરતાં પણ વધુ અગત્યનો બની રહે છે.

આજનું સત્તા-પ્રતિષ્ઠાન ગાંધીની આ વાતમાં ખરેખર માને છે કે કેમ એ અલબત્ત તપાસનો વિષય છે, પણ ગાંધીને ઉઘાડે છોગ ફગાવવાનું એને સારુ કદાચ શક્ય નથી. હજુ મહિનો પણ નથી થયો એ વાતને જ્યારે વિદેશ મંત્રી જયશંકરે ‘ફોટો-ઓપ’ની સર્વાગ્ર કાળજીભેર જીનીવા ખાતેની પોતાની સત્તાવાર કામગીરીનો આરંભ ત્યાં મુકાયેલી ગાંધી પ્રતિમાના વિધિવત્ દર્શનથી કર્યો હતો.

ગયે અઠવાડિયે દેશમાં બે બૌદ્ધિક ઉપક્રમો એક કરતાં વધારે ઠેકાણે જોવા મળ્યા તે આ ક્ષણે સાંભરે છે. એક ઉપક્રમ પક્ષ પરિવારના સિદ્ધાંતકોવિદ દીનદયાલ ઉપાધ્યાયના 108મા જન્મદિવસ આસપાસનો હતો તો બીજો પુના કરારના અવસરને અનુલક્ષીને હતો. દીનદયાલના વિચારો અને ગાંધીવિચારમાં કેવું સામ્ય છે એ ઉપસાવવાની સહજ કોશિશ સત્તાવર્તુળોમાંથી થઈ. 

પુના કરાર એ દેશના દલિત બૌદ્ધિકોના મોટા હિસ્સાને સારુ ગાંધીજી બાબતે ટીકાનો મુદ્દો રહેલ છે. જો કે, ગોપાલ ગુરુ આ મુદ્દામાં પિન ચોંટી ન રહેતા વ્યાપક રીતે ન્યાય ને સમાનતાની કોશિશ બેઉ છેડેથી હતી તે વાત પર પોતાની રીતે ધ્યાન ખેંચતા રહ્યા છે. ગમે તેમ પણ આ વખતે મેં કોઈક બૌદ્ધિક-શૈક્ષણિક સંસ્થાનમાં ગાંધી-આંબેડકર બેઉ પોતપોતાને છેડેથી સ્વતંત્રતા અને સમાનતા તેમ જ બંધુતાને કેટલા બધા વરેલા હતા એ મુદ્દા પર ભાર મૂકાતો પણ જોયો.

આપણી સ્વરાજ લડતની કથિત મુખ્ય ધારાના કોઈ પણ નેતા કરતાં ગાંધીજી કદાચ સૌથી વધુ સંવાદમાં ઊતર્યા હશે. ભીખુ પારેખે ‘ડિબેટિંગ ઈન્ડિયા’માં ટાગોર ને આંબેડકરથી માંડીને બધા મહત્ત્વના સંવાદો સુપેરે મૂકી આપ્યા છે. મને લાગે છે, જે દિવસોમાંથી આપણે પસાર થઈ રહ્યા છીએ તેમાં આ પ્રકારનું ગાંધીસેવન નિરામય સમજ કેળવવાની દૃષ્ટિએ ખાસું ઉપયોગી ભાથું ખસૂસ સંપડાવી શકે. કમાલ તો એ રીતે પ્યારેલાલ કૃત ‘લાસ્ટ ફેઝ’ (‘પૂર્ણાહુતિ’) પણ છે. ગાંધી એમના જીવનના અંતિમ પર્વમાં જે સંઘર્ષ ને જે સાધનામાંથી સમર્પણ બુદ્ધિપૂર્વક ગુજર્યા એનું આ તંતોતંત આલેખન ત્યારના જાહેર જીવનને અને સ્વરાજ સંક્રાન્તિને સમજવામાં એક દિલબર ભોમિયો બની રહે એ બરનું છે. આપણા સમયનું મહાભારત જ કહો તો પણ ચાલે.

એમણે જે પંથ પકડ્યો હતો એને ભર અસંમતિએ પણ પ્રીછનારા ને પ્રમાણનારા એમને ક્યાં ક્યાંથી કેવા મળી રહ્યા એની તપસીલ આહલાદક રીતે આશ્વસ્તકારી છે. પખવાડિયા પર જ જેમની 145મી જન્મજયંતી ગઈ તે રામસ્વામી પેરિયારે ગાંધીહત્યા પછી એમની પત્રિકા ‘વિદુથલાઈ’માં લખ્યું હતું : ‘અનેક લોકો માને છે કે ગાંધી પ્રત્યે મારું શોકાકુલ હોવું, મગરનાં આંસુથી અધિક નથી. તેઓ જે માનતા હોય તે એમને માનવા દઈએ. કેવળ એ દુષ્ટ પ્રવૃત્તિના લોકો જેમણે ગાંધીહત્યા નિમિત્તે મીઠાઈ વહેંચી હતી તેઓ જ ગાંધીથી પ્રભાવિત ન હોય એવું ને, અને તે પણ એ હદે કે તેઓ ખુશી મનાવે છે. પણ ગાંધીના નિધનની ખબર મળતાં હું મારું દુ:ખ રોક્યું રોકી શક્યો નહોતો. લાંબો વખત હું મારા પંદર બાય પંદરના કમરામાં આંટા પર આંટા મારતો રહ્યો, કેવળ એ પ્રેમને વશ થઈને જે એમના રાજકારણ અને સેવાઓને કારણે મારા દિલના અતલ ઊંડાણમાં છુપાયેલ હતો. એમની કેટલીક રાજકીય રસમો સાથે મને ઊંડા મતભેદ હતા, પણ એમના અહિંસા, સત્ય અને પ્રેમને લઈને મારા મનમાં કોઈ પૂર્વગ્રહ નહોતો. એ સ્તો હતું મારા શોકનું કારણ.’

ગાંધી ‘જહાં હો વહાં’ ત્યાં તો આપણે ક્યાંથી પહોંચી શકવાના હતા! પણ આપણે જ્યાં છીએ ત્યાં આ કે તે નિમિત્તે ગાંધી સાથે હૃદયવાર્તા તો કરી જ શકીએ છીએ ને. એમની પ્રસંગમાળા, વિચારમાળા, સમગ્ર ગાંધી સાહિત્ય રૂપે સર્વજન સુલભ છે. મળતાં મળે એવા અવસરો પણ આવી જ મળતા હોય છે. ગાંધી સંસ્થાઓ પરની સરકારી તવાઈમાં જેમ આ સંસ્થાઓની ખરી ખોટી નિર્બળતાઓ નિમિત્ત આપતી હશે તેમ સત્તા પ્રતિષ્ઠાનની માનસિકતા પણ તરત ઢેકો કાઢતી માલૂમ પડે છે. આ તવાઈ પણ, એમ તો, ગાંધી સન્મુખ થવાનો અવસર જ ને?

Editor: nireekshak@gmail.com

પ્રગટ : ‘તવારીખની તેજછાયા’ નામક લેખકની સાપ્તાહિક કોલમ, ‘કળશ’ પૂર્તિ, “દિવ્ય ભાસ્કર”; 02 ઑક્ટોબર 2024