રામ અને રીનેસાંસ 

ગંભીરતાથી વિચારીએ કે લાલકૃષ્ણ  અડવાણીએ 1992ની છઠ્ઠી ડિસેમ્બરને પોતાના  જાહેર જીવનનો ‘સેડેસ્ટ ડે‘ કેમ કહ્યો હશે. એમણે સ્પષ્ટ કર્યું હતું કે, આ ઢાંચો જાય તેમ  જરૂર ઇચ્છતો હતો, પણ તે આ રીતે એટલે કે ટોળું કાયદો હાથમાં લઈને કરે તેવું બિલકુલ  ઇચ્છતો નહોતો. 

વચ્ચે, અપેક્ષિત છતાં ઉપેક્ષિત એવી થોડીએક  ટિપ્પણી અડવાણી સંદર્ભે રામમંદિર મહોત્સવ નિમિત્તે કરી ત્યારે એક વિગત કદાચ સંભારી શકાઈ હોત. બાબરીધ્વંસ પછીના દિવસોમાં અડવાણીએ છઠ્ઠી ડિસેમ્બર(1992)ને પોતાના જાહેર જીવનમાં ‘સેડેસ્ટ ડે’ (સર્વાધિક ખેદજનક દિવસ) તરીકે ઓળખાવવું પસંદ કર્યું હતું. એમણે સ્પષ્ટ કર્યું હતું કે હું આ ઢાંચો જાય તેમ જરૂર ઇચ્છતો હતો, પણ તે આ રીતે એટલે કે ટોળું કાયદો હાથમાં લઈને કરે તેવું બિલકુલ નહોતો ઇચ્છતો. સરવાળે ઊઠતી છાપ એ છે કે,

પ્રકાશ ન. શાહ

આંદોલન અડવાણી આદિના કાબૂમાં રહ્યું નહોતું – અને શિવસેનાએ પોતે દાવો કર્યો હતો તે ઉપરાંત વિ.હિ.પ.-બજરંગ વર્તુળનાં ચોક્કસ તત્ત્વોએ આ અંજામ આપ્યો હતો. અહીં સ્મરણ રહે કે પૂર્વે રથયાત્રા દરમિયાન કોમી હિંસાના બનાવો વચ્ચે વાજપેયીએ અડવાણીને વારવાની કોશિશ કરી હતી કે તમે વાઘ પર સવારી કરી રહ્યા છો. છઠ્ઠી ડિસેમ્બરે, રાજ્યના મુખ્ય મંત્રી તરીકે કાનૂનરક્ષક હોવા જોઈતા કલ્યાણસિંહે  (આગલા દિવસોમાં સર્વોચ્ચ અદાલત સમક્ષ ઘટતી એફિડેવીટ કર્યા છતાં) જવાબદારીમાંથી હાથ ઊંચા કરી દીધા હતા  અને તમે મને ‘કન્ટેમ્પ ઑફ ધ કોર્ટ’નું કહો છો  પણ આ તો ભગવાન રામે જ આપણી પર ઉતારેલ કન્ટેમ્પ્ટ છે એવી શબ્દચાતુરી (અલબત્ત રાજીનામા સાથે) આગળ ધરી હતી.

ખેર 22મી જાન્યુઆરીનો પ્રાણ પ્રતિષ્ઠા મહોત્સવ સંપન્ન થયો તે સંદર્ભે સત્તાવર્તુળોને સમર્થકો એક વાત સતત કહેતા રહ્યા છે કે, અમે સર્વોચ્ચ અદાલતના ચુકાદા પ્રમાણે ચાલી રહ્યા છીએ. એમની વાત સાચી નથી એવું તો નહીં કહી શકાય. માત્ર, આ સંદર્ભમાં સર્વોચ્ચ અદાલતે હજુ ગુનેગારોને ન્યાયિક નસિયતનો મામલો બાકી હોવાનુંયે કહ્યું છે તે એમને યાદ કરાવવું રહે છે. મતલબ, કાયદાના શાસનની રીતે સત્તાપક્ષે કાંકકશુંક ખૂટે છે.

પ્રસ્તાવના જરી લંબાઈ ગઈ પણ આ લખવાનો આશય એ મુદ્દો ઉપસાવવાનો છે કે, રામ મંદિરના નિર્માણથી કોઈ ખરેખર નવજાગરણ કે રીનેસાંસ શરૂ થયાનો દાવો તપાસ માગી લે છે. જ્યાં સુધી મસ્જિદ-મંદિરનો સવાલ છે, તીસ્તા સેતલવાડના પતિ જાવેદ આનંદે છેક 1991માં લખ્યું હતું કે, મુસ્લિમ નેતૃત્વ આ ઢાંચો હિંદુઓને સોંપી દે એ ઇષ્ટ લેખાશે. ગુજરાતમાં યાસીન દલાલે અને પ્રો. બંદૂકવાલાએ પણ આવો મત પ્રગટ કર્યો હતો. પણ એમને અને જેમને આજકાલ લિબરલ હિંદુઓ તરીકે નિશાન પર લેવામાં આવે છે એવા ઘણાને જે આશંકા હતી તે એ કે આવી સોંપણીને હિંદુરાષ્ટ્રની ફતેહ તરીકે ઓળખાવાશે. મતલબ, બીજા શબ્દોમાં, આ પ્રશ્ન સાથી નાગરિકો વચ્ચેનો અને કાયદાના શાસનનો નહીં એટલો બે કથિત રાષ્ટ્ર વચ્ચેના મુકાબલાનો છે. ડાબે હાથે કાન પકડવા જેવા આ દ્વિરાષ્ટ્રવાદી ઘટનથી હટી એક જ વ્યાપક સંસ્કૃતિ અને સમુદાર બંધારણ તળે જીવતા ને વિકસતા હોઈ શકતા નાગરિકના દાયરામાં આ મુદ્દો આણવો જોઈતો હતો જે જાવેદ આનંદ, યાસીન દલાલ, બંદૂકવાલાને ઇષ્ટ હતું, પણ સૈયદ શહાબુદ્દીન વગેરેને સમજાયું નહોતું. નવજાગરણ કે રીનેસાંસ કોણ ન ઇચ્છે ? પણ તે ધર્મ અને સંસ્કૃતિના વ્યાપક અર્થમાં ને બંધારણના દાયરામાં નાગરિક સમાજને લાયક વિવેક ને સૌહાર્દથી આવા પ્રશ્નો ઉકેલાય ત્યારે જ શક્ય બને. આવા પ્રશ્ન રાજકીય હિંદુ-મુસ્લિમ વચ્ચેનો નહીં  પણ સાથી નાગરિકોની વચ્ચેનો છે એટલો એક વિવેક ધોરણસરના નવપ્રસ્થાન વાસ્તે ઇષ્ટ છે.

e.mail : prakash.nireekshak@gmail.com

પ્રગટ : ‘પરિપ્રેક્ષ્ય’, “દિવ્ય ભાસ્કર”; 31 જાન્યુઆરી 2024

એક બાજુ, ઝીણાનું નામ લઇ અડવાણીએ પાકિસ્તાની નેતૃત્વને ઢંઢોળ્યું. બીજી બાજુ, એમના વિચારબંધુઓ અહીં ચેનલ ચોવીસા પર મંડી પડ્યા કે દેશદ્રોહી ઝીણાને ગરિમા પ્રદાન કરનાર અડવાણી પણ દેશદ્રોહી છે!

વીતેલા પખવાડિયામાં રામ મંદિર આસપાસ ઉલ્લાસ, ઉફાન અને ઊહાપોહ વચ્ચે કોઈ એક પાત્રવિશેષે ચિત્તનો કબજો લીધો હોય તો તે અલબત્ત લાલકૃષ્ણ અડવાણીનું છે. જેટલા અપેક્ષિત એટલા જ ઉપેક્ષિત એવી એમની નિયતિ રહી છે. 2004માં ફીલગુડ અહેસાસ વચ્ચે ભા.જ.પ.ને અને સત્તાને છેટું રહી ગયું. 2014માં, ‘માય વે, ઓર હાઈવે’ના ધોરણે નવા નેતૃત્વે એમને, આજની જેમ ખખડેલ નહીં પણ કડેધડે છતાં, અવસર ન આપ્યો. પક્ષે એમને માર્ગદર્શક મંડળમાં મૂક્યા … કહ્યું ને, માય વે, ઓર હાઈવે!

પ્રકાશ ન. શાહ

જો કે, આ ક્ષણે મારો મુદ્દો કોઈ વ્યક્તિગત સત્તાકારણનો નથી, પણ એક સંગઠક ને સિદ્ધાંતકોવિદ પક્ષને ક્યાંથી ક્યાં કેવી રીતે લઈ જાય છે અને સફળતાની કથિત ક્ષણો કેવી આભાસી અગર તો મૂળ આદર્શ અને વિચાર પરત્વે ‘ઘુમ જાવ’ તરેહની હોય છે તે સમજવાનો ને તપાસવાનો ખયાલ જરૂર છે.

ભાગલા સાથે એ સિંધથી અહીં આવ્યા, એટલે લાંબે નહીં જતાં છેલ્લા સાડા ચાર દાયકાના ફલક પર વાત કરું તો 1977-1979ની ઠીક કામગીરી પછી જનતા પક્ષમાં છૂટા પડવાનું થયું ત્યારે જનસંઘ નેતૃત્વે, ખાસ તો વાજપેયી-અડવાણીએ, પાછા ભારતીય જનસંઘની રીતે ન વિચાર્યું.

ભારતીય જનસંઘમાંથી ભારતીય અને જનતા પક્ષમાંથી જનતા લઈને એમણે ભારતીય જનતા પાર્ટીનો રાહ લીધો. દીનદયાલ ઉપાધ્યાય પ્રણિત એકાત્મ માનવવાદ સાથે જનતાભેદ સરખો ગાંધીવાદી સમાજવાદ જોડીને એ આગળ ચાલ્યા. માતૃસંસ્થા રાષ્ટ્રીય સ્વયંસેવક સંઘ અને જનસંઘની સ્વીકૃતિ આડે હિંદુ રાષ્ટ્રવાદ વિ. બિનસાંપ્રદાયિકતાનો મુદ્દો હંમેશ આવતો રહ્યો હતો એનાથી સભાન આ નેતૃત્વે ‘પોઝિટિવ’ એવા વિશેષણ સાથે સેક્યુલરિઝમને પોતાની પાયાની નિષ્ઠા જાહેર કરી.

કટોકટીમાં સંજય બ્રાન્ડ જુલમી રાજકારણે કાઁગ્રેસના પરંપરાગત વ્યાપક મુસ્લિમ સમર્થનને હચમચાવી નાખ્યું હતું. ભાગ્યશાળીને ભૂત રળે એમ 1977માં જનતા પક્ષના ઘટક તરીકે જનસંઘને મુસ્લિમ મતો સુંડલામોઢે મળ્યા. બીજી બાજુ, આગળ ચાલતાં ઇન્દિરા ગાંધીના પુનરાગમન પછી 1984માં એમની નિર્ઘૃણ હત્યાને કારણે શીખવિરોધી માહોલ હિંદુ મતોના દૃઢીકરણ રૂપે કાઁગ્રેસને ઐતિહાસિક બહુમતી સંપડાવનારો બની રહ્યો. ભા.જ.પ.નાં સૂપડાં સાફ થઈ ગયાં. વાજપેયીને સ્થાને ભા.જ.પ.ના પ્રમુખ બનેલા અડવાણીએ રામ મંદિરનો મુદ્દો ઉપાડી હિંદુ મતોના દૃઢીકરણની પ્રબળ વળતી ચેષ્ટા કરી અને રાજીવ ગાંધીની શાહબાનુ ચેષ્ટાએ પણ એને બરાબરનો સાથ આપ્યો. આ પ્રક્રિયામાં અંતે થયું એવું કે કાઁગ્રેસ શ્રેષ્ઠીઓના સેક્યુલરિઝમે તકવાદી પલટી મારી, અને પેલું ‘પોઝિટિવ સેક્યુલરિઝમ’ પણ બચાડું માર્યું ફરે!

રામ મંદિર આંદોલનના વ્યાપક અર્થઘટનથી તેમ રામરાજ્ય એટલે કે ધર્મરાજ્ય અર્થાત્ ‘રુલ ઓફ લો’ અને સુશાસન એવી સમજૂતથી અડવાણી ઠીક રોડવતા હશે, પણ બીજી બાજુ ગળથૂથીનાયે સવાલો હતા. નરસિંહરાવ-મનમોહન સિંહની આર્થિક નીતિ વિશે અડવાણીની અનુમોદનાથી પ્રેરાઈ એક વાર વાસુદેવ મહેતાએ અને મેં એમને પૂછ્યું કે તમે કેમ સહયોગની રીતે ન વિચારો? એમણે સ્પષ્ટ શબ્દોમાં કહ્યું કે અમારી ઓળખનું શું? ‘હિંદુત્વ હમારી પહેચાન હૈ.’

આ પહેચાનનો ઇતિહાસબોજ, એમના નવપ્રસ્થાન માત્ર ને ધૂળ પરના લીંપણ શું બનાવી મેલે છે તે વખતોવખત બહુ બૂરી ભોંયપછાડથી સમજાતું રહ્યું છે. જેમ વડા પ્રધાન વાજપેયીની લાહોર બસ યાત્રા અને ખાસ તો મિનારે પાકિસ્તાનની સત્તાવાર મુલાકાત એક સીમાચિહ્ન ઘટના હતી તેમ 2005ની અડવાણીની (પૂર્વ નાયબ વડા પ્રધાનની) પાક મુલાકાત પણ ભારત-પાક સંબંધની રીતે અને ભા.જ.પ.ની સકારાત્મક સ્વીકૃતિ રૂપે ફળદાયી હોઈ શકત. સામે છેડેથી શુભ ચેષ્ટા પણ સોજ્જી હતી.

મહાભારતના યક્ષ પ્રશ્નથી સુપ્રતિષ્ઠ કટાસરાજ મંદિરના જીર્ણોદ્ધાર નિમિત્તે અતિથિ વિશેષ તરીકે સામેલ થવાનું એ સત્તાવાર નિમંત્રણ હતું.

આ મુલાકાત દરમ્યાન એમણે યાદ કર્યું કે પાક રાષ્ટ્રપિતા ઝીણાએ પાકિસ્તાનની બંધારણ સભામાં સેક્યુલર ભૂમિકા લીધી હતી : ‘તમે કોઈ પણ ધર્મ અથવા જાતિ અથવા નસલના હોઈ શકો છો, રાજ્યનો તેનાથી કોઈ સરોકાર નથી. તમે જોશો કે સમય પસાર થતાની સાથે અહીં હિંદુ હિંદુ નહીં રહે તથા મુસ્લિમ મુસ્લિમ નહીં રહે – ધાર્મિક અર્થોમાં નહીં કારણ કે ધર્મ વ્યક્તિની અંગત બાબત છે, પરંતુ રાજકીય અર્થોમાં આ રાજ્યના નાગરિકના રૂપમાં.’

એક બાજુ પાકિસ્તાનમાં એમનું આ બોલવું (ઝીણાના શબ્દો મારફતે વર્તમાન પાક હુકમરાનોને ઢંઢોળવું) અને બીજી બાજુ ખુદ અડવાણીએ ‘મારો દેશ, મારું જીવન’ એ આત્મકથામાં નોંધ્યું છે તેમ ‘ભા.જ.પ.ના વૈચારિક બંધુઓ’નું ચેનલ ચોવીસામાં ધરાર મંડી પડવું કે દેશદ્રોહીને (ઝીણાને) ગરિમા પ્રદાન કરનાર (અડવાણી) પણ દેશદ્રોહી છે!

ક્વચિત્ ક્વચિત્ અડવાણીને મળવાનું થતું એમાં એક સંવાદ યાદ આવે છે. પાક હાઈકમિશનર કાઝી એમને મળવા આવ્યા તો વાત વાતમાં અડવાણીએ કહ્યું કે જુઓ હું અહીં સિંધથી આવ્યો અને રાજનીતિમાં આટલા શીર્ષસ્થાને પહોંચ્યો છું. આ અમારી લોકશાહી રાજવટનો ચમત્કાર છે. તમે તમારે ત્યાં આવો દાખલો કેમ બતાવી શકતા નથી?

ખેર, આ દિવસોમાં હિંદુત્વ રાજનીતિ નાગરિકતા કાનૂન સહિતનાં વલણોમાં કંઈક એવું જ, પાકિસ્તાન જેવું માનસ પ્રગટ કરતી માલૂમ પડે છે. અડવાણી જેમને ‘વિચારબંધુઓ’ કહે છે તે સિદ્ધાંતબાજો ને નીતિવ્યૂહકારો અડવાણીનો કાઝી જોગ પ્રશ્ન પોતાને પૂછાય તો શો જવાબ આપશે? નવી શરૂઆત તરીકે રામ મંદિર નિર્માણ ઘટનાને આગળ ધરાય છે ત્યારે અડવાણી અને વાજપેયી જે અંતર્વિરોધનું સમાધાન નથી કરી શક્યા એની આશા હાલના લાભાર્થીઓ પાસે રાખી શકાય એવું લાગતું તો નથી … દેખીતી વસંત, ને વાસ્તવમાં પાનખર, બીજું શું.

e.mail : prakash.nireekshak@gmail.com

પ્રગટ : ‘તવારીખની તેજછાયા’ નામક લેખકની સાપ્તાહિક કોલમ, ‘કળશ’ પૂર્તિ, “દિવ્ય ભાસ્કર”; 31 જાન્યુઆરી 2024

અયોધ્યા ઓચ્છવ પછી 

દેશનું સમાજવાદી આંદોલન વર્ણવાસ્તવને જરૂરી જાણતું હતું, પણ પશ્ચિમમાં નહીં એવું જે વર્ણવાસ્તવું આપણે ત્યાં છે એને સમજવામાં રામ મનોહર લોહિયા કદાચ પહેલા હતા.

પ્રકાશ ન. શાહ

ચૂંટણી પ્રચારમાં માધ્યમો જેને કાર્પેટ બોમ્બિંગ તરીકે વર્ણવે છે એવા વ્યાપ અને અજબ જેવા તામઝામ સાથે અયોધ્યા ઓચ્છવ રંગેચંગે પાર પાડી અશ્વમેઘના ઘોડાને હજી ધરવ ન હોય તેમ નમો તંત્રે કર્પૂરી ઠાકુરને ભારત રત્ન જાહેર કરવાનું પગલું ભર્યું છે. દેખીતી રીતે જ તાજેતરમાં નીતિશકુમારે બિહારમાં કાસ્ટ સેન્સસ સાથે અતિપછાત તબકાની જે વિગતો જાહેર કરી છે, કે પછી રાહુલ ગાંધીએ હમણાં રાજ્ય વિધાનસભાઓમાં ચૂંટણી પ્રચાર વેળાએ સરકાર બહાદુરના આલા અફસરોમાં ઓ.બી.સી. કેટલા એ મુદ્દો ઉચક્યો હતો તેની સામે અતિપછાતલક્ષી અનામત નીતિના અગ્રયાયીને ભારત રત્ન જાહેર કરતું આ એક વ્યૂહાત્મક પગલું નિઃશંક છે.

મૂળે, જનસંઘ કાળમાં કેટલાંએ રાજ્યોમાં આ પક્ષની ઓળખ બ્રાહ્મણવાણિયાની પાર્ટી તરીકે હતી. આજે એનાથી ભા.જ.પ. ખાસો આગળ વધી ગયો છે. કર્પૂરી ઠાકુરે બિહારમાં પોતાના મુખ્ય મંત્રી કાળમાં જે વાનું પકડ્યું કે પછાત વર્ગોમાં વાસ્તવમાં અતિપછાત સમુદાય ખાસ્સો મોટો છે અને અનામતમાં એને અગ્રતા આપવી રહે છે, એ સ્થાપિત પક્ષોના આરંભિક ઊંહ પછી ઉત્તરોત્તર સ્વીકારાતું ચાલ્યું છે. નીતિશે અને લાલુએ ભારતરત્નની જાહેરાતને આવકારવા સાથે કેવિયટનુમા અંદાજમાં ઠીક જ કહ્યું છે કે, આ તો અમારી લાંબા વખતથી સ્વીકૃતિની રાહ જોતી માંગણી છે.

જોવાનું એ છે કે, વી.પી.ના મંડલ અને પોતાના કમંડલ એવા સામસામા વ્યૂહો પછી બહુ જ દક્ષતાથી ભા.જ.પે. આ મુદ્દો પોતાનો કરવા માંડ્યો હતો. રાજનાથસિંહે યાદ કર્યું છે કે, પોતે કેટલોક સમય ઉત્તર પ્રદેશના મુખ્ય મંત્રી હતા ત્યારે કર્પૂરી ઠાકુર સરકારના અભિગમને લક્ષમાં લઈ આ નીતિ દાખલ કરવાની કોશિશ કરી જ હતી. આબાદ ઉદાહરણ, નરેન્દ્ર મોદીએ ગુજરાતમાં મંડલકમંડલની મીલીજૂલી તાસીર પરત વિકાસના વરખની રાજનીતિથી પૂરું પાડ્યું હતું. દિલ્હીનીમ્યા દંડનાયક તરીકે એ ગુજરાત આવ્યા ત્યારે પ્રસારિત બાયોડેટામાં એમણે પોતે પછાત તબકામાંથી આવે છે એવું અધોરેખિત કરવાની ખાસ કાળજી લીધી હતી, અને હમણાં ભારતરત્ન પ્રકરણમાં હરખ પ્રગટ કરવા ટાંકણે સાઇન્ડ આર્ટિકલમાં પણ પોતાની આ ઓળખ રામમંદિરના ઓચ્છવની વાંસોવાંસ જાહેર કરવાનું ચૂક્યા નથી.

આ પ્રક્રિયાને બે રીતે સમજવાપણું છે એમ મને લાગે છે. એક તો, સ્વાતંત્ર્ય ચળવળ દરમિયાન વિશેષરૂપે ગાંધીપ્રવેશ સાથે આમજનતાની સહભાગિતા કેન્દ્રમાં આવી, ગાંધીની પહેલી બે લડતો ચંપારણના કિસાનોની ને અમદાવાદના મજદૂરોની હતી. કાઁગ્રેસમાં સમાજવાદી પક્ષ આવ્યો ત્યારે આચાર્ય નરેન્દ્રદેવે ગાંધીજીની જિજ્ઞાસાના ઉત્તરમાં સરસ કહ્યું હતું કે, તમે શરૂ કરેલી પ્રક્રિયાને મધ્યમ વર્ગથી આગળ ને નીચે લઈ જવાની કોશિશ અમારી છે. સમાજવાદી આંદોલનની આ જાગૃતિમાં વર્ગવાસ્તવની સમજ ચોક્કસ હતી. પણ આપણે ત્યાં જે વર્ણવાસ્તવ છે એની સભાનતા સમાજવાદી આંદોલનમાં લોહિયા લઈ આવ્યા. એને અનુલક્ષીને અતિપછાત જ્ઞાતિગત અનામત અગ્રતાના અગ્રયાયી કર્પૂરી બની રહ્યા. બિહારમાં ને બીજા પણ કેટલાક પંથકમાં સમાજવાદી દેવબાજઠ પર જે.પી. લોહિયાની જોડાજોડ કર્પૂરીનું નામ લેવાતું થયું હોય તો તેનું રહસ્ય આ હકીકતમાં છે. મહારાષ્ટ્રના મધુ લિમયે કે મધ્ય પ્રદેશના શરદ યાદવને બિહારમાં સ્થાન મળ્યું એનું એક કારણ આ વર્ગવર્ણસંધાનમાં પડેલું છે. 

સબ કા સાથ, સબકા વિકાસ એ વડા પ્રધાનનું પ્રિય સૂત્ર છે. દલિત અનામત, પછાત અને અતિપછાત અનામત એ આ સૂત્રને ચરિતાર્થ કરવાની એક કાર્યકૂંચી છે. ચાલુ ચૂંટણીલક્ષી રાજકીય ગણતરીઓનું જાણે કે સમજ્યા, પણ લક્ષ્ય તો સૌને પૂરા કદના નાગરિકમાં સ્થાપવાનું છે. ભવ્ય મંદિર ને અભૂતપૂર્વ ઉજવણી સાથે વડા પ્રધાને ‘રામ’ની વ્યાપક વ્યાખ્યાનો પ્રયાસ જરૂર કર્યો, પણ આ આંદોલન વધુમાં વધુ કંઈ કરી શક્યું હોય તો તે કથિત ઊંચનીચ સૌને ‘હિન્દુ’ ઓળખમાં ગોળબંધ કરવાનું સત્યાગ્રહી ગાંધી, સંપૂર્ણ ક્રાંતિના જયપ્રકાશ કે સપ્ત ક્રાંતિના લોહિયા નાતજાત પર નાગરિકતાને સ્થાપવાનો ઉજમ કરતા હતા. 

આ સંદર્ભમાં ક્યાં છો તમે, ભારત રત્ન કર્પૂરી ઠાકુર નાનામોટા સૌ રાજરત્નોને પૂછે છે.

e.mail : prakash.nireekshak@gmail.com

પ્રગટ : ‘પરિપ્રેક્ષ્ય’, “દિવ્ય ભાસ્કર”; 24 જાન્યુઆરી 2024