અમૃતાથી ધરાધામ : શ્રી રઘુવીર ચૌધરી અધ્યયન ગ્રંથ. ભાગ ૧,૨ : સં. દૃષ્ટિ પટેલ, સુનીતા ચૌધરી : રંગદ્વાર પ્રકાશન, અમદાવાદ. ૩૮૦ ૦૦૯ : આવૃત્તિ, ૨૦૧૪ : પાનાં ૧૬ + ૪૬૪, ૮ + ૪૮૮ : પ્રત્યેક ભાગના રૂ. ૩૬૦
બે ભાગનાં કુલ ૯૭૬ પાનાં. તેમાં ૧૫૦ કરતાં વધુ લેખો. બધા એક જ વ્યક્તિ અને તેના સર્જન અને જીવન વિશેના. આ એક લેખક તે રઘુવીર ચૌધરી. ૧૯૩૮ના ડિસેમ્બરની પાંચમી તારીખે જન્મ. ગયે વર્ષે એ વાતને ૭૫ વર્ષ થયાં. આ પ્રસંગ ધામધૂમથી ઉજવી શકાયો હોત. ઉજવાવો જોઈતો હતો. પણ એ અંગેની દરખાસ્તો પર ખુદ રઘુવીરભાઈએ જ ઠંડુ પાણી રેડ્યું. તો અભિનંદન ગ્રંથ ? એની પણ ના. એમાં તો વખાણ ઉઘરાવવા જેવું થાય એમ લાગ્યું હશે. પણ છેવટે અધ્યયન ગ્રંથ માટે રાજી થયા.
રઘુવીરભાઈનાં પુસ્તકો વિષે જેટલું લખાયું છે તેટલું, લેખકની હાજરીમાં, આપણે ત્યાં બહુ ઓછા લેખકો વિષે લખાયું હશે. એ બધામાંથી આ ગ્રંથ માટેની સામગ્રી તારવવાનું કામ સહેલું નહિ જ. પણ દૃષ્ટિ પટેલ અને સુનીતા ચૌધરીએ એ ચેલેન્જ ઉપાડી લીધી. ઉપાડી એટલું જ નહિ, સુપેરે પાર પણ પાડી. મૂળ વિચાર એક પુસ્તક કરવાનો. પણ સામગ્રીની પસંદગી થતી ગઈ તેમ ખ્યાલ આવ્યો કે એક પુસ્તકમાં નહિ સમાય. એટલે બે ખંડ કર્યા. પુસ્તકના પહેલા ખંડમાં ૩૭ નવલકથાઓ વિશેના લેખો છે. તેમાં દર્શક, હરિવલ્લભ ભાયાણી, અને સુરેશ જોશી જેવા ખ્યાતનામ લેખકોથી માંડીને વર્ષા એલ. પ્રજાપતિ અને પ્રવીણભાઈ એસ. વાઘેલા સુધીના લેખકોના લેખો છે. દેખીતી રીતે જ તેમાં સૌથી વધુ લેખો અમૃતા અને ઉપરવાસ કથાત્રયી વિષે છે – પાંચ પાંચ. આ ઉપરાંત આ ખંડમાં નવલિકાઓ વિશેના ૩૨ લેખો છે. તેમાં સંગ્રહો વિશેના લેખો છે તો ચોક્કસ વાર્તાઓ વિશેના આસ્વાદ લેખો પણ છે. બીજા ખંડમાં નાટક, નિબંધ, ચરિત્ર, વિવેચન-સંપાદન-સંશોધન, કવિતા, શબ્દ અને કર્મ એવા પાંચ વિભાગોમાં લેખો સમાવ્યા છે. અંતે રઘુવીરભાઈનાં તમામ પુસ્તકોની સૂચિ તથા સંદર્ભ સૂચિ પણ આપી છે.
‘રઘુવીર એટલે તરણેતરનો મેળો’ એમ કહેનાર સુરેશ દલાલે કહ્યું છે તેમ રઘુવીર એટલે એક વ્યક્તિનો કાફલો. એક રઘુવીરમાં અનેક રઘુવીર છે અને અનેક રઘુવીરમાં એક રઘુવીર છે. આ પુસ્તકના બંને ખંડોમાંના લેખો વાંચતાં આ વાત કેટલી સાચી છે તેની પ્રતીતિ થયા વગર રહેતી નથી. પણ તેઓ માત્ર શબ્દના ઉપાસક નથી, એક સતત કર્મશીલ પણ છે. એ કિંમતના નહિ પણ મૂલ્યોના માણસ છે. મૈત્રીના માણસ છે, પણ આવી પડેલી અ-મૈત્રીને પણ સ્વીકારી લે છે. કપાસના છોડની જેમ જ સંસ્થાઓનું પણ જતન-સંવર્ધન કરે છે. સંસ્થામાં ક્યારેક પોતે કીટનાશકનું કામ પણ કરી લે, અહિંસક રીતે. આટલું લખી શક્યા, આટલું કરી શક્યા, એનું કારણ? કારણ જાણવા મળે છે પત્ની પારુલબહેનના લેખમાંથી. લખે છે : “અગવડ જેવું તો એમણે ક્યારેય કોઈ કામ બાબતે અનુભવ્યું નથી. જેવી પણ પરિસ્થિતિ હોય એને સગવડ જ ગણીને કામ કદી અટકાવ્યું પણ નથી.”
પણ હા. આ પુસ્તકમાં વાચકને કેટલીક અગવડ પડે તેવું છે તે કઠે છે. કદાચ પાનાં બચાવવાના આશયથી બીજા ખંડની અનુક્રમણિકાનો લે-આઉટ થયો છે, પણ તેથી કોઈ ચોક્કસ લેખ શોધતાં થોડી મુશ્કેલી પડે છે. અંતે મૂકેલ ‘રઘુવીર ચૌધરીનું લેખન’ અને ‘સંદર્ભ સૂચિ’માં તો આ મુશ્કેલી વધુ અનુભવાય છે. ગ્રંથમાં જે લેખકોનાં લખાણો સમાવ્યાં છે તેમની કક્કાવારી સૂચિ પણ ઉમેરી શકાઈ હોત. રઘુવીરભાઈની મુદ્રિત કે રેકોર્ડેડ મુલાકાતોમાંથી પણ બે-ત્રણ સમાવી શકાઈ હોત. અને હા, આ હોય ભલે અધ્યયન ગ્રંથ, પણ એટલે કાંઈ એમાં રઘુવીરભાઈના થોડા ફોટા ન મૂકી શકાય એવું થોડું જ છે? સમારંભ કર્યો હોત તો એનું આયુષ્ય બે-ચાર દિવસનું હોત. અભિનંદન ગ્રંથ કર્યો હોત તો એનું આયુષ્ય બે-ચાર વરસનું હોત. પણ આવો અધ્યયન ગ્રંથ કર્યો તે રઘુવીરભાઈનાં પોતાનાં લખાણોની જેમ દીર્ઘજીવી નીવડશે. લેખક રઘુવીરભાઈના લેખનને જાણવામાં કે માણવામાં રસ હોય તેમણે વાંચવું જ પડે તેવું પુસ્તક.
સૌજન્ય : ‘બુકમાર્ક’, દીપક મહેતા સંપાદિત ‘અક્ષરની આરાધના’, “ગુજરાતમિત્ર”, 08 સપ્ટેમ્બર 2014
એનું નામ જોન બોર્થવિક ગિલક્રિસ્ટ. ૧૭૫૯માં જન્મ, ૧૮૪૧માં અવસાન. પુસ્તકો લખ્યાં. બ્રિટનથી આવતા અંગ્રેજોને હિન્દુસ્તાનની ભાષાઓ શીખવતો. ધીમે ધીમે ગવર્નર જનરલ વેલેસ્લી સુધી પહોંચ થઈ. બ્રિટનથી આવતા સરકારી નોકરોને હિન્દુસ્તાનનાં ભાષા, સાહિત્ય, સંસ્કૃિત, રીતરિવાજ, વગેરે શીખવવા માટે એક સંસ્થા શરૂ કરવાનું સૂચન તેણે ગવર્નર જનરલને કર્યું. વેલેસ્લીને વિચાર ગમી ગયો. લંડનમાં બેઠેલા કંપનીના ડિરેકટરોને પૂછ્યાગાછ્યા વગર જ તેણે કલકત્તાના ફોર્ટ વિલિયમ્સમાં આવી સંસ્થા શરૂ કરવાનું નક્કી કરી નાખ્યું. ૧૮૦૧ના એપ્રિલની દસમી તારીખે વેલેસ્લીએ જરૂરી કાગળિયાં પર સહીસિક્કા કર્યા, અને ચોથી મેએ તો કોલેજ શરૂ!
ના, આ શબ્દો આજકાલના કોઈ બટકબોલા લેખકે નથી લખ્યા છે. એ લખ્યા છે કાકાસાહેબ કાલેલકરે, ‘હિમાલયનો પ્રવાસ’ પુસ્તકની છઠ્ઠી આવૃત્તિની પ્રસ્તાવનામાં. આ હિમાલયનો પ્રવાસના લેખનની પોતાની પણ લાંબી પ્રવાસકથા છે. આ પ્રવાસ કાકા સાહેબે કરેલો ૧૯૧૨-૧૩ના અરસામાં. લગભગ ચાલીસ દિવસના આ પ્રવાસમાં તેમના બે સાથીઓ હતા અનંત બુવા મર્ઢેકર અને સ્વામી આનંદ. જન્મે મરાઠીભાષી કાકાસાહેબે પોતે કરેલા હિમાલયના પ્રવાસનું વર્ણન ગુજરાતીમાં લખ્યું, જ્યારે ગુજરાતીભાષી સ્વામી આનંદે મરાઠીમાં લખ્યું. જાહેરમાં જેની ક્યારે ય ચર્ચા નથી થઈ એવી એક વાત આ પ્રવાસ પછી બની. બે મિત્રો કાકાસાહેબ અને સ્વામી આનંદ વચ્ચે કોઈક કારણસર અબોલા થયા, જે જીવનભર ટક્યા. પ્રવાસ કર્યા પછી કાકાસાહેબે સાબરમતી આશ્રમના હસ્તલિખિત સામયિક માટે આ વર્ણન લખેલું. તે પછી ૧૯૨૪માં તે પહેલી વાર પુસ્તક રૂપે પ્રગટ થયું. એ વાતને આ વર્ષે નેવું વર્ષ થયા. નવ દાયકા પછી હવે મળે છે અશોક મેઘાણી જેવા નિષ્ઠાવાન અનુવાદક પાસેથી આ પુસ્તકનો અંગ્રેજી અનુવાદ.