૫
ફાર્બસના અમદાવાદ સાથેના સંબંધનો પહેલો તબક્કો ૧૮૫૦માં પૂરો થયો. એ વર્ષના માર્ચમાં તેમને મુંબઈ હાજર થવા સરકારે જણાવ્યું. દલપતરામ અને તેમનું કુટુંબ પણ ‘સાહેબ’ સાથે મુંબઈ ગયા. બધાએ પહેલાં અમદાવાદથી ખંભાત સુધીનો પ્રવાસ બળદ ગાડામાં કર્યો, અને પછી ખંભાતથી મુંબઈની મુસાફરી વહાણમાં કરી. અમદાવાદથી મુંબઈ પહોચતાં તેમને છ દિવસ લાગ્યા. પણ ત્યાર બાદ થોડા જ વખતમાં ફાર્બસની બદલી સુરત કરવામાં આવી. ૧૮૫૦ના એપ્રિલની ૧૫મી તારીખે તેમણે સુરતના અસિસ્ટન્ટ જજ અને સેશન્સ જજ તરીકેની જવાબદારી સંભાળી લીધી. અમદાવાદમાં જેવાં કામો કર્યાં હતાં તેવાં જ સુરતમાં પણ કરવાનો ફાર્બસે પ્રયત્ન કર્યો. તેમણે ‘સુરત અષ્ટાવિંશતિ સોસાયટી’ની સ્થાપના કરી અને તેના પહેલા સેક્રેટરી બન્યા. બેજનજી પાલનજી કોટવાળ અને દુર્ગારામ મંછારામની મદદથી ફાર્બસે સુરતનું પહેલું અખબાર ‘સુરત સમાચાર’ શરૂ કર્યું. ‘પારસીપ્રકાશ’(ખંડ ૧, ભાગ ૬, ૧૮૮૧, પા. ૫૩૯)માં જણાવ્યા પ્રમાણે તેનો પહેલો અંક ૧૮૫૦ના ઓક્ટોબરની ૧૦મી તારીખે પ્રગટ થયો હતો. તે અઠવાડિયામાં બે વખત પ્રગટ થતું. મુકુન્દરાય મણિરાય તેના પહેલા તંત્રી હતા. પણ કેટલાક લોકો આવી ‘અંગ્રેજી વસ્તુઓ’ના વિરોધી હતા. કોઈક બહાના હેઠળ તેમણે મુકુન્દરાયને કોર્ટમાં ઘસડ્યા. તેમના પર બનાવટી સહી કરવા અંગેનો અને બદનક્ષીનો દાવો માંડ્યો. એ વખતે ફાર્બસે મુકુન્દરાયને પૂરેપૂરો ટેકો આપ્યો, અને છેવટે તેઓ નિર્દોષ છૂટ્યા. પાછળથી આ બનાવ અંગે લખતાં મુકુન્દરાયે કહ્યું કે ફાર્બસનો પૂરેપૂરો ટેકો હતો એટલે જ હું આ આકરી કસોટીમાંથી પાર પડી શક્યો. જો કે, તે પછી, આ અખબાર ઝાઝું જીવ્યું નહિ.
૧૮૫૦ના જુલાઈની પહેલી તારીખે સુરતની પહેલવહેલી લાયબ્રેરી એન્ડ્રુઝ લાયબ્રેરીની સ્થાપના થઇ. સુરતના એક ન્યાયાધીશનું નામ તેને આપવામાં આવ્યું હતું. સુરતની આ પહેલવહેલી લાયબ્રેરીને બેજનજી પાલનજી કોટવાળે ૬૦૦ જેટલાં પુસ્તકો ભેટ આપ્યાં હતાં. સંસ્થાના પહેલા પ્રમુખ ફાર્બસ બન્યા હતા. (માહિતી ઈશ્વરલાલ ઈચ્છારામ દેસાઈ કૃત ‘સૂરત સોનાની મૂરત, પા. ૧૯૪ને આધારે.)
સુરતમાં ફાર્બસને માથે એક કપરી કામગીરી આવી પડી. સરકારે ટાઉન્સ ઈમ્પ્રુવમેન્ટ એક્ટ (૧૮૫૦નો ૨૬મો કાયદો) લાગુ કરવાનું નક્કી કર્યું. આ કાયદા હેઠળ શહેર સુધરાઈને ઓકટ્રોય કર ઉઘરાવવાની સત્તા મળતી હતી. પણ આથી સુરતના લોકોના મનમાં ધ્રાસકો પડ્યો કે આ તો અગાઉની રાજાશાહીમાં જેમ મન ફાવે તેમ કરવેરા ઉઘરાવતા હતા તેમ હવે કંપની સરકાર પણ કરશે. લોકોના મનમાં ધૂંધવાતો અગ્નિ ક્યારે જ્વાળા બની સળગી ઊઠે એ કહેવાય તેમ નહોતું. લોકોને સમજાવીને તેમનો વિરોધ ભભૂકી ન ઊઠે તે જોવાની જવાબદારી ૧૮૫૧માં સરકારે ફાર્બસને સોંપી. તેમણે ચોરે ને ચૌટે લોકોની નાની નાની સભાઓ (આજની સ્ટ્રીટ કોર્નર મિટિંગ) ભરવાનું શરૂ કર્યું. દલપતરામ અને દુર્ગારામ મહેતાજીને તેઓ સાથે રાખતા અને તેઓ લોકોને આ નવા કાયદાના ફાયદા સમજાવતા. કેટલીક વાર આવી સભાઓમાં વિરોધીઓ સાથે તડાફડી પણ થતી. એવે વખતે ફાર્બસ શાંતિથી તેમની સાથે વાત કરતા, તેમના વાંધા-વચકાઓના ખુલાસા આપતા. છેવટે તેઓ સુરતના લોકોને ગળે સરકારની વાત ઉતરાવી શક્યા, અને કશા વિરોધ વગર સરકાર એ કાયદાનો અમલ કરી શકી. પરિણામે ૧૮૫૨ના એપ્રિલની ૨૩મી તારીખથી સુરતમાં મ્યુનિસિપાલિટી અસ્તિત્વમાં આવી. આ આખી વાતમાં ફાર્બસે જે ભાગ ભજવ્યો તે માટે સરકારે તેમનો ખાસ આભાર માનતો પત્ર લખ્યો. ૧૮૫૧ના જુલાઈની ત્રીજી તારીખે લખાયેલા ૨૨૭૧ ક્રમાંક ધરાવતા પત્રમાં સરકારે લખ્યું હતું : “આ નાજુક કામ તમે જે કૂનેહ અને વિવેક પૂર્વક પાર પાડ્યું છે તે માટે સરકાર વતી તમારો આભાર માનવાનું મને જણાવવામાં આવ્યું છે.”૭
જો કે આ પત્ર લખાયો તે પહેલાં જ ફાર્બસની બદલી સુરતથી અમદાવાદના ફર્સ્ટ અસિસ્ટન્ટ કલેકટર અને મેજિસ્ટ્રેટ તરીકે થઇ ચૂકી હતી. ત્યાર બાદ જુલાઈમાં તેમને ધોળકા અને વિરમગામ જિલ્લાનો વહીવટ સોંપવામાં આવ્યો. ૧૮૫૨ના ઓગસ્ટમાં તેમને મહીકાંઠા એજન્સીના પોલિટિકલ એજન્ટ બનાવવામાં આવ્યા. તેમાં ૧૨ દેશી રાજ્યોનો સમાવેશ થતો હતો. તેમાં સૌથી મોટું ઇડરનું રાજ્ય હતું. એજન્સીના પ્રદેશનો અડધા કરતાં વધુ હિસ્સો આ રાજ્યના તાબા હેઠળ હતો. તાલુકદારોના છોકરાઓને ભણાવવા માટે ફાર્બસે સાદરામાં એક સ્કૂલ શરૂ કરી. આ સ્કૂલ અને તેની બાજુમાં આવેલ બજાર, બંને ફાર્બસ સ્કૂલ અને ફાર્બસ બજાર તરીકે ઓળખાતાં હતાં.
૧૮૪૬માં ફાર્બસ પહેલી વાર અમદાવાદ આવ્યા ત્યારથી દલપતરામની મદદથી તેમણે ગુજરાતનાં ઇતિહાસ, સંસ્કૃતિ, સાહિત્ય, વગેરેને લગતી હસ્તપ્રતો એકઠી કરવાનું શરૂ કર્યું હતું. જો શક્ય હોય તો તેઓ હસ્તપ્રત ખરીદી લેતા, અને નહિતર લહિયા પાસે તેની નકલ કરાવી લેતા. આ કામ માટે તેઓ અવારનવાર મુસાફરીઓ પણ કરતા. ‘દ્વયાશ્રય’ની હસ્તપ્રત મેળવવા માટે તેમણે પાટણ જઈને જૈન દેરાસરોની મુલાકાત લીધી. કોઈ પણ ધાર્મિક સ્થળમાં પ્રવેશ કરતી વખતે ફાર્બસ પોતાના જોડા બહાર ઉતારતા. તેમને બેસવા માટે ખુરસી આપવામાં આવે તો પણ તેઓ શેતરંજી પર ઘૂંટણ વાળીને બેસતા. જૈન ધર્મ અને ૨૪ તીર્થંકરો અંગેની ફાર્બસની જાણકારીથી દેરાસરના આચાર્ય પ્રસન્ન થયા. તેમણે ‘દ્વયાશ્રય’ની હસ્તપ્રત ફાર્બસને જોવા તો આપી, પણ તેની નકલ કરાવવા માટે ફાર્બસને તે પ્રત ઉછીની આપવા તૈયાર ન થયા. ત્યારે ફાર્બસે કહ્યું કે આપ મને તેની નકલ કરાવી મોકલી આપો. નકલ કરવા માટે લહિયાને સાધારણ રીતે ૧૦૦ શ્લોકના બે રૂપિયાના દરે મહેનતાણું ચૂકવાતું. તેને બદલે ફાર્બસ સામે ચાલીને અઢી રૂપિયા આપવા તૈયાર થયા.
એક વાર ફાર્બસ વલ્લભીપુર ગયા હતા ત્યારે તેમણે ગરબા જોવાની ઈચ્છા બતાવી. તે માટે પત્ની સાથે તેઓ રાત્રે કોળીવાડામાં ગયા. થોડા ગરબા જોયા પછી ફાર્બસે કહ્યું કે હવે મારે મલ્હારરાવનો ગરબો જોવો છે. પણ તેમાં અંગ્રેજ અફસરોની મશ્કરી કરવામાં આવી હતી અને અંગ્રેજ સરકારની ટીકા કરવામાં આવી હતી. આથી કોળી સ્ત્રીઓ એ ગરબો ગાતાં અચકાતી હતી. પણ દલપતરામની મદદથી ફાર્બસે સ્ત્રીઓને એ ગરબો ગાવા સમજાવી. તો ઇડરની મુલાકાત દરમ્યાન ફાર્બસે આસપાસના ગામોમાંથી ભાટ-ચારણોને બોલાવ્યા. દિવસ દરમ્યાન સરકારી કામ કરતા અને ફૂરસદને વખતે એક-એકને બોલાવી તેમની પાસેથી કવિત સાંભળતા. વિદાય વખતે દરેકને રિવાજ પ્રમાણે કંઈ ને કંઈ શરપાવ આપતા.
૧૮૫૩મા એક્ટિંગ જજ અને સેશન્સ જજ તરીકે ફાર્બસ ફરી અમદાવાદ આવ્યા. કોઈ પણ કેસમાં ચુકાદો આપતી વખતે કાયદાની સાથે સાથે તેઓ સ્થાનિક રીતરિવાજનો પણ ખ્યાલ રાખતા. ‘દેશી’ઓની ખૂબીઓ અને ખામીઓથી પણ ફાર્બસ સારી પેઠે વાકેફ હતા. ફાર્બસે કેટલાક ચુકાદાઓ કેવી કૂનેહપૂર્વક આપ્યા હતા તેની વાત દલપતરામે પોતાની લેખમાળામાં કરી છે. ફાર્બસ ૧૮૫૩માં ફરી અમદાવાદ આવ્યા પછી થોડા જ વખતમાં સરકારે રખડતા કૂતરાઓને મારી નાખવા અંગેનો હુકમ જાહેર કર્યો. કેટલાક વધુ પડતા ઉત્સાહી પોલીસોએ હિન્દુઓનાં ઘરોની બહાર જ તલવારથી કૂતરાઓને મારી નાખ્યા. જોતજોતામાં આખા શહેરમાં વાત પ્રસરી ગઈ અને જાતજાતની અફવાઓ ફેલાઈ. નગરશેઠ હિમાભાઈએ દલપતરામને કહ્યું કે તમે જઈને સાહેબને સમજાવો. દલપતરામની વાત સાંભળ્યા પછી ફાર્બસે કહ્યું કે હિંદુ વેપારીઓને કૂતરા મરે એનું દુ:ખ થાય છે, પણ એ જ કૂતરા કરડવાથી જે બાળકો મરી જાય છે તેમના માટે દુ:ખ થતું નથી. પછી તેમણે કહ્યું કે હિંદુઓ જો ખરેખર કૂતરાઓને બચાવવા માગતા હોય તો દરેક હિન્દુએ એક-એક કૂતરાને પાળવાની જવાબદારી લેવી જોઈએ. તેમણે કૂતરાને સાંકળ પહેરાવવી જોઈએ અને તેને છુટ્ટા રખડવા દેવા ન જોઈએ. શહેરમાં રખડતાં કૂતરાંની સંખ્યા કરતાં તેમાં વસતા હિન્દુઓની સંખ્યા વધુ મોટી છે. એટલે જો દરેક હિંદુ એક એક કૂતરો પાળે તો શહેરમાં એક પણ રખડતો કૂતરો જોવા મળશે નહિ. અને તો પછી રખડતા કૂતરાઓને મારી નાખવાનો પ્રશ્ન જ રહેશે નહિ. દલપતરામે જ્યારે ફાર્બસની વાત હિમાભાઈને અને બીજા વેપારીઓને જણાવી ત્યારે તેમણે કહ્યું કે આમ કરવું તો અમારે માટે શક્ય નથી. અમે તો માત્ર પૈસા આપી શકીએ. એટલે શહેરની પાંજરાપોળને તેમણે લોઢાની બે હજાર સાંકળો ભેટ આપી. જે લોકો કૂતરા પાળવા માગતા હોય તેમને એ મફત આપવામાં આવશે એવી જાહેરાત કરી. બે કલાકમાં તો બધી સાંકળ ઉપડી ગઈ. કારણ જાહેરાત થતાં વેંત જ આસપાસમાં રહેતાં કુટુંબોમાંથી એક કરતાં વધુ સભ્યો આવીને સાંકળ લઇ ગયા. એટલે ઘણા લોકોને તો ખાલી હાથે પાછા જવું પડ્યું. પણ પછી દલપતરામ ઉમેરે છે : પણ તે પછી ભાગ્યે જ કોઈ ઘરમાં પાળેલો કૂતરો જોવા મળ્યો હતો. ઘણાખરા લોકોએ એ સાંકળ ભંગારમાં વેચીને થોડા પૈસા ઊભા કરી લીધા હતા.
(ક્રમશ:)
e.mail : deepakbmehta@gmail.com
ત્યાર બાદ એક જાહેરનામું બહાર પાડવામાં આવ્યું હતું, જેમાં આ સોસાયટીના ઉદ્દેશો અંગે સ્પષ્ટતા કરીને ‘દેશી’ લોકો પાસેથી ફાળો માંગવામાં આવ્યો હતો. સોસાયટીના ઉદ્દેશો હતા : મૌલિક તેમ જ અનુવાદિત ગુજરાતી પુસ્તકો પ્રગટ કરવાં, સામયિકો પ્રગટ કરવાં, અમદાવાદમાં એક પુસ્તકાલય શરૂ કરવું, વગેરે. પહેલી મિટિંગમાં અંગ્રેજ અધિકારીઓ પાસેથી કુલ ૨,૯૫૦ રૂપિયા જેટલી રકમ મળી હતી. પછી તેમણે કરેલી અપીલના જવાબમાં ‘દેશી’ઓ પાસેથી બીજા ૬,૬૫૧ રૂપિયા મળ્યા હતા. આવા કોઈ કામ માટે પૈસા ભેગા કરવા હોય ત્યારે અંગ્રેજ અધિકારીઓ સામાન્ય રીતે દેશી રાજ્યોના રાજાઓ તરફ સૌથી પહેલાં નજર દોડાવતા. અને આ રાજાઓ પણ અંગ્રેજ સાહેબોને ખુશ રાખવા પોતપોતાની શક્તિ પ્રમાણે પૈસા આપી દેતા. સોસાયટી માટે પણ ગુજરાત-કાઠિયાવાડના ઘણા રાજવીઓએ ફાળો આપ્યો હતો. પહેલા વર્ષ દરમ્યાન ૨૩ અંગ્રેજો અને ૧૫ ‘દેશી’ઓ સોસાયટીના આજીવન સભ્યો બન્યા હતા. આ ઉપરાંત પાંચ વાર્ષિક સભ્યો હતા જેમાંના ચાર અંગ્રેજો હતા.
અર્વાચીન ગુજરાતની પ્રતિષ્ઠા કરવામાં એલેક્ઝાન્ડર કિનલોક ફાર્બસે (7 જુલાઈ 1821 – 31 ઑગસ્ટ 1865) જે મહત્ત્વનો ફાળો આપ્યો, તેને પરંપરાગત ઉપમાનો દ્વારા, કોઈ અજ્ઞાત કવિની આ પંક્તિઓ સચોટ રીતે દર્શાવે છે. ગુજરાત બહાર ફાર્બસ મુખ્યત્ત્વે ‘રાસમાળા’ના કર્તા તરીકે જાણીતા છે. પણ અર્વાચીનતાની જે ગંગા ઓગણીસમી સદીના મધ્યભાગમાં ગુજરાતમાં – અને ખાસ કરીને અમદાવાદમાં – અવતરી તેના ભગીરથ હતા ફાર્બસ. નવા વિચારો, નવી સંસ્થાઓ, નવાં સાધનો, નવી સગવડો, વગેરેનો તેમણે પુરસ્કાર કર્યો, તો સાથોસાથ ગુજરાતનાં ઇતિહાસ, કળા, સંસ્કૃતિ, ભાષા, સાહિત્ય, વગેરેનો અભ્યાસ કરી તેનું ઉચિત ગૌરવ કર્યું અને ‘રાસમાળા’ના બે દળદાર ગ્રંથ દ્વારા ગુજરાતના ભૂતકાળની મહત્તા પહેલીવાર અંગ્રેજીભાષી વિદ્વાનો અને અભ્યાસીઓ આગળ રજૂ કરી.
ફાર્બસનો જન્મ લંડન શહેરમાં ૧૮૨૧ના જુલાઈ મહિનાની સાતમી તારીખે થયો હતો. જોન ફાર્બસ-મિચેલ અને એન પોવેલને કુલ છ સંતાનો. તેમાં એલેક્ઝાન્ડર સૌથી નાના. તેમના બીજા ભાઈઓનાં નામ આ પ્રમાણે હતાં : ડંકન, મેજર જોન જ્યોર્જ, આર્થર એન્ડ્રુઝ ચાર્લ્સ, ડેવિડ અર્સ્કિન, અને ફ્રેડરિક ફોર્બ્સ. યુવાન વયે એલેક્ઝાન્ડરની આંખોમાં સ્થાપત્ય વિશારદ થવાનું સપનું અંજાયું હતું. પ્રખ્યાત અંગ્રેજ સ્થપતિ બસેવી પાસે તેમણે આઠેક મહિના અભ્યાસ પણ કર્યો. પણ પછી તેમણે બ્રિટિશ ઇસ્ટ ઇન્ડિયા કંપનીની નોકરીમાં જોડાવાનું પસંદ કર્યું. તે માટે ઇસ્ટ ઇન્ડિયા કોલેજમાં જોડાવાનું જરૂરી હતું.
હિન્દુસ્તાનની ધરતી પર પગ મૂક્યા પછી ફાર્બસે પહેલું કામ કર્યું તે હિન્દુસ્તાની ભાષા શીખવાનું. આ માટે તેમને અહમદનગર મોકલવામાં આવ્યા. ૧૮૪૩ના નવેમ્બરની ૨૦મી તારીખે તેઓ અહમદનગર પહોંચ્યા તે પછી બે મહિનાના ટૂંકા ગાળામાં તેમણે હિન્દુસ્તાની ભાષાની પરીક્ષા આપી હતી અને તેમાં સફળ થયા હતા. ત્યાર બાદ અહમદનગરના થર્ડ આસિસ્ટન્ટ કલેકટર તરીકે તેમની નિમણૂક થઇ હતી. બ્રિટિશ ઇસ્ટ ઇન્ડિયા કંપનીના લંડનમાં બેઠેલા ડિરેક્ટરોએ ઘડેલા નિયમો પ્રમાણે હિન્દુસ્તાનમાં કામ કરવા આવનાર દરેક બ્રિટિશ અધિકારી માટે હિન્દુસ્તાની ભાષાનું જ્ઞાન ફરજિયાત હતું. પણ ડિરેકટરોને એ હકીકતનો ખ્યાલ નહોતો કે દેશના ઘણા મોટા ભાગોમાં હિન્દુસ્તાનીનું નહિ, પણ બીજી ‘દેશી’ ભાષાઓનું ચલણ છે. ૧૮૧૯માં માઉન્ટ સ્ટુઅર્ટ એલ્ફિન્સ્ટન જ્યારે બેમ્બે પ્રેસિડેન્સીના ગવર્નર બન્યા, ત્યારે તેમના ધ્યાનમાં આ હકીકત આવી. આથી તેમણે વધારાનો નિયમ બનાવ્યો કે આ વિસ્તારમાં કામ કરનાર દરેક બ્રિટિશ અધિકારીને હિન્દુસ્તાની ઉપરાંત ઓછામાં ઓછી બીજી એક ‘દેશી’ ભાષા (મરાઠી, ગુજરાતી, કાનડી વગેરે) આવડતી હોવી જોઈએ. આવી જાણકારી મેળવનારને જ નોકરીમાં બઢતી મળે એવો નિયમ પણ તેમણે કર્યો. ૧૮૪૪ના ઓક્ટોબરની ૧૦મી તારીખે ફાર્બસે મરાઠી માટેની પરીક્ષામાં પણ સફળતા મેળવી. પરિણામે ૧૮૪૪ના નવેમ્બરની આઠમી તારીખથી તેમને બઢતી મળી, અને તેમની નિમણૂક ખાનદેશના ‘સેકન્ડ આસિસ્ટન્ટ કલેકટર’ તરીકે થઇ. ૧૮૪૬ના એપ્રિલ સુધી તેઓ આ પદે રહ્યા. એ વર્ષના એપ્રિલની છઠ્ઠી તારીખે ફાર્બસની નિમણૂક મુંબઈની સદર અદાલત (બોમ્બે હાઈ કોર્ટની પુરોગામી અદાલત)ના એક્ટિંગ ડેપ્યુટી રજિસ્ટ્રાર તરીકે થઇ. પણ બે જ દિવસ પછી, આઠમી એપ્રિલે તેમની નિમણૂક અમદાવાદના આસિસ્ટન્ટ જજ તરીકે થઇ. જો કે એ વર્ષના નવેમ્બર સુધી તેઓ મુંબઈમાં જ રહી સદર અદાલતનું કામ કરતા રહ્યા. એ પછી નવેમ્બર મહિનામાં તેઓ અમદાવાદ ગયા. અને ત્યારથી તેમના ગુજરાત સાથેના પરસ્પર હિતકારી સંબંધની શરૂઆત થઇ.
ફાર્બસે પોતાની આસપાસ જે જોયું તેનાથી એક વાત તો તેમના મનમાં ઠસી ગઈ : આ સમાજને અર્વાચીનતા તરફ લઇ જવા માટે કામ કરવાની જરૂર છે. શરૂઆત ભલે ગમે તેટલી નાની હોય, પણ શરૂઆત કરવી તો પડશે જ. પણ લોકોની ભાષા – ગુજરાતી – જાણ્યા વગર આ દિશામાં ઝાઝું કામ થઇ શકે નહિ એ હકીકતથી પણ ફાર્બસ સભાન હતા. અમદાવાદમાં ૧૮૪૬માં પહેલવહેલી અંગ્રેજી સ્કૂલ શરૂ થઇ તેમાં ભોગીલાલ પ્રાણવલ્લભદાસ ‘માસ્તર’ તરીકે કામ કરતા હતા. એટલે ફાર્બસે તેમની પાસેથી ગુજરાતી ભાષા શીખવાનું શરૂ કર્યું. ત્યાર પછી અમદાવાદના ઉત્તમરામ, વિજાપુરના એક બારોટ, નડિયાદના કવિ રણછોડ, વગેરેને અજમાવી જોયા, પણ ફાર્બસને એકેથી સંતોષ ન થયો.