ચાલીસ વરસ ચીનમાં રહેનાર રતનજી વાછાએ લખ્યો મુંબઈ વિષે ૮00 પાનાંનો ગ્રંથ   

બનાજી લીમજી અગિયારી : મુંબઈની જૂનામાં જૂની અગિયારી

સ્થળ : કોટ વિસ્તારમાં બનાજી સ્ટ્રીટ પર આવેલી બનાજી લીમજી અગિયારી.

પાત્રો : રતનજી ફરામજી વાછા (૭૮ વરસની ઉંમરે બેહસ્તનશીન થયા, ૨૨ ઓગસ્ટ ૧૮૯૩) અને આપનો નાચીઝ દી.મ. 

બનાજી લીમજી અગિયારી

દી.મ. : પધારો વાછાશેઠ. બનાજી લીમજી અગિયારીના ઓટલે આપને આવકારું છું. પણ મને એક સવાલ થાય છે, મળવા માટે આપે આ જગ્યા કેમ પસંદ કરી?

વાછા શેઠ : કારણ એ કે આય બનાજી લીમજી અગિયારી તે મુંબઈ શહેરની જૂનામાં જૂની અગિયારી છે. છેક ઈ.સ. ૧૭૦૯ના ડિસેમ્બરની ૧૫મી તારીખે બનાજી શેઠે પોતે બંધાવેલી આ અગિયારી પોતે જ પરઠાવી હતી. તેની બાજુમાં ૮૪ ઝાડવાળી એક વાડી હુતી. તેની માલેકી કેપ્ટન જોન ટેલરની હુતી. પણ ૧૭૧૦ના ઓક્ટોબરની ૨૪મી તારીખે સરકારે એ જાગો લીલામમાં વેચવા કાઢી હુતી. પોતાના ભાઈ નવરોજજીના નામ પર બનાજીશેઠે ૩૨૮ રૂપિયા, આઠ આના અને આઠ પૈની ગંજાવર રકમ આપી તે ખરીદી લીધી હુતી. પછી તો ધીમે ધીમે એ વાડીની જગોએ પારસીઓનાં મકાન બંધાયાં. રસ્તો બનિયો. આજે બી એ રસ્તો બનાજી સ્ટ્રીટ તરીકે ઓળખાય છે.

દી.મ. : એટલે આપણે જેની બહાર બેઠા છીએ તે ઈમારત ૩૦૦ વરસ કરતાં વધુ જૂની છે?

વાછ શેઠ : હા જી, ૩૧૪ વરસ જૂની. આજે મુંબઈમાં આટલી જૂની ઇમારત બીજી કોઈ ભાગ્યે જ હશે.

દી. મ. : પણ એક વાત નથી સમજાતી. આ અગિયારી બહારથી જોતાં તેની બાંધણી કિલ્લા જેવી કેમ લાગે છે?

વાછા શેઠ : અંગ્રેજોની પહેલાં અહીં કોનું રાજ હુતું? પોર્તુગીઝોનું. અને એ લોક બીજા ધરમનાં થાનકો તોડવા માટે નામીચા હુતા. એટલે કદાચ આવી બાંધણી કરી હોસે.

દી.મ. : વાછા શેઠ! હવે થોડી વાત તમારે વિષે કરીએ. ગુજરાતથી આવીને જે પારસી ખાનદાનો મુંબઈમાં વસ્યાં તેમાંનાં જૂનામાં જૂનાં ખાનદાનોમાંનું એક તે આપનું વાછા ખાનદાન.

વાછા શેઠ : તમારી વાત સાચી છે મહેતા. અમે મૂળે નવસારીના. અમારા વડવાઓના વંશમાં ત્રીજા તે વાછા શેઠ. એવનના નામ પરથી જ અમારું ખાનદાન પછીથી ઓળખાયું. અમારો બાપીકો ધંધો થેપાડું વણવાનો.

દી.મ. : થેપાડું એટલે?

વાછા શેઠ : એટલે જાડું કાપડ. મરદો અને ઓરતો, બંને એ કમરની નીચે પહેરે. એટલે કે ધંધે અમે મૂળ વણકર. વાછા શેઠના બેટા મેહેરજીનો જનમ ઈ.સ. ૧૬૫૧માં, બેહસ્તનશીન થયા ૧૭૧૦માં. તેમનો બી ધંધો તો વણકરનો અને રહેણાક નવસારી, પણ વણેલું કાપડ લઈને એવન એ વેચવા ઈ.સ. ૧૬૭૬માં પહેલી વાર મુંબઈ આવિયા, અને તે પછી બી નવસારીથી મુંબઈના આંટાફેરા કરતા. એટલે કે ૧૬૭૬થી અમારું ખાનદાન આય શહેર સાથે જોડાયું. મેહેરજી શેઠના બેટા માણેકજી, તેમના બેટા જમશેદજી, અને તેમના બેટા જીજીભાઈએ પણ આય રીતે મુંબઈના આંટાફેરા કરવાનું ચાલુ રાખ્યું હુતું. પણ જીજીભાઈના બેટા એદલજી શેઠ જરા જૂદી માટીના નીકળ્યા. ના એવનને ખાનદાની વણકરનો ધંધો કબૂલ હુતો, ના નવસારીમાં રહેવાનું પસંદ હુતું. એટલે જીજીભાઈ અને એદલજી વચ્ચે મોટો ટંટો થિયો. જીજીભાઈએ ઘર છોડ્યું, નવસારી છોડ્યું, અને આવી વસ્યા મુંબઈ. એ વરસ હુતું ઈ.સ. ૧૭૬૩નું. ત્યારથી અમારું ખાનદાન મુંબઈનું બનિયું.

દી.મ. : પણ આપ તો ઘણાં બધાં વરસ મુંબઈથી જ નહિ, હિન્દુસ્તાનથી પણ દૂર રહ્યા.

વાછા શેઠ : હા જી. વેપાર માટે મેં પૂરાં ચાલીસ વરસ ચીનમાં ગુજાર્યાં.

દી.મ. : શાનો વેપાર?

વાછા શેઠ : જુઓ મહેતા! ૧૯મી સદીમાં ચીન સાથેના પારસીઓના વેપારની વાત આવે એટલે સમજવાનું કે અફીણનો વેપાર. ચીન મોકલવા માટે પૂર્વ હિન્દુસ્તાનમાં ખાસ અફીણ ઉગાડવા માટે એ વખતની અંગ્રેજ સરકાર મદદ કરતી. અહીંથી અફીણ ચીન જાય અને ત્યાંથી રેશમી કાપડ, ચા, તેજાના વગેરે હિન્દુસ્તાન આવે. કારણ ચીનના બાદશાહે એવો હુકુમ કરેલો કે જેટલું અફીણ ચીનમાં આવે એટલી રકમનો ચીની માલસામાન ચીનથી પરદેશ જવો જોઈએ. જો કે એમાં બી વેપારીઓ ઘણી વાર દોંગાઈ કરતા. અફીણ ચીન જાય ખરેખર, પણ ચીની માલસામાન આવે ફક્ત કાગળ પર.

દી.મ. : અને સાંભળ્યું છે કે ચીન અને બ્રિટન વચ્ચે ‘ઓપિયમ વોર’ પણ થયેલી.

વાછા શેઠ : સાવ સાચું. અને એ ઓપિયમ વોર મેં નજરોનજર જોયેલી.

દી.મ. : એટલે એ વખતે આપ ચીનમાં હતા?

વાછા શેઠ : હા, બાવા!  અને એક નહિ, બે ઓપિયમ વોર થયેલી.

દી.મ. : પણ કારણ? 

બે અફીણી ચીનાઓ 

ચીનના બાદશાહને અંગ્રેજનો હુકમ: તમારે અફીણ ખરીદવું જ પડશે

વાછા શેઠ : કારણ ચીની બાદશાના ધ્યાનમાં એ વાત વસી ગઈ કે પરદેશથી આવેલું આ ઓપિયમ દેશના લોકોની પાયમાલી કરે છે. એટલે ગોદામો પર છાપા મારી જેટલું અફીણ જ્યાંથી બી મલિયું તે જપ્ત કરી તેનો જાહેરમાં નાશ કીધો. પછી જાહેરાત કીધી કે હવે પછી કોઈની બી પાસેથી અફીણ મલી આવસે તો તેને સજા એ મૌત ફરમાવવામાં આવસે. આથી બ્રિટિશ સરકાર ચોંકી ઊઠી અને કહ્યું કે બ્રિટન અને ચીન વચ્ચે ‘મુક્ત વેપાર’ અંગેનો કરાર છે તેનો ભંગ થાય છે. પણ ચીની બાદશાહ માનિયા નહિ, એટલે પહેલી ઓપિયમ વોર ૧૮૩૯માં શુરુ થઈ અને ૧૮૪૨ સુધી ચાલી. ગ્રેટ બ્રિટને ૧૯ હજાર સૈનિકોની ફોજ ચીન સામે ઉતારી. એમાં પાંચ હજાર સૈનિકો હિન્દુસ્તાની લશ્કરના બી હુતા અને સિલોનના બે હજાર સૈનિક હુતા. ૩૭ વહાણોમાં આ બધો કાફલો પહોંચ્યો ચીન. બ્રિટનની આ જંગી સેના સામે ચીન ટકી શકે એમ હુતું જ નહિ. હાર્યું. બ્રિટિશ સરકારે હારેલા ચીન સાથે ‘ટ્રીટી ઓફ નાનકિંગ’ કરી. તેની જોગવાઈ પ્રમાણે ચીન-બ્રિટન વચ્ચેના ‘મુક્ત વેપાર’ને ચીને બહાલી આપી. જેમના ગોદામોમાંથી અફીણ જપ્ત કરેલું તેમને મોં-બદલો આપવાનું કબૂલ્યું, અને આ બધું ઓછું હોય તેમ હોંગકોંગનો ટાપુ અંગ્રેજોને સુપુર્દ કીધો. 

દી.મ. : ઓહોહો! એટલે કે હોંગકોંગ બ્રિટિશરોના હાથમાં આવ્યું તે આ ઓપિયમ વોરને કારણે!

એચ.એમ.એસ. કોર્નવોલિસ

વાછા શેઠ : હા. અને બીજી એક વાત કેહું. પહેલી ઓપિયમ વોર પછી ચીનના બાદશાહ અને બ્રિટિશ સરકાર વચ્ચેના કરાર પર જે સહી-સિક્કા થિયા તે ૧૮૪૨ના ઓગસ્ટની ૨૯મી તારીખે એચ.એમ.એસ. કોર્નવોલિસ નામના જહાજ પર. અને આ જહાજ બંધાયું હુતું આપણી આ મુંબઈમાં! સુરતથી આવીને મુંબઈમાં વહાણ બાંધકામનો પાયો નાખનાર લવજીભાઈ વાડિયાની કંપનીએ આ જહાજ મુંબઈમાં બાંધ્યું હુંતું અને ૧૮૧૩ના મે મહિનાની ૧૨મી તારીખે તેને તરતું મેલ્યું હુતું. સાગના લાકડાના બનેલા આ જહાજ પર ૭૪ તોપ ગોઠવેલી હુતી. વખત જતાં આ જહાજને લડાઈમાંથી બાકાત કરવામાં આવેલું. પણ બીજી જુદી જુદી રીતે તેનો ઉપયોગ થતો હુતો. છેક ૧૯૫૭માં તેને ભંગાર વાડે મોકલવામાં આવ્યું. 

દી.મ. : ચાલીસ વરસ ચીનમાં રહ્યા પછી આપ માદરે વતન પાછા આવ્યા? કારણ?

વાછા શેઠ : ચીન જવાનું કારણ વેપાર, અને પાછા આવવાનું કારણ બી વેપાર. બલકે વેપારમાં ગયેલી ખોટ. 

દી.મ. : વાછા શેઠ! આપ પોતે તો આ વાત નહિ કહો, પણ સાંભળ્યું છે કે ચીન હતા ત્યારે એક નેક અને પાક ઇન્સાન તરીકે આપની ઘણી આબરૂ હતી. હિસાબ-કિતાબમાં અને વેપારી આંટીઘૂંટીમાં પણ આપ માહેર હતા અને એટલે ઘણી વાર દેશી અને ચીની વેપારીઓ વચ્ચે ઝગડો થાય ત્યારે તેમાં લવાદ તરીકે કામ કરતા. આથી ચીની વેપારીઓ આપને મેન્ડેરિન, એટલે કે ન્યાયાધીશ તરીકે ઓળખતા.

વાછા શેઠ : જુઓ મહેતા. પેલા નરસી મહેતાએ ગાયું છે ને કે : 

હું કરું હું કરું એ જ અજ્ઞાનતા, શકટનો ભાર જ્યમ શ્વાન તાણે. 

ખોદાયજીએ જે વખતે જે કામ કરાવિયું તે વખતે તે કામ કીધું. 

દી.મ. : પણ મુંબઈ આવ્યા પછી પણ આપે એક મોટું કામ કર્યું.

વાછા શેઠ : હું ભલે લાંબો વખટ ચીન રહ્યો, પણ મારી આ મુંબઈને હું ચાહતો હુતો. કેટકેટલાં ખાનદાનના કેટલા બધા નબીરાઓએ પસીનો પાડીને આય મુંબઈ શહેરનું ઘડતર કરેલું છે. એવા કેટલાક ખાનદાનોની વાતો, જેટલી મળી, જ્યાંથી બી મળી, તે બધી ભેગી કરીને મેં બનાવી ‘મુંબઈનો બહાર’ નામની ચોપડી. નાનાભાઈ રૂસ્તમજી રાણીનાના યુનિયન પ્રેસમાં છપાઈને એ ૧૮૭૪માં બહાર પડી.

દી.મ. : વાછા શેઠ! નમનતાઈને સબબ તમે તેને ચોપડી કહો છો, પણ હકીકતમાં તો એ છે મોટા કદનાં ૮૦૦ જેટલાં પાનાંનો મોટો ગ્રંથ. અને એ પાછો પહેલો ભાગ. પણ મેં જેમને બી પૂછ્યું કે આ ગ્રંથનો બીજો ભાગ ક્યાં? તો કહે છે કે એ છપાયો જ નહોતો! એમ કેમ? 

વાછા શેઠ : એક ભાગ લખાયો અને છપાયો તે ખોદાયજીની મરજીથી. અને બીજો ભાગ લખાયો અને છપાયો નહિ એ બી ખોદાયજીની મરજીથી. તમે પેલો દુહો તો સમજ્યો હોસે :

સાઇઆ સે સબ કુછ હોત હૈ, બંદે સે કછુ નાહી.

રાઈ કો પરબત કરે, પરબત બાગે જ માહી.

દી.મ. : હા જી, સાંભળ્યો છે. અને આ દુહાને આધારે તો રમણભાઈ નીલકંઠે ‘રાઈનો પર્વત’ નામનું નાટક છેક ૧૯૧૩માં લખેલું. પણ આપે પંચાંગ પોથી નામનું એક પુસ્તક ૧૮૭૪માં છપાવેલું તે શું હતું?

વાછા શેઠ : એમાં ૧૨૫ વરસનું પંચાંગ કહેતાં કેલેન્ડર હુતું. સંવત ૧૮૦૧થી સંવત ૧૯૨૭ સુધીના વરસની હિંદુ, ઈસાઈ, પારસી, ઇસ્લામી, તથા ચિનાઈ તારીખો અને મહિનાઓના જુદા જુદા કોઠા એક બીજાને મુકાબલે મેળવીને મૂક્યા હતા. તથા આ બધી કાળગણનાની કેટલીક ખાસ બાબતો બી જણાવી હુતી. આય પુસ્તક છપાયું તે આગમ આપણા બીજા કોઈ પંચાંગમાં ચિનાઈ તારીખો આપેલ હુતી નૈ. 

દી.મ. : તમે તો નહિ બોલો પણ સાંભળ્યું છે કે આ પંચાંગ પોથીનાં હાથે લખેલાં લગભગ એક હજાર પાનાં તમે જાત્તે, પંડે, પોતે લખ્યાં હતાં. અને કહે છ કે આ આખી હસ્તપ્રતમાં ક્યાં ય એક પણ સુધારો કરેલો નહોતો. કે ક્યાં ય નહોતો એક પણ ડાઘ. આ હસ્તપ્રત ૧૯૩૨માં બોમ્બે બ્રાંચ ઓફ ધ રોયલ એશિયાટિક સોસાયટી(આજની એશિયાટિક સોસાયટી ઓફ મુંબઈ)ને આપના વારસોએ ભેટ આપી હતી. 

વાછા શેઠ : ફરી મારે તો એ જ કહેવાનું : ખોદાયજીની મહેરબાની.

દી.મ. : વાછા શેઠ. આપના ‘મુંબઈનો બહાર’ ગ્રંથ વિષે ઘણી વાતો કરવાની બાકી રહી ગઈ છે. પણ તે હવે આવતા શનિવારે. 

e.mail : deepakbmehta@gmail.com

xxx xxx xxx

(પ્રગટ : “ગુજરાતી મિડ–ડે”; 16 સપ્ટેમ્બર 2023)

મુંબઈમાં જેમને ઝૂંપડપટ્ટી પણ ન પોસાય તે ફૂટપાથ પર રહે

ઝાડ કાપી થાંભલા ખોડ્યા અને તેના પર ફૂલનાં ચિત્રો દોર્યાં!

સ્થળ : એશિયાટિક સોસાયટી ઓફ મુંબઈની લાઈબ્રેરી.

પાત્રો : ડો. અરુણ ટીકેકર (જન્મ : ૧ ફેબ્રુઆરી ૧૯૪૪ – અવસાન:  ૧૯ જાન્યુઆરી ૨૦૧૬) અને  આપનો નાચીઝ દી.મ.

દી.મ. : દોસ્ત, ગયા અઠવાડિયાની વાત આગળ ચલાવીએ. ૧૯મી સદીમાં આપણા મુંબઈમાં બુદ્ધિ અને વિચારપ્રધાન અભિગમ ખીલવવાના પ્રયત્નો થયા. પણ તમારા પુસ્તકનું પેટા મથાળું સૂચવે છે તેમ thinking cultureની પડતી શાથી થઈ, ક્યારે શરૂ થઈ? 

ટીકેકર : એ આખી ઘટના કમનસીબ છે. આપણા પહેલા વડા પ્રધાન નેહરુ પોતે પ્રખર બુદ્ધિવાદી હતા. પણ સાથોસાથ ઉત્કટ લોકશાહીવાદી પણ હતા. લોકશાહીને મજબૂત કરવા માટે લોકશિક્ષણ અનિવાર્ય. એટલે અઝાદી પછી નવી નવી યુનિવર્સિટી, કોલેજ, સ્કૂલ ખૂલતી ગઈ. અને એમાં કશું ખોટું પણ નહોતું. પણ કમનસીબે એ વખતે શિક્ષણની સગવડો વધારવાની લાયમાં શિક્ષણની ગુણવત્તા ઘટતી ગઈ. આપણે શિક્ષણ વ્યવસ્થાનો વિકાસ કરવાને બદલે તેનો વિસ્તાર કર્યો. એટલું જ નહિ, વિસ્તાર એટલે જ વિકાસ એમ મનાવા લાગ્યું.

દી.મ .: એ વખતના ચિત્રથી તમે આટલા અકળાવ છો, તો આજે શિક્ષણ ક્ષેત્રે જે ચાલી રહ્યું છે …

ટીકેકર : આજની તો વાત જ રહેવા દો. સારું છે કે એ બધું જોવા હું હાજર નથી. અને એવું ય નહોતું કે શિક્ષણને જે લૂણો લાગી રહ્યો હતો તેની એ વખતના સત્તાધારીઓને ખબર નહોતી. એની ખબર હતી, ઉપાયની પણ ખબર હતી. પણ એ ઉપાય અજમાવવાની હિંમત નહોતી. શિક્ષણ ક્ષેત્રે ‘આમૂલ પરિવર્તન’ની વાતો થતી રહી. પણ તમે ગુજરાતીમાં કહો છો ને તેમ એ પોથીમાંયલાં રિંગણાં બની રહી. બીજી વાત એ બની કે શિક્ષણ સંસ્થાઓને સરકાર પુષ્કળ ગ્રાન્ટ આપતી. એટલે પાક્કા રાજકારણીઓએ પોતપોતાના મતવિસ્તારમાં આડેધડ સ્કૂલ-કોલેજ-યુનિવર્સિટી શરૂ કરી દીધી. આપણી વ્યવસ્થા પ્રમાણે દરેક રાજ્યમાંની યુનિવર્સિટીઓના ચાન્સેલર પદે ગવર્નર રહે. એમને જેટલો રાજકારણમાં રસ એટલો શિક્ષણમાં શાનો હોય? એટલે સરકારી બાબુઓ યુનિવર્સિટી ચલાવતા થયા. તેમણે વાઈસ ચાન્સેલરની જગ્યા માટે ‘અરજી’ મગાવવાનું શરૂ કર્યું. અને પછી ‘હા, જી, હા’ કરવાની તૈયારી એ સૌથી મોટી લાયકાત બની રહી. 

દી.મ. : મને એવો ખ્યાલ છે કે એક વખત તમને પણ આ રીતે અરજી કરવા જણાવેલું, પણ તમે ઘસીને ‘ના’ પાડી દીધેલી.

ટીકેકર : ‘છોડો કલ કી બાતેં, કલ કી બાત પુરાની’.

દી.મ. : તમે તો એમ જ કહો, પણ ‘મિલ કર નયી કહાની’ લખવાની શરૂઆત તમને ક્યાં ય દેખાય છે?

ટીકેકર : આજે નહિ તો ભવિષ્યમાં ક્યારેક એવી જરૂરિયાત સમજાશે એમ માનું એટલો આશાવાદી હું હજી છું. એક ગુજરાતી કવિએ જ લખ્યું છે ને કે ‘જે પોષતું તે મારતું, એવો દિસે ક્રમ કુદરતી’.

દી.મ. : હા, એ તો કવિ કલાપીના શબ્દો.

ટીકેકર : મુંબઈની બાબતમાં પણ કૈંક એવું બન્યું છે. આઝાદી પછી – હકીકતમાં બીજા વિશ્વયુદ્ધ પછી – આખા દેશના જુદા જુદા ભાગોમાંથી લોકો મુંબઈ આવવા લાગ્યા. નોકરી માટે, કામધંધા માટે. કહે છે ને કે મુંબઈમાં રોટલો મળે, પણ ઓટલો નહિ. પણ ઓટલા વગર ચાલે પણ નહિ. એટલે ઉત્તર દિશામાં મુંબઈની સીમા આગળ ને આગળ વધતી ગઈ. જ્યાં જુઓ ત્યાં લોકોનાં ટોળે ટોળાં. એક જમાનામાં હવાફેર માટેનાં સ્થળ તરીકે જાણીતાં સાંતાક્રુઝ કે વિલે પાર્લે જેવાં પરાંમાંથી એક પછી એક બંગલા દૂર થયા. તેની જગ્યાએ ફ્લેટ, ચાલી, ઝૂંપડપટ્ટી ઊભાં થયાં. જેમને ઝૂંપડપટ્ટી પણ ન પોસાય તે ફૂટપાથ પર રહેવા લાગ્યા. જેટલી ઝડપથી વસ્તી વધી તેટલી ઝડપથી સાધન-સગવડ ન વધ્યાં. આઝાદી પછીનાં કેટલાંક વરસ દાણો-પાણી, દૂધ, કપડાં વગેરેની કારમી અછત રહી. જેમની પાસે પૈસા હતા તે સંઘરાખોરી કરતા થયા. જે બહારથી આવેલા તેમાંના બહુ થોડા મુંબઈના થઈને રહ્યા. તેમને માટે તો મુંબઈ એટલે કમાવાની જગ્યા. પછી મુંબઈ માટેની લગન અને લગની ક્યાંથી આવે? હજી ગઈ કાલે કોરોનાની કટોકટી વખતે હજારો-લાખો લોકો રાતોરાત મુંબઈ છોડી ‘વતન’ તરફ ભાગ્યા. 

દી.મ. : હા, એક જમાનામાં મુંબઈગરામાં મુંબઈ માટેની જે દાઝ હતી, જે આપુલકી – પોતાપણું દેખાતાં તે આજે ક્યાં? 

ટીકેકર : છેલ્લાં ૭૫ વરસમાં મુંબઈના વેપાર-વણજ, ઉદ્યોગો વગેરેનો અસાધારણ વિકાસ થયો. દેશની અને વિદેશની મોટી મોટી બેંકો, કંપનીઓ, કારખાનાં – એની હેડ ઓફિસ ક્યાં? મુંબઈમાં. દેશના આર્થિક વિકાસનું એન્જિન બન્યું મુંબઈ. પણ એ એન્જિનને ચલાવવા પાછળ મુંબઈગરાનો એક આખો વર્ગ હોમાઈ ગયો. મુંબઈની વસતી કૂદકે ને ભૂસકે વધતી ગઈ. અસલ તો હતા સાત ટાપુઓ, એટલે મુંબઈની મોટી મુશ્કેલી એ કે એ પાઘડીપને તો વધી ન શકે, કારણ ચારે બાજુ દરિયો. એટલે એ ઉપર ને ઉપર વધતું જાય છે. બીજી બાજુ જમીન મેળવવા લીલોતરી કપાતી ગઈ, દરિયાને આઘો ને આઘો ધકેલવામાં આવ્યો. વાડીઓ, બગીચા, જંગલ, કચડાતાં ગયાં, કપાતાં ગયાં. 

દી.મ. : અરે, મોટા ધોરી માર્ગોની આજુબાજુનાં ઝાડ કાપીને આપણે સિમેન્ટ કોન્ક્રિટના મોટા, ઊંચા થાંભલા ખોડ્યા અને તેના પર ફૂલો અને પંખીઓનાં ચિત્રો દોર્યાં. તાજાં-કૂણાં ઘાસની જગ્યાએ સિમેન્ટની પગથારો બનાવીને આપણે તેને લીલા રંગે રંગી!

ખાસ સગવડો આમ આદમી માટે નથી 

ટીકેકર : મુંબઈથી થોડે દૂર ‘નવી મુંબઈ’ બનાવી તો ત્યાં પણ સિમેન્ટ કોન્ક્રિટનું જ રાજ. શહેરમાં મોટા મોટા ફ્લાઈ ઓવર બન્યા, વરલી બાંદરા સી લિન્ક બની. પણ તમે એક વાત નોંધી છે? આ ફ્લાઈ ઓવર, સી લિન્ક વગેરે પરથી ન સાઈકલ કે સ્કૂટર જઈ શકે, ન રિક્ષા કે બસ. જઈ શકે માત્ર મોટરો. કેમ ભાઈ? મોટરમાં ફરનારા સિવાયના લોકો કરવેરા નથી ભરતા? આ બધું બંધાય છે તેમાં એ લોકોના પૈસા પણ નથી વપરાતા? આઝાદી પહેલાં પણ આખા દેશમાંથી લોકો મુંબઈ આવતા. પણ એ મુંબઈના થઈને રહેતા. એટલે મુંબઈ પચરંગી હતું. આજે અહીં શંભુમેળો જામ્યો છે. 

દી.મ. : એક જમાનામાં માણસના પહેરવેશ પરથી, ટીલાં-ટપકાં પરથી, બોલી પરથી, તહેવારોની ઉજવણીની રીત પરથી, તે કયા પ્રદેશનો છે તે કહી શકાતું. આજે એ વિવિધતા ક્યાં? આજે તો દરેક માણસ બીબાંઢાળ બની ગયો છે. આજના મુંબઈના માણસો એટલે કવિ રાજેન્દ્ર શાહે કહ્યું છે તેમ એક છાપાની છપાયેલી હજારો-લાખો પ્રત જેવા માણસો. 

ટીકેકર : અને હવે તો મુંબઈના સમાજના બહુ મોટા વર્ગે પરિવર્તનની આશા પણ મૂકી દીધી છે. એટલે જે મળે તે લૂંટો-ઝૂંટવો. અંગ્રેજોના જમાનામાં અમુક જાતિઓ ‘ગુનેગાર જાતિઓ’ તરીકે ઓળખાતી. આજે તો કોઈ પણ જાત, જમાત, કે વર્ગના લોકો નાના મોટા ગુના કરતાં સહેજ પણ અચકાતા નથી. સો કરતાં વધુ લોકોએ પોતાનો જાન આપ્યા પછી ૧૯૬૦માં મહારાષ્ટ્રનું રાજ્ય બન્યું અને મુંબઈ બન્યું તેનું પાટનગર. સારે નસીબે એ વખતે યશવંતરાવ ચવાણ જેવા દૂરંદેશીવાળા મુખ્ય પ્રધાન મળ્યા. તેમણે અનેક યોજનાઓ શરૂ કરી. સાહિત્ય, સંગીત, નૃત્ય જેવી કલાઓને પ્રોત્સાહન આપતી યોજનાઓ અને સંસ્થાઓ શરૂ થઈ. મુંબઈ ધબકતું શહેર બન્યું. ખરા અર્થમાં પચરંગી બન્યું. 

દી.મ. : હા, એ જમાનામાં મહારાષ્ટ્ર સરકાર મરાઠીની સાથોસાથ ગુજરાતી અને સંસ્કૃત નાટ્યસ્પર્ધાઓ યોજતી. મરાઠી સિવાયની ભાષાના સર્જકોને, કલાકારોને, પુરસ્કારોથી પોંખતી. પણ પછી ધીમે ધીમે એ બધું પહેલાં ઓછું અને પછી બંધ થયું. 

ટીકેકર : સાહિત્ય, સંગીત, બીજી કલાઓ, ક્રિકેટ જેવી રમતો – વગેરે અનેક ક્ષેત્રોમાં મુંબઈના લોકોએ આગેવાની લીધી હતી, માત્ર વેપાર-ઉદ્યોગમાં જ નહિ. હું ભૂલતો ન હોઉં તો એક વખતે ગુજરાતી સાહિત્ય, પુસ્તક પ્રકાશન, પત્રકારત્વ, રંગભૂમિ, ફિલ્મ, વગેરે ઘણી બાબતોમાં મુંબઈ મુખ્ય કેન્દ્ર હતું. 

દી.મ. : સાવ સાચી વાત. અને આજે પણ અમદાવાદમાં એક વરસમાં જેટલાં ગુજરાતી નાટક ભજવાય છે એના કરતાં વધારે ગુજરાતી નાટક મુંબઈમાં એક મહિનામાં ભજવાય છે.

ટીકેકર : અને એ વખતે કલાકારો માટે સંગીત કે નાટક એ વ્યવસાય નહિ, એક મિશન હતું. ઘણી વાર તો ગાંઠનાં ગોપીચંદન ઘસીને એ લોકો કામ કરતાં. પણ પછી ધીમે ધીમે વ્યવસાયીકરણ થવા લાગ્યું. વ્યવસાય થાય એટલે ભાવ-તાલ થાય, હરીફાઈ થાય, મારું-તારું થાય. આપણા જમાનામાં પંડિતો, અધ્યાપકો, શિક્ષકો, કલાકારો આદર્શરૂપ મનાતા. એને બદલે ધનવાનો અને સત્તાધારીઓ યુવાનોના આદર્શ બની બેઠા. વૈચારિક પ્રગતિના પાયામાં રહેલું છે જ્ઞાન. અને આજના જમાનામાં જ્ઞાનપ્રાપ્તિનું મુખ્ય સાધન છે શિક્ષણ સંસ્થાઓ. જ્યાં સુધી આપણે આ પાયાને મજબૂત નહિ કરીએ, ત્યાં સુધી ઈમારત બહારથી ગમે તેટલી આકર્ષક લાગે, અંદરથી તો એ ખોખલી રહેવાની. જેમને સમજાવી જોઈએ તેમને આ વાત વહેલી તકે સમજાય એમ ઇચ્છીએ.

દરબાર હોલ, એશિયાટિક સોસાયટી

દી.મ. : દોસ્ત, ઘણી વાતો કરી, પણ હજી ઘણી બાકી છે. પણ છેવટે થોડી અંગત વાત કરું? થોડા દિવસ પહેલાં એક વ્યાખ્યાન સંભાળવા હું એશિયાટિક ગયો હતો. સાથે એક મિત્ર હતાં. કંપાઉંડમાં દાખલ થયા ત્યારથી મારી બોલબોલ ચાલુ : આ ઝાડ નીચે ઊભા રહીને ટીકેકર સાથે કેટલી વાતો કરેલી! સ્પાઈરલ સ્ટેરકેસ ચડીને ઉપર ગયા તો સામે જ તમારા મરાઠી પુસ્તકોનો ડિસ્પ્લે. દરબાર હોલમાં દાખલ થતાં પહેલાં ડાબી બાજુની કેબિન બતાવી કહ્યું કે ટીકેકર અહીં બેસતા. દરબાર હોલમાં દાખલ થયા ત્યારે યાદ આવ્યું કે તેના restoration વખતે તમે કેટલી કાળજીથી બારીકમાં બારીક વિગતોની ચોકસાઈ કરી હતી. મહામૂલાં પુસ્તકો અને સામયિકોની જાળવણી પાછળ તમે જાન રેડતા. જુદા જુદા કાર્યક્રમોનું આયોજન કરીને સોસાયટીને ધમધમતી રાખતા. તો બીજી બાજુ વોશ રૂમ્સ ચોખ્ખા ચણક રહે તે માટે સતત મથતા. 

ટીકેકર : જેટલું થઈ શક્યું એટલું કર્યું. જે ન થઈ શક્યું એનો ઝાઝો વસવસો નથી. અને જે કાંઈ થયું તે મેં એકલાએ તો કર્યું નહોતું. તમારા જેવા મિત્રોનો સાથ હતો એટલે થઈ શક્યું.

દી.મ .: આજે તો હવે છૂટા પડવું પડશે. પણ તમારા બીજા કોઈ પુસ્તક વિષે વાતો કરવા ફરી જરૂર મળશું, ક્યારેક. ચલા, યેતો.

ટીકેકર : આવજો.

e.mail : deepakbmehta@gmail.com 

xxx xxx xxx

પ્રગટ : “ગુજરાતી મિડ–ડે”; 09 સપ્ટેમ્બર 2023

અંગ્રેજો મુંબઈને ‘લંડન ઓફ ધ ઇસ્ટ’ બનાવવા ઇચ્છતા હતા

મુંબઈથી નવયુગનું અજવાળું આખા ઇલાકામાં ફેલાયું 

સ્થળ : એશિયાટિક સોસાયટી ઓફ મુંબઈની લાઈબ્રેરી.

પાત્રો : ડો. અરુણ ટીકેકર (જન્મ : ૧ ફેબ્રુઆરી ૧૯૪૪ – અવસાન : ૧૯ જાન્યુઆરી ૨૦૧૬) અને  આપનો નાચીઝ દી.મ.

ડો. અરુણ ટીકેકર

દી.મ. : આ અરુણભાઈની ઓળખાણ કેવી રીતે આપવી એ મોટી મુશ્કેલી. એમને પંડિત કહેવા, કે પત્રકાર? એમને ઉત્તમ લેખક કહેવા કે અચ્છા વક્તા? એમને સંશોધક કહેવા કે વહીવટકર્તા? 

ટીકેકર : એ બધા ઉપચાર છોડ, મહેતા. આપણે બે પાક્કા દોસ્ત, એટલા જ ઓળખાણ બસ નથી? 

દી.મ. : એ વાત સાચી. ૧૯૭૫માં દોસ્તીની શરૂઆત. ત્યારે તમે હાજી અલીની કોલેજમાં અંગ્રેજીના અધ્યાપક. અગિયાર વરસ એક કોલેજમાં ભણાવીને હું જોડાયેલો ગ્રંથ સામાયિકના સહાયક તંત્રી તરીકે. એક બપોરે મરાઠીના પ્રખ્યાત લેખક જયવંત દળવી સાથે તમે ગ્રંથના તંત્રી યશવંતભાઈને મળવા આવ્યા. તે દિવસે મળ્યા તે પછી આપણી દોસ્તી જામતી ગઈ. અને સાચું કહું તો મને ૧૯મી સદીની રઢ લગાડનાર બે જણ : એક તમે, અને બીજા લાઈબ્રેરી ઓફ કોંગ્રેસની દિલ્હી ઓફિસના ડાયરેક્ટર જીન સ્મિથ. 

ટીકેકર : એ બધી વાત છોડ. આજે એકાએક મને યાદ કેમ કર્યો?

દી.મ. : તમારા પુસ્તક વિષે થોડી વાતો કરવી છે. મુંબઈ માટે તમને અનહદ પ્રેમ, માન, ગૌરવ.

ટીકેકર : અને તમને પણ.

દી.મ. : તમારું એક પુસ્તક – Mumbai De-intellectualised : Rise and Decline of a Culture of Thinking. આ પુસ્તકમાં તમે બહુ પાયાની વાત વિષે તડ ને ફડ લખ્યું છે. ‘કલ્ચર ઓફ થિંકિંગ’ એટલે કે વિચાર, જ્ઞાનની પરંપરાનો મુંબઈ ઇલાકામાં કઈ રીતે વિકાસ અને હ્રાસ થયો તેનો તમે આબેહૂબ ચિતાર અહીં આપ્યો છે. તેમાંની વિચારણા કેટલી મહત્ત્વની છે, એ વાતનો ખ્યાલ એ હકીકત પરથી આવે કે ૨૦૦૯માં તે પહેલી વાર છપાયું અને ૨૦૧૦માં તેની બીજી આવૃત્તિ પ્રગટ થઈ. આ પુસ્તકમાં તમે જે મુખ્ય ચિંતા પ્રગટ કરી છે તે આ છે : દેશ આઝાદ થયો ત્યાં સુધી માત્ર મુંબઈ ઇલાકામાં જ નહિ, આખા દેશમાં, વૈચારિક ક્ષેત્રે મુંબઈનું સ્થાન પહેલી હરોળમાં હતું. પણ ૧૯૬૦ પછી એવું તે શું થયું કે મુંબઈ ધીમે ધીમે એ સ્થાન ગુમાવતું ગયું? 

ટીકેકર : આ પુસ્તક પ્રગટ થયું તે પછીનાં વરસોમાં તો વૈચારિક ક્ષેત્રે મુંબઈ ઘણું વધારે રાંક બન્યું છે. મને યાદ આવે છે ૧૮૬૨માં યુનિવર્સિટી ઓફ બોમ્બેના પહેલા કોન્વોકેશન વખતે આખા ઈલાકાના પહેલવહેલા આઠ ગ્રેજ્યુએટને ડિગ્રી મળી – ચાર આર્ટ્સના અને ચાર મેડસિનના. પોતાના ભાષણમાં ચાન્સેલર સર બાર્ટલ ફ્રેરેએ એ વિદ્યાર્થીઓને હાકલ કરી હતી : હિન્દુસ્તાનની વૈચારિક શક્તિનું ધોવાણ થઈ ગયું છે એમ કહેવાય છે. તમારે એ શક્તિને ફરી સજીવન કરવાનું કામ કરવાનું છે. 

દી.મ. : એ પહેલા આઠ ગ્રેજ્યુએટમાંના એક હતા મહાદેવ ગોવિંદ રાનડે. તેમણે એ જમાના વિષે પાછળથી કહેલું કે આપણા દેશમાં ‘વિચારશક્તિને લકવો લાગુ પડી ગયો છે.’ એ વખતે નર્મદ, દલપતરામ વગેરે અગ્રણીઓ બ્રિટિશ શાસનના પ્રશંસક હતા તેની પાછળનું કારણ પણ એ જ કે દેશને અંધાર યુગમાંથી અર્વાચીનતા તરફ લઈ જવાની શક્યતા તેમને બ્રિટિશ રાજવટમાં દેખાઈ હતી. કવિ નર્મદે કાંઈ અમથું નહોતું ગાયું :

શુભ શકુન દીસે, મધ્યાહ્ન શોભશે, વીતી ગઈ છે રાત. 

ટીકેકર : હા, ઘણા ખરા મરાઠી વિચારવંત પણ એવું જ માનતા હતા. અને અંગ્રેજ રાજવટ આવી એ પછી જ સાચા અર્થમાં બોમ્બેનો વિકાસ શરૂ થયો. એનું ઘડતર અને ચણતર જ એક શહેર તરીકે થયું. અને જોતજોતામાં તે આખા હિન્દુસ્તાનનું એક મહત્ત્વનું શહેર બની ગયું. હા, અહીં વેપાર-વણજ વિકસ્યા, પણ બોમ્બે એટલે માત્ર વેપારી કેન્દ્ર નહિ. કે એ વખતના બનારસની જેમ નહિ એ દેશના ભૂતકાળનું સંગ્રહસ્થાન. જેમની નજર લાંબે સુધી પહોંચતી હતી એવા કેટલાક અંગ્રેજ તો મુંબઈને ‘લંડન ઓફ ધ ઇસ્ટ’ તરીકે વિકસાવવા માગતા હતા. દાખલા તરીકે પત્રકાર-તંત્રી રોબર્ટ નાઈટ. ૧૮૩૮માં જે છાપું શરૂ થયું હતું ‘બોમ્બે ટાઈમ્સ’ નામથી, એનું નામ બદલી ૧૮૬૧માં કર્યું ‘ટાઈમ્સ ઓફ ઇન્ડિયા.’ અને એ નામથી પ્રગટ થયેલા છાપાના ૨૮ સપ્ટેમ્બર ૧૮૬૧ના પહેલા જ અંકના તંત્રી લેખમાં તેમણે બેધડક લખ્યું હતું કે આર્થિક અને વેપારી ક્ષેત્રે તો બોમ્બે આખા દેશની રાજધાની બની ચૂક્યું છે. 

દી.મ. : સાચી વાત. સાત ટાપુ સંધાઈ-બંધાઈને ક્યારે એક શહેર બની ગયું એની તો ખબરે ન પડી. બ્રિટિશ પદ્ધતિના શિક્ષણ માટેની અને રોજગાર માટેની જે તકો અહીં ઊભી થઈ તેને કારણે મહારાષ્ટ્ર અને ગુજરાતમાંથી જ નહિ, આખા દેશમાંથી લોકો મુંબઈમાં ઠલવાવા લાગ્યા.

સર એલેક્ઝાન્ડર ગ્રાન્ટ

ટીકેકર : અને એ વખતે ‘આખો દેશ’ એટલે આજનાં ભારત અને પાકિસ્તાન. એ બધાને આ મુંબઈએ આવકાર્યા, સમાવ્યા. હા. શરૂઆતમાં કોલેજના અધ્યાપકો બધા અંગ્રેજો હતા. પણ કેવા? સર એલેક્ઝાન્ડર ગ્રાન્ટ અને પ્રોફેસર વિલિયમ વર્ડઝવર્થ જેવા. ગ્રાન્ટ કોલેજમાં તો મન દઈને ભણાવતા જ. પણ રોજ સાંજે મહાદેવ ગોવિંદ રાનડે, ફિરોઝશાહ મહેતા, કે.ટી. તેલંગ જેવા પોતાના વિદ્યાર્થીઓ સાથે દરિયા કિનારે ચાલવા જતા અને તે વખતે દુનિયાભરની અજબગજબ વારતો કરતા. 

ટીકેકર : અને એ વખતે ‘દેશી’ લોકો પણ હાથ જોડીને બેસી રહ્યા નહોતા. તેમણે પોતપોતાની ભાષામાં ચોપડીઓ છાપી, છાપાં કાઢ્યાં, ચર્ચા અને વિચારોની આપલે માટે સંસ્થાઓ કાઢી. બધી જમાતના દાનવીરોએ હોસ્પિટલોથી માંડીને પ્યાઉ (પરબ) સુધીની સગવડો ઊભી કરવા માટે છુટ્ટે હાથે દાન આપ્યાં. આ બધું ઊભું કરીને તેમાંથી બે પૈસા રળી લેવાનો તો કોઈને વિચાર પણ નહોતો આવતો. 

દી.મ. : અને દેશના જુદા જુદા ભાગમાંથી આવીને અહીં વસેલા સાહસિક શ્રેષ્ઠીઓએ મુંબઈના વેપાર-ઉદ્યોગનો પાયો એવો તો મજબૂત નાખ્યો કે ૧૮૬૫માં રાતોરાત શેર બજાર ઓગળીને તળિયે જઈ બેઠું, ત્યારે પણ એ આઘાત પચાવીને આ શહેર થોડા વખતમાં પાછું બેઠું જ નહિ, દોડતું પણ થઈ ગયું. 

ટીકેકર : હા, પણ વધુ મહત્ત્વની વાત તો એ કે અહીંની બધી જાત-જમાતના લોકો, મરાઠી અને ગુજરાતી ભાષીઓ, પારસીઓ, મુસલમાનો અને ખ્રિસ્તીઓ, સાથે મળીને મુંબઈના ઘડતરમાં મચી પડ્યા હતા. હા, ન્યાત-જાતના વાડા હતા, પ્રતિબંધો હતા. પણ નવજાગૃતિના કામોમાં તો બધા ખભેખભા મિલાવી ચાલતાં. સમાજમાં નવી ચેતનાનો પ્રસાર થાય એ માટે સંસ્થાઓ શરૂ થઈ. સાહિત્ય, સમાજ, ઇતિહાસ, સુધારો, અભ્યાસ માટે ‘મંડળીઓ’ શરૂ થઈ. 

દી.મ. : હા, નર્મદે ‘મંડળી મળવાથી થતા લાભ’ સમજાવ્યા અને ‘બુદ્ધિવર્ધક સભા’નો એક અગ્રણી બની રહ્યો. 

ટીકેકર : આ બધી મંડળીઓનાં નામ પણ સૂચક : જ્ઞાનપ્રસારક મંડળી, બુદ્ધિવર્ધક સભા. વી.કે. રાજવડેએ આ પ્રવૃત્તિ માટે એક સરસ શબ્દપ્રયોગ કર્યો હતો : ‘મંડળીકરણ’. હા, આવી સોસાયટીઓ શરૂ કરવાની પહેલ અંગ્રેજોએ કરી અને કેટલાક વખત સુધી તેના કારભારમાં માત્ર ગોરાઓ જ ભાગ લઈ શકતા. પણ પછી ધીમે ધીમે દરવાજા ખુલતા ગયા, ‘દેશી’ઓ દાખલ થતા ગયા. 

એશિયાટિક સોસાયટી ઓફ મુંબઈની લાઈબ્રેરી

દી.મ. : અત્યારે આપણે જ્યાં બેઠા છીએ તે ‘એશિયાટિક સોસાયટી ઓફ મુંબઈ’ની ૧૮૦૪માં ‘લિટરરી સોસાયટી ઓફ બોમ્બે’ નામથી શરૂઆત થઈ ત્યારથી ઘણાં વરસ સુધી માત્ર ગોરાઓ જ તેના સભ્ય બની શકતા, ખરું?

ટીકેકર : હા, શરૂઆતમાં એવું હતું. પણ પછી ૧૮૯૩માં જસ્ટિસ કાશીનાથ ત્ર્યંબક તેલંગ તેના પહેલવહેલા ‘દેશી’ પ્રમુખ બન્યા. 

દી.મ. : અને પછી ૨૦૦૭થી ૨૦૧૩ સુધી તમે પણ આ સોસાયટીના પ્રમુખપદે રહ્યા અને અનેક નવાં નવાં કામ હાથ ધર્યાં.

ટીકેકર : જે થોડુંઘણું કે ઘણું થોડું કામ થઈ શક્યું તે તમારા જેવા મિત્રોની મદદથી થઈ શક્યું. પણ આપણે પાછા ૧૯મી સદીમાં જઈએ. સામાજિક અને ધાર્મિક પ્રવૃત્તિઓ માટે પણ સંસ્થાઓ શરૂ થવા લાગી. પરમહંસ સભા (૧૮૪૭) દ્વારા પહેલી વાર વ્યવસ્થિત રીતે જ્ઞાતિપ્રથાનો વિરોધ થયો. તો ૧૮૫૭માં પહેલવહેલા રાજકીય મંડળની સ્થાપના થઈ, ધ બોમ્બે એસોસિયેશન. ધર્મ અને સમાજના ક્ષેત્રે સુધારાના હેતુથી ૧૮૬૭માં મુંબઈમાં પ્રાર્થના સમાજની શરૂઆત થઈ. ઇન્ડિયન નેશનલ કાઁગ્રેસની છડી પોકારતું હોય એવું બોમ્બે પ્રેસિડન્સી એસોસિયેશન ૧૮૮૫માં મુંબઈમાં શરૂ થયું અને એ જ વરસે મુંબઈમાં જ કાઁગ્રેસની સ્થાપના થઈ. આ બધી સંસ્થાઓની આગેવાની એવાઓના હાથમાં હતી જેઓ સારું ભણેલા હતા, બુદ્ધિવાદી હતા, અને સુધારાતરફી હતા. અંગ્રેજી પદ્ધતિનું શિક્ષણ એ જો પહેલું પગથિયું હતું તો આવી સંસ્થાઓ નવજાગૃતિનું બીજું પગથિયું હતું. અને તેને પ્રતાપે નવયુગનું જે અજવાળું પથરાયું તે ધીમે ધીમે આખા મુંબઈ ઇલાકામાં ફેલાયું. 

દી.મ. : ૧૮૫૭માં યુનિવર્સિટી ઓફ બોમ્બેની સ્થાપના સાથે મુંબઈ શહેરમાં જ નહિ, આખા ઇલાકામાં બ્રિટિશ પદ્ધતિના ઉચ્ચ શિક્ષણની શરૂઆત થઈ.

ટીકેકર : જુઓ, મહેતા, આજે આપણે ત્યાં ઘણાખરા આમ માને છે. પણ હકીકત જરા જૂદી છે. હકીકતમાં યુનિવર્સિટી કરતાં પહેલાં શરૂ થયેલ એલ્ફિન્સ્ટન કોલેજ અને ગ્રાન્ટ મેડિકલ કોલેજ દ્વારા નવા ઉચ્ચ શિક્ષણની શરૂઆત થઈ ચૂકી હતી. એ બંને પોતપોતાની ડિગ્રી પણ આપતી. અર્વાચીન ભારતના ઘડતર પર ૧૯મી સદીના આચાર-વિચારની કેટલી પકડ છે! આઝાદી પછી આપણે માન્ડુક્યોપનિષદમાંથી લીધેલા ‘સત્યમેવ જયતે’ શબ્દોને દેશના ‘મોટો’ તરીકે સ્વીકાર્યા. પણ આ જ શબ્દો કોતરાયા હતા મુંબઈમાં આવેલા પ્રાર્થના સમાજના મકાનના દરવાજા પર.

દી.મ. : એક વાત પૂછું દોસ્ત? ગુજરાતના, અને ખાસ કરીને અમદાવાદના સાંસ્કૃતિક ઇતિહાસ અંગે વાત કરતી વખતે ઘણા વિદ્વાનો ‘મહાજન સંસ્કૃતિ’ પર ઘણો ભાર મૂકે છે. તો મુંબઈમાં ૧૯મી સદીમાં આ અંગે શી સ્થિતિ હતી?

ટીકેકર : મુંબઈમાં પણ કેટલીક સંસ્થાઓ અને પ્રવૃત્તિઓની શરૂઆતમાં આ ‘મહાજન સંસ્કૃતિ’નો હાથ હતો ખરો. પણ પછી નવું શિક્ષણ લઈને જે જુવાનો આગળ આવ્યા તેમણે આ ‘મહાજન સંસ્કૃતિ’ પાસેથી લગામ પોતાના હાથમાં લઈ લીધી. પરિણામે ‘મહાજન સંસ્કૃતિ’ના આગેવાનો પોતપોતાની નાતજાતનાં કુંડાળામાં રહી પ્રવૃત્તિ કરતા રહ્યા. અને આવી જ્ઞાતિલક્ષી પ્રવૃત્તિ આજ સુધી ચાલુ રહી છે. બલકે છેલ્લા કેટલાક દાયકામાં વધુ ફેલાઈ છે.

દી.મ. : દોસ્ત, આપણી આવી વાતોનો ઝટ અંત આવે તેમ નથી. પણ આજે તો વાતો અહીં રોકવી પડશે. વધુ વાતો માટે મળીશું આવતા શનિવારે.

ટીકેકર : ત્યાં સુધી ‘આવજો.’

e.mail : deepakbmehta@gmail.com 

xxx xxx xxx

(પ્રગટ : “ગુજરાતી મિડ–ડે”; 02 સપ્ટેમ્બર 2023)