માતૃભાષાની મોટાઈ બતાવવાના અને અંગ્રેજી ભાષાને ઉતારી પાડવાના ઉત્સાહી પ્રવચનકારો, કોલમકારો, કથાકારો, ઘણી વાર બે જોડકણાં ટાંકે છે. એક આપણી ભાષાનું ‘આવ રે વરસાદ’ અને બીજું અંગ્રેજીનું ‘રેન રેન ગો અવે’. પછી મોટો બોમ ફોડતા હોય તેમ કહે છે કે આપણી ભાષા-સંસ્કૃિત કેટલી બધી ઉજળિયાત અને ચડિયાતી, કે વરસાદને વધાવે છે. જ્યારે પેલી ગરીબડી ભાષા બોલતાં બચારાં ગરીબડાં બાળકો તો વરસાદને જાકારો દે છે! માટે અંગ્રેજી હટાવ, માતૃભાષા બચાવ!

પણ કોઈ પણ ભાષાનું સાહિત્ય તેનાં સ્થળ-કાળ સાથે અનિવાર્યપણે જોડાયેલું હોય છે એ વાત એ લોકો ભૂલી જાય છે – કદાચ જાણી જોઇને. આપણા દેશના ઘણાખરા ભાગમાં વરસના ત્રણ-ચાર મહિના જ વરસાદ વરસે છે, અને ખેતી માટે આપણે મોટે ભાગે વરસાદના પાણી પર જ આધાર રાખીએ છીએ. એટલે આપણે ત્યાં વરસાદનું આગમન સુખદ અને શુભ મનાય. પણ જ્યાં બારે મહિના ગમે ત્યારે વરસાદ આવતો હોય, વરસાદ ન હોય ત્યારે ય આકાશ મોટે ભાગે ઘેરાયેલું રહેતું હોય, સૂરજનું મો ભાગ્યે જ જોવા મળતું હોય, ત્યારે બાળક બહાર રમ્યા વગર ઘરમાં પૂરાઈને કંટાળી ગયું હોય. એટલે રેન રેન ગો વે એમ કહે તે જ સ્વાભાવિક ગણાય. હા, જો મુશ્કેલી હોય તો તે આપણી સ્કૂલોની, આપણા અભ્યાસક્રમોની છે કે ઇન્ગ્લંડમાં સર્વથા યોગ્ય એવાં જોડકણાં આપણાં બાળકો પાસે ગોખાવે છે. એ રટતી વખતે બાળકો મૂંઝાતાં હશે એનો પણ એમને વિચાર નથી આવતો.

ચાલો, અંગ્રેજી તો ગંદી-ગોબરી ભાષા છે એમ માની લઈએ, પણ આપણી રાષ્ટ્રભાષા હિન્દીનું શું કરશું? ચોમાસું, વર્ષા ઋતુ માટે હિન્દીમાં એકે શબ્દ જ નથી! એ ભાષા અંગ્રેજીનો ‘મન્સૂન’ શબ્દ જ ‘માનસૂન’ એવા ભ્રષ્ટ(!) રૂપે વાપરે છે. મરાઠીમાં ચોમાસા માટે વપરાતો શબ્દ છે ‘પાવસાળા.’ તે વરસાદ માટેના ‘પાઉસ’ સાથે સંકળાયેલો છે. પણ અંગ્રેજીનો ‘મનસૂન’ શબ્દ આવ્યો ક્યાંથી? ડચ ભાષામાં ચોમાસા માટે ‘મોનસ્સોએન’ શબ્દ વપરાય છે અને પોર્તુગીઝમાં વપરાય છે ‘મોનસાઓ.’ ઇ.સ. ૧૫૮૦ પછી અંગ્રેજીમાં ‘મનસૂન’ શબ્દ વપરાતો થયો. તે વખતે તેનો અર્થ હતો ‘હિન્દી મહાસાગરમાં વાતો અનુકૂળ વાયુ.’ કોને અનુકૂળ? વેપારી વહાણોને અનુકૂળ. કોનાં વહાણોને અનુકૂળ? વેપાર માટે યુરપથી હિન્દુસ્તાન જતાં વહાણોને અનુકૂળ. એ વખતે યુરપના દેશોનો હિન્દુસ્તાન સાથેનો વેપાર દરિયાઈ માર્ગે થતો એટલે આ અનુકૂળ વાયુ – મનસૂન – નું યુરપ માટે મહત્ત્વ હતું. હવે, આ અનુકૂળ વાયુ વર્ષના જે મહિનામાં વાતા તે જ મહિના પશ્ચિમ ભારત માટે વરસાદના મહિના પણ હતા. એટલે પછી વરસાદની ઋતુ, ચોમાસા માટે પણ મનસૂન શબ્દ વપરાવા લાગ્યો. પણ આ મનસૂન શબ્દનું પગેરું પાછું મળે છે અરબી ભાષાના ‘મૌસિમ’ શબ્દમાં. અરબીમાં પણ તેનો અર્થ ‘અનુકૂળ ઋતુ’ એટલો જ થતો હતો. પ્રવાસ કે યાત્રાને માટે અનુકૂળ સમય તે મૌસિમ. તેમાંથી આપણે ‘મોસમ’ શબ્દ બનાવીને ઋતુના અર્થમાં વાપર્યો.

અરે, પણ પેલા ‘રેન’ શબ્દનું શું? ઓલ્ડ હાઈ જર્મન ભાષામાં ‘રેગન’ અને ગોથિકમાં ‘રિગન’ જેવા શબ્દો મળે છે, પણ તે પછી ‘રેન’ શબ્દનું પગેરું સંતોષકારક રીતે શોધી શકાતું નથી. કેટલાક માને છે કે સંસ્કૃત અને બીજી ઘણી ભાષાઓની જનની એવી પ્રોટો ઇન્ડો યુરોપિયન ભાષાના ‘રેગ’ માંથી ‘રેન’ શબ્દ ઉતરી આવ્યો હોય. અને તો પછી રેન શબ્દ કાંઈ સાવ પરાયો ન ગણાય. પણ એક વાત આપણે સતત ધ્યાનમાં રાખવી જોઈએ. કોઈ પણ ભાષા તેનાં સ્થળ-કાળ, વાતાવરણ, સંસ્કૃતિ, સમાજવ્યવસ્થા વગેરે સાથે અનિવાર્યપણે જોડાયેલી હોય છે. એટલે આપણને જે વિચિત્ર લાગે તે બીજી ભાષા અને તેને બોલનારાઓ માટે સ્વાભાવિક હોય. અને આપણે માટે જે સ્વાભાવિક હોય તે બીજી ભાષા બોલનારાઓને વિચિત્ર લાગે. પણ તેથી એક સાચું અને બીજું ખોટું, એમ તો ન જ કહી શકાય.

સૌજન્ય : ‘ડાયરી’, દીપક મહેતા સંપાદિત ‘અક્ષરની અારાધના’, “ગુજરાતમિત્ર”, 07 જુલાઈ 2014

ગુજરાત ઇતિહાસ-પુરાતત્ત્વ ગ્રન્થસૂચિ / સં. હસમુખ વ્યાસ : રાજકોટ: પ્રવીણ પ્રકાશન, ૧ આવૃત્તિ, ૨૦૧૪ : ૨૦૮ પાનાં:   રૂ. ૨૦૦ 

આપણાં ઇતિહાસ અને સંસ્કૃિત બહુ પ્રાચીન અને સમૃદ્ધ છે એવાં બણગાં ફૂકવાં આપણને ગમે છે, પણ તેની જાળવણી માટે, તેના દસ્તાવેજીકરણ માટે કશું કરવાનું આપણને ભાગ્યે જ સૂઝે છે.

અરે, આ વિષયનાં જે સાધનો – જેમ કે પુસ્તકો – આપણી પાસે છે તેની વ્યવસ્થિત સૂચિ કરવાનું પણ આપણને ભાગ્યે જ સૂઝે છે. આથી જે થોડાઘણા – કે ઘણા થોડા – અભ્યાસીઓ છે તેમની મહેનત અને મુશ્કેલી ઘણી વધી જાય છે. પણ આવી ખોટ પૂરી કરવાનો કોઈ પ્રયાસ જોવા મળે ત્યારે હાશકારો થાય, કે ચાલો, આપણે ત્યાં હજી વિદ્યાપ્રીતિ સાવ મરી પરવારી નથી.

ગુજરાતનાં ઇતિહાસ, ભૂગોળ, જાતિઓ, કુળ, વંશ, જ્ઞાતિઓ, પ્રદેશો અને ઘટનાઓ, વ્યક્તિચિત્રો, સંસ્મરણો, સ્વાતંત્ર્ય સંગ્રામ, ધર્મ, લોકસંસ્કૃિત, પુરાતત્ત્વ, શિલ્પ-સ્થાપત્ય, લેખો, સિક્કા અને સંગ્રહાલયો જેવા વિષયો પરનાં ૧૧૧૧ પુસ્તકોની સૂચિ આ પુસ્તકમાં આપી છે તે આવાં કામોમાં રસ અને રૂચિ ધરાવનારાઓ માટે ઘણી ઉપયોગી થાય તેમ છે. ગુજરાતનાં કેટલાંક મહત્ત્વનાં પુસ્તકાલયો, સંસ્થાઓ અને સંગ્રહાલયોમાંની સામગ્રીનો અહીં આધાર લેવાયો છે. પણ સૌથી મોટો અને મહત્ત્વનો આધાર તો લેખકને તેમના અંગત પુસ્તક-સંગ્રહનો મળ્યો છે. તેમનું આ અંગત પુસ્તકાલય અભ્યાસીઓને ઈર્ષા આવે એવું હોવું જોઈએ. મુખ્ય સૂચિ પછી અહીં કર્તાનામ અને ગ્રંથનામ  સૂચિઓ પણ આપી છે. પુસ્તક તૈયાર થઈ ગયા પછી મળેલી ૧૧ પુસ્તકો વિશેની માહિતી પણ છેલ્લે પરિશિષ્ટ રૂપે ઉમેરી લીધી છે.

આવાં કામો કરવાં, અને તે પણ એકલે હાથે, સરકારની કે કોઈ સંસ્થાની મદદ વગર કરવાં, એ કેટલું મુશ્કેલ છે એ તો માહીં પડ્યા હોય તે જ જાણે. વળી આ પુસ્તકના લેખક તો મુંબઈ-અમદાવાદમાં નહિ, પણ અમરેલીમાં વસે છે, જ્યાં આવાં કામો માટેનાં સાધનો ટાંચા જ હોવાનાં. આવાં કામ કરવાથી વ્યાપક પ્રમાણમાં યશ કે મોટા પ્રમાણમાં અર્થની પ્રાપ્તિ થાય એ તો આપણે ત્યાં શક્ય જ નથી. અરે, દર વર્ષે ઢગલાબંધ ઈનામો સારી-સાધારણ કૃતિઓને આપી દેતી આપણી સરકારી કે અન્ય સંસ્થાઓને આવાં કામો માટે પણ એકાદો પુરસ્કાર રાખવાની જરૂર જણાતી નથી. ત્યારે આવા એકલવીરો આપણી પાસે હોય એ જ મોટી વાત.

આવાં કામો ક્યારે ય સંપૂર્ણ ન હોઈ શકે. આ સૂચિ પણ નથી. એક તો આપણી પાસે પ્રકાશિત પુસ્તકોની સર્વગ્રાહી સૂચિ જ નથી. બીજું, ઘણાં પુસ્તકાલયો આવાં કામોમાં મદદરૂપ થવા માટે બહુ ઉત્સાહ ધરાવતાં હોતાં નથી. અા સૂચિના વ્યાપમાં સમાઈ શકે એવાં પુસ્તકો ૧૯મી સદીમાં ઘણાં બધાં પ્રગટ થયાં હતાં, પણ તેમાંથી પ્રમાણમાં ઓછાં અહીં જોવા મળે છે. કેટલાંક પુસ્તકોને એકને બદલે બીજા વિભાગમાં મૂકી શકાયાં હોત એમ પણ લાગે. જ્યાં પુસ્તકના નામ પરથી તેના વિષય-વસ્તુનો ખ્યાલ આવે તેમ ન હોય ત્યાં ‘એનોટેશન’ પણ બધે મૂકવાનું બની શક્યું નથી. સૂચિકરણમાં પણ બધે એકવાક્યતા જળવાઈ જ છે એમ કહેવું મુશ્કેલ છે. પણ આ બધી ઉણપો એવી છે કે બીજી આવૃત્તિમાં સહેલાઈથી સુધારી શકાય.

આ વાક્ય લખ્યા પછી તરત વિચાર આવ્યો કે આવાં પુસ્તકોની બીજી આવૃત્તિ આપણી ભાષામાં થાય? થાય તો ય ક્યારે? એના કરતાં આવી સૂચિઓને ડિજિટલ સ્વરૂપે ઈન્ટરનેટ દ્વારા સર્વસુલભ બનાવવી જોઈએ. કારણ આ સ્વરૂપમાં ગમે ત્યારે, ગમે તેટલા ફેરફાર બહુ ઓછી મહેનત અને ખર્ચે કરી શકાય છે. એ સૂચિનો ઉપયોગ કરનારાઓ પણ તેમાં સુધારા-વધારા સૂચવી શકે છે. આવાં પુસ્તકો તૈયાર કરાવવાનું આપણી સંસ્થાઓ ભલે ન કરે, તેને ડિજિટલ રૂપ આપવાનું કામ કરીને થોડું પુણ્ય તો કમાઈ શકે.

સૌજન્ય : ‘બુક માર્ક’, દીપક મહેતા સંપાદિત ‘અક્ષરની અારાધના’, “ગુજરાતમિત્ર”, 07 જુલાઈ 2014

વીસમી સદીના પાંચમા દાયકામાં ધારાવાહિક નવલકથાને ડારનારાં અને ડામનારાં પરિબળો જોવા મળ્યાં, પણ તેની અસર પ્રમાણમાં મર્યાદિત રહી હતી. આપણા કોઈ અખબારે એ પ્રવાહમાં તણાઈને ધારાવાહિક નવલકથા પ્રગટ કરવાનું માંડી વાળ્યું હોય એવું બન્યું નથી. એટલું જ નહિ, પાંચમા અને છઠ્ઠા દાયકામાં શરૂ થયેલાં કેટલાંક સામયિકોએ પણ ધારાવાહિકના પ્રકાશનને અપનાવ્યું હતું. લેખક તરીકે જેમનું નામ જાણીતું થઇ ચૂક્યું હતું એવા વજુ કોટકે ૧૯૫૦માં ‘ચિત્રલેખા’ સાપ્તાહિક શરૂ કર્યું. તેમાં તેમની પોતાની નવલકથાઓ તેમણે ધારાવાહિક રૂપે પ્રગટ કરી. વજુભાઈની રમકડાં વહુ, જુવાન હૈયાં, ઘરની શોભા, ચૂંદડી ને ચોખા, હા કે ના, આંસુનાં તોરણ, માનવતાનો મહેરામણ, આંસુની આતશબાજી અને ડૉ. રોશનલાલ જેવી નવલકથાઓએ ‘ચિત્રલેખા’ને બહોળા વાચકવર્ગ સુધી પહોંચવામાં મદદ કરી, તો ચિત્રલેખાએ વજુભાઈની નવલકથાઓની લોકપ્રિયતામાં વધારો કર્યો. ૧૯૫૮માં વજુભાઈના અવસાન પછી બીજા નવલકથાકાર હરકિસન મહેતા ચિત્રલેખાના તંત્રીપદે આવ્યા. તેમની ‘જગ્ગા ડાકુના વેરનાં વળામણાં’ ચિત્રલેખામાં ધારાવાહિક રૂપે પ્રગટ થઈ અને તે સાથે જ હરકિસનભાઈ અસાધારણ લોકપ્રિયતા ધરાવતા નવલકથાકાર બની ગયા, તો ચિત્રલેખાનો ફેલાવો પણ અનેકગણો વધી ગયો. અલબત્ત, પોતાની નવલકથાઓ છાપવાની સાથોસાથ તેમણે બીજા લેખકોની નવલકથાઓ પણ વખતોવખત પ્રગટ કરી. એટલું જ નહિ, કેટલાક લેખકો પાસે તો હરકિસનભાઈએ જ તેમની પહેલી નવલકથા લખાવી. ૧૯૯૮માં હરકિસનભાઈનું અવસાન થયા પછી નવા નવા નવલથાકારોની ખોજ ચિત્રલેખાએ ચાલુ રાખી છે. અને જેની નવલકથા પ્રગટ થાય તે જોતજોતામાં લોકપ્રિય લેખક બની જાય એવી લગભગ પરંપરા બની ગઈ છે.

તો ૧૯૬૦ના દાયકામાં બે માસિકો શરૂ થયાં જે સસ્તાં થયા વગર લોકો સુધી પહોંચવા તાગતાં હતાં. તેમાનું એક તે ‘નવનીત’ અને બીજું ‘સમર્પણ.’ કેટલાંક વર્ષો પછી આ બે માસિકો જોડાઈ ગયાં. ઘણાં વર્ષો સુધી બંગાળીની કેટલીક જાણીતી નવલકથાના ચંદ્રકાન્ત મહેતાએ કરેલા અનુવાદ સમર્પણ/ ‘નવનીત સમર્પણે’ પ્રગટ કર્યા. તો સાથોસાથ ધીરુબહેન પટેલથી માંડીને ધ્રુવ ભટ્ટ સુધીના લેખકોની નવલકથાઓ પણ તેણે પ્રગટ કરી છે. કનૈયાલા મુનશીએ મૂળ અંગ્રેજીમાં લખેલી ‘કૃષ્ણાવતાર’નો ગુજરાતી અનુવાદ પણ પહેલાં તેમાં જ પ્રગટ થયેલો. ધારાવાહિક નવલકથા એ ‘કુમાર’ માસિકનું નિયમિત અંગ ન હોવા છતાં તેણે ચંદ્રશંકર બૂચ ‘સુકાની’ની ‘દેવો ધાધલ’ જેવી સાગર-કથા પ્રગટ કરેલી. ૧૯૬૩માં શરૂ થયેલું ‘ગ્રંથ’ તો પુસ્તક-સમીક્ષાને વરેલું માસિક હતું, એટલે તેમાં ધારાવાહિક નવલકથાને અવકાશ ન હોય. પણ યશવંત દોશીએ આપણી ભાષાની તથા દેશ અને દુનિયાની બીજી કેટલીક ભાષાની ઉત્તમ નવલકથાઓના ‘ગ્રંથસાર’ તેમાં પ્રગટ કર્યા હતા. મુખ્યત્વે સાહિત્યને વરેલા એવા ‘પરબ’ કે ‘શબ્દસૃષ્ટિ’માં ધારાવાહિક નવલકથાનું પ્રકાશન ભાગ્યે જ જોવા મળે છે.

આજે કોઈ અંગ્રેજી કે મરાઠી અખબારમાં ધારાવાહિક નવલકથા પ્રગટ થતી જોવા મળે નહિ. પણ ગુજરાતી અખાબારોને તેના વગર ભાગ્યે જ ચાલે છે. કેટલાંક અખબાર તો અઠવાડિયામાં એક કરતાં વધુ ધારાવાહિક પ્રગટ કરે છે. લગ્નની વાડીઓમાં જેમ કેટરિંગની મોનોપોલી હોય છે તેમ કેટલીક વાર અમુક અખબારમાં કોઈ ચોક્કસ લેખકની ધારાવાહિકની મોનોપોલી જોવા મળે છે. તો કેટલીક વાર અગાઉ ધારાવાહિક રૂપે પ્રગટ થઈ હોય, પછી પુસ્તક રૂપે પણ પ્રગટ થઈ હોય, અને લોકપ્રિય બની હોય, એવી નવલકથા અમુક અખબારો ફરી વાર ધારાવાહિક રૂપે પ્રગટ કરતાં પણ જોવા મળે છે. પુસ્તક પ્રકાશન સાથે જોડાયેલાઓ પણ ધારાવાહિક રૂપે પ્રગટ થયેલી નવલકથા પુસ્તક રૂપે છાપવા વધુ આતુર હોય છે એમ લેખકો અને પ્રકાશકો બંનેનું કહેવું છે.

આવી બાબતોમાં સર્વેક્ષણ કરવાનું તો આપણે ત્યાં કોઈને સૂઝતું જ નથી એટલે ધારાવાહિક નવલકથા પછીથી પુસ્તક રૂપે પ્રગટ થાય ત્યારે તેને વધારે કોણ વાંચે છે – જેમણે તેને ધારાવાહિક રૂપે વાંચી હોય તેવા વાચકો, કે તે રીતે ન વાંચી હોય તેવા વાચકો, એ કહેવું શક્ય નથી. પણ એક વાત ચોક્કસપણે કહી શકાય તેમ છે: બીજી ભાષાઓની સ્થિતિ જે હોય તે, પણ ગુજરાતીમાં તો હજી ઘણાં વર્ષો ધારાવાહિક નવલકથાને ઊની આંચ આવે એમ લાગતું નથી.

પ્રિય વાચક ! ધારાવાહિક નવલકથા ભલે ગમે તેટલી ઇષ્ટ કે મિષ્ટ હોય, તો ય તેનો અંત આવે એ તો અનિવાર્ય હોય છે. તે જ રીતે ધારાવાહિક નવલકથા વિશેના આ ધારાવાહિક લખાણનો પણ અંત આવે એ અનિવાર્ય છે. અને જે અનિવાર્ય છે તેને કોણ ટાળી શક્યું છે? શુભમ્ ભવતુ.   

સૌજન્ય : ‘ડાયરી, ‘અક્ષરની આરાધના’, સંપાદક : દીપક મહેતા, “ગુજરાતમિત્ર”, 30 જૂન 2014