બગડી જૈયે 

હારા થૈને થાક્યા જીવલા, હેંડ્ય્ હવે તો બગડી જૈયે!

ઊંચા ભાવે ખૂબ ઠગાણા, હેંડ્ય્ હવે તો ગગડી જૈયે!

ચાખડીઓ થૈ ચરમ દલાર્યા

પંચામ્રત થૈ તરપ્યા,

દીપ – ફૂલ- ચંદન ઓવાર્યાં

તોય સરગ ના ધરપ્યાં,

ગાડી નરકની ચૂકશું ટણપા, હેંડ્ય ચડપ ને પકડી લૈયે!

–હારા કર્યા હોજરાં ખાતર, જીવલા!

પેટ વલોયાં ઊણાં,

પાડ્યાં તનનાં તેલ બાપલા!

કરમ પડ્યાં ન કૂણાં,

પત્યું! હવે તો ફોલ્લા થૈ ને હેંડ્ય અલ્યા તતડી જૈયે!

હારા હાલ્લાં થ્યાં, ને ફૂટ્યાં, લલવા!

નળિયાં થ્યાં, ને ચૂયાં,

કદી કોડિયાં થયાં કજળવા,

ઈંટ્યો થૈ રૂંધાયા,

હેંડ્ય્ હવે તો પકવનાર પાકે એવું  ભભડી  જૈયે….  

                                                      — ભાનુપ્રસાદ ત્રિવેદી  

તળપદી બોલીમાં લખાયેલ આ કવિતા હમણાં વાંચવા મળી, અને મન વિચારે ચઢી ગયું.   સ્વર્ગલોકનો, ઈશ્વર પૂજાનો, સાત્ત્વિક જીવનનો મહિમા ગાતાં અનેક કાવ્યો / સ્તુતિઓ / ભજનો આપણા સાહિત્યમાં છે. પણ એનાથી સાવ વિરુદ્ધ દિશાની વાત કરતું આ કદાચ એકમાત્ર કાવ્ય છે. દેખીતી રીતે એ સાવ અવળો અનુરોધ કરે છે. અહીં એનું વિશ્લેષણ / વિવેચન કરવા પ્રયાસ નથી. પણ એના થકી ઉપજેલા વિચાર વંટોળને વાચા આપવી છે.

લાખ વાતો સત્સંગ અને સદાચારની  કરીએ – પણ, એ વાસ્તવિકતા છે જ કે, આપણા હોવાપણામાં એક કાળો ખૂણો જરૂર હોય છે. આપણે દુર્જન ન હોઈએ, પણ ‘थोडी सी बेवफाई ‘ તો એમાં હોય, હોય અને હોય જ. આપણે મોટા ગુના કરવાથી દૂર રહેતા હોઈએ, પણ માનસિક હિંસા કે વ્યભિચારથી મુક્ત નથી હોતા. આપણામાં ‘Jakyll  and Hyde’ બન્ને વસે જ છે. કદીક હાઈડપણું કરવા મનમાં એષણા પણ જાગી જતી હોય છે. પણ એને સંસ્કાર અને કેળવણીના બળે દબાવી દેવા આપણે પ્રયત્નો કરતા રહીએ છીએ. એ પ્રયત્નો યથાર્થ છે – કરવા જ જોઈએ. પણ ‘ઓલ્યો કાળો ખૂણો નથી, નથી અને નથી જ …. ‘ એમ આપણે છાતી ઠોકીને, પ્રામાણિકતાથી કહી શકીએ એમ છીએ?

પ્રેક્ષાધ્યાન અને વર્તમાનમાં જીવવાના ઉપદેશોમાં ‘જે છે‘ તેનું અવલોકન અને સ્વીકાર કરવાનું કહેવામાં આવે છે. કવિએ એ અવલોકન બહુ બળૂકતાથી કર્યું છે. કદાચ કવિ પ્રત્યક્ષ રીતે આવી મનોકામના વ્યક્ત કરે છે – પણ પરોક્ષ રીતે ‘આમ ન કરાય’ એવો ગર્ભિત વિચાર પણ ધરાવે છે.  આપણને પણ કાવ્ય વાંચતાં ‘આમ તો ન જ કરાય‘ એવો આક્રોશ પણ મોટા ભાગે ઊભો થઈ જાય છે.  સામાન્ય, ગામડિયા માણસની બોલીમાં કવિ એ વાસ્તવિકતાનો પ્રામાણિક સ્વીકાર કરે છે. એ હિમ્મત માટે, એ પ્રછ્છ્ન્ન એષણાઓની અભિવ્યક્તિ કરવા માટે અને એ નૈસર્ગિક આક્રોશ, આકસ્મિક જન્માવવા માટે  કવિશ્રી. ભાનુપ્રસાદ ત્રિવેદીને સો સલામ.

આપણા હોવાપણામાં એક નહીં પણ અનેક મહોરાં અચૂક હાજર હોય છે. અરીસામાં દેખાતો જણ યાદ આવી ગયો. દરરોજ એની સામે આપણે જોઈએ છીએ. બહુ વહાલો ચહેરો છે. કુરુપમાં કુરુપ વ્યક્તિને પણ એ સૌથી વહાલો લાગે છે. અને છતાં કદી, પાંચ મિનિટ પણ, ટીકી ટીકીને, આંખમાં આંખ મીલાવીને, એને આપણે નિહાળ્યો છે ખરો?  આપણો પોતાનો ચહેરો છે છતાં? કહે છે કે, બીજાને દેખાઈએ છીએ, તેવા આપણને પોતાને કદી આપણે જોઈ શકતા નથી. આયનો સાવ ઊંધું પ્રતિબિંબ જ આપણને બતાવતો હોય છે! અરે! સીધું પ્રતિબિંબ બતાવતું હોય એવો અરીસો કદાચ હોય; તો પણ આપણે એ જણને ખરેખર ઓળખીએ છીએ ખરા?

કોણ છે એ જણ? – જેને આપણે ‘હું’ કહીએ છીએ? એનું એક નામ છે. કોઈ જાતિ છે. એના કોઈ મા ને બાપ છે. એનો કોઈ રંગ, ઊંચાઈ, વજન, અને ભાષા છે. કદાચ કોઈ તખલ્લુસ છે. પણ એ અરીસામાં દેખાય છે તેવો બધાંને દેખાતો નથી. કુટમ્બીજનોને દેખાતો ચહેરો અને મહોરું અલગ. મિત્રોને બીજો ચહેરો. નોકરી ધંધામાં વળી ત્રીજો. ટોળામાં ભળ્યા હોઈએ તો વળી કોક ચોથો જ જણ ઊભરી આવે. એકાંતમાં જે જણ હોય છે; એને તો કોઈ ઓળખી પણ ન શકે – પતિ કે પત્ની પણ નહીં.  અને કવિ કહે છે – એવો કાળો ચહેરો પણ ખરો … ખરો … ને ખરો જ!

બધાં મહોરાં અને મહોરાં જ.

મ્હાંલીપા બીરાજતો એ અસલી જણ કોણ છે? અરીસો તો શું? આપણે પોતે પણ એને ઓળખીએ છીએ ખરા? એ આપણું અસલી હોવાપણું છે. એ કંઈક, કશુંક બનતું હોય છે; બદલાતું હોય છે. પણ જે બદલાતું હોય છે; તે જ આપણે જોઈ શકતા હોઈએ છીએ. અરીસામાં દેખાતા એ આભાસી પ્રતિબિંબની સામે, આપણી આંખોની પાછળથી ડોકિયું કરતો, એ જણ કોણ છે? હરક્ષણે એના બહારના શરીરમાં કંઈક અસંખ્ય કોષ નાશ પામતા હોય છે અને નવા બનતા હોય છે. કાલે હતો એ જણ આજે નખશીશ એવો ને એવો નથી રહેતો. અને એનું સૂક્ષ્મ શરીર ? એ તો હર ક્ષણ બદલાતું જ રહે છે – કાચંડાની જેમ. એનો માનસિક ઘોંઘાટ કદી બંધ નથી થતો. અરે! ઊંઘમાં ય સહેજ જંપ્યો, ન જંપ્યો અને સપનાં શરૂ. અરેરે! એ તો જાગતાં ય સપનાં જોયાં કરે છે! સતત જાગતો હોવાનો ડોળ કરતો એ ખરેખર તો ઊંઘતો જ રહે છે. એ ક્યાંથી અરીસાની અંદર દેખાતા ચહેરાની પાછળના જણને ઓળખી શકે?

  ‘બેદાર‘ લાજપુરી ની આ ગઝલ સાથે સમાપન.

શબ્દના એવા ગુના પણ હોય છે.
મૌન રહેવામાં ડહાપણ હોય છે.

વહેંચવાનો થાય જ્યારે વારસો
વારસોના દૂર સગપણ હોય છે.

હર સમય કર્ફ્યુના ટાણે શહેરમાં
માર ખાતી એ ભિખારણ હોય છે.

હોય છે માઠી દશામાં દૂર સૌ
લાગણીને કેવી સમઝણ હોય છે.

હોય છે બેદાર ક્યારે એકલા
‘આપણી અંદર ઘણા જણ હોય છે’.

e.mail : surpad2017@gmail.com

ગઈકાલે હેમચંદ્રાચાર્ય ઉત્તર ગુજરાત યુનિવર્સિટી (HNGU) સંલગ્ન એક કૉલેજના એક અધ્યાપક મિત્ર દ્વારા જાણવા મળ્યું કે નવી શિક્ષણ નીતિ અંતર્ગત અભ્યાસક્રમમાં કરાયેલ ફેરફાર મુજબ BA સંસ્કૃત SEM.-4માં એક પેપર મનુસ્મૃતિનું રાખવામાં આવ્યું છે. મને આઘાત તો લાગ્યો પણ આશ્ચર્ય ન થયું. સવાલ એ છે કે VALUE ADDED COURSEના નામે આ?

હમણાં હમણાં એક શબ્દ પ્રયોગનું ચલણ વધ્યું છે INDIAN KNOWLEDGE SYSTEM (ભારતીય જ્ઞાન પદ્ધતિ). અલ્યા, તમને જૂનામાંથી જડી જડીને મનુસ્મૃતિ જ જડી!

હિન્દુઓમાં કોણ કોની જોડે લગ્ન કરી શકે / ન કરી શકેથી માંડીને સમાજ જીવનને લગતી ઘણી બધી બાબતોનું એમાં માર્ગદર્શન આપેલું છે. હવે અત્યારના બંધારણ પ્રમાણે જોઈએ તો એમ કહેવાય કે મોટેભાગે ગેરમાર્ગે દોરેલા છે. માણસ માણસ વચ્ચે ભેદ કરે એ શાસ્ત્ર …?! ફલાણા પ્રસંગે બ્રાહ્મણોને આ જમાડશો તો આટલું પુણ્ય મળશે અને ઢીંકણા પ્રસંગે બ્રાહ્મણોને આ ભેટ આપશો તો તેટલું પુણ્ય મળશેના ખોટેખોટા હિસાબો આપેલા છે. સ્ત્રીઓ અંગે પણ ઘણું વિવાદાસ્પદ વર્ણન છે. તમે જાતે વાંચશો તો ખ્યાલ આવશે કે એમાં લખેલું મોટાભાગનું અત્યારે અપ્રસ્તુત છે. નીચલા ત્રણેય વર્ગોએ બ્રાહ્મણોની સેવા કરીને પુણ્ય કમાવું એ મતલબનું લખાણ ડગલે ને પગલે જોવા મળશે. પુણ્યની વાત તો જવા દો, ભારતમાં શૂદ્ર વર્ગ (OBC) હજારો વર્ષોથી બ્રાહ્મણ, ક્ષત્રિય અને વૈશ્યની સેવા કરતો આવ્યો છે અને એને સેવાના બદલામાં અપમાન જ વધારે મળ્યાં છે. (SCમાં સમાવેલ દલિતોને વર્ણાશ્રમ વ્યવસ્થાની બહાર ગણવામાં આવે છે, એમના માટે અતિશૂદ્ર / પાંચમો વર્ણ શબ્દ પણ વપરાય છે અને ST તરીકે ઓળખાતા આદિવાસી વર્ણવ્યવસ્થાનો ભાગ નથી. તેઓ મૂળનિવાસી ગણાય છે.)

આપણે જાણીએ છીએ કે 1927માં (અત્યારના મહારાષ્ટ્રમાં આવેલા) ચવદાર તળાવમાંથી દલિતો પાણી પી શકે એ માટે થયેલા મહાડ સત્યાગ્રહમાં ડૉ. આંબેડકરે દમનકારી અને વર્ણવાદી શિક્ષણ આપતા ગ્રંથ મનુસ્મૃતિનું જાહેરમાં દહન કરીને અન્યાય સામે વિરોધ નોંધાવ્યો હતો.

ત્યારથી આ ચોપડી વિશેષ ચર્ચામાં રહી છે અને એમાં ય ખાસ કરીને વર્ણને આધારે ભેદ પાડવામાં આવે ત્યારે એનો ખાસ ઉલ્લેખ થાય છે. આખી મનુસ્મૃતિ તો મેં નથી વાંચી પણ એના અધ્યાય 3 અંગે ગૂગલ પર જે જોયું એ પરથી ખ્યાલ આવ્યો કે મૂળે આ પુસ્તક ચાર વર્ણો(બ્રાહ્મણ, ક્ષત્રિય, વૈશ્ય, શૂદ્ર)નો ભેદ પાડી બ્રાહ્મણોની સર્વોપરિતાનો દાવો કરે છે. અલ્યા સર્વોપરી તો સ્વામિનારાયણ પણ નથી ને …?!

ભાઈ, માણસ તરીકે જન્મ્યા એટલે બધા સરખા. માણસ જાતિ, બીજું શું! હવે માણસો વચ્ચે વર્ણની દીવાલો ઊભી કરીને નીચલી ગણાતી જ્ઞાતિઓનું શોષણ કરવા પ્રેરણા આપનાર આ પુસ્તકને યુનિવર્સિટીના અભ્યાસક્રમમાં સમાવવાની જરૂર ખરી? ફોટામાં જોશો તો ખબર પડશે કે કોર્સનું નામ આપ્યું છે मनुस्मृति अ.3 समीक्षात्मक अध्ययन. અને નીચે લખેલા Outcome (અપેક્ષિત અધ્યયન ઉપલબ્ધિઓ) વાંચશો તો ખ્યાલ આવશે કે સમીક્ષા નથી કરવાની એમાંથી મૂલ્ય શિક્ષણ / નૈતિક શિક્ષણ પ્રાપ્ત કરવાનું છે.

Programe Outcomeનું ગૂગલ ટ્રાન્સલેશન નીચે મુજબ છે.

૧. પ્રાચીન સંસ્કૃત સાહિત્ય અને સમાજમાં તેના નૈતિક યોગદાનને સ્વીકારવાની ક્ષમતા.

૨. પ્રાચીન સંસ્કૃત સાહિત્યનું મહત્ત્વ અને માનવતામાં તેના નૈતિક / સાંસ્કૃતિક યોગદાનનું પ્રદર્શન કરવાની ક્ષમતા 

૩.ભારતશાસ્ત્રના મહત્ત્વ પ્રત્યે જાગૃતિ.

૪. સામાન્ય રીતે માનવ જીવનમાં નૈતિક મૂલ્યો પ્રત્યે જાગૃતિ.

૫. ભાષાકીય ક્ષમતા પ્રાચીન સંસ્કૃત સાહિત્ય દ્વારા પ્રાપ્ત થશે.

Course Outcomeનું ગૂગલ ટ્રાન્સલેશન નીચે મુજબ છે:

૧.આ કાર્યક્રમનો ઉદ્દેશ્ય વિદ્યાર્થીઓને સંસ્કૃત સાહિત્યની રૂપરેખાથી પરિચિત કરાવવાનો છે

જેમાં સ્મૃતિ સાહિત્યનો પણ સમાવેશ થાય છે.

૨. સંસ્કૃત સાહિત્યમાં વિવિધ સ્મૃતિઓથી શીખનારાઓને વાકેફ કરવા.

૩. સંસ્કૃત સાહિત્યની સ્મૃતિઓની ઉત્પત્તિ અને વિકાસથી શીખનારાઓને વાકેફ કરવા.

૪.મનુસ્મૃતિ અધ્યાય-3 દ્વારા નૈતિક મૂલ્યોને આત્મસાત કરવા.

બૌદ્ધિકો યુનિવર્સિટીના આ કૃત્યને બંધારણની મૂળ ભાવનાનો ભંગ કહે કે પછી કથિત હિન્દુરાષ્ટ્ર તરફનું એક કદમ, તો એવા આક્ષેપોનો સામનો કરવા સરકારે તૈયાર રહેવું રહ્યું. અને બૌદ્ધિકોએ દેશદ્રોહીના લેબલ માટે પણ …!

કોઈક એમ કહેશે કે આ જ મનુસ્મૃતિમાં લખ્યું છે, यत्र नार्यस्तु पूज्यन्ते रमन्ते तत्र देवता, પણ પેટા સવાલ એ છે કે એમાં પછાત ગણાતી / દલિત / આદિવાસી નારીનો સમાવેશ થાય છે ખરો? હકીકત તો એ છે કે કથિત ઉચ્ચ વર્ગ પોતાની સ્ત્રીઓને પણ સન્માનની નજરે નથી જોતો ત્યાં બીજી સ્ત્રીઓની તો ક્યાં વાત કરવી!

શાળા-કૉલેજોમાં ગીતા ભણાવવાની વાત આવી ત્યાં સુધી તો એમ માન્યું કે (કેટલીક મર્યાદાઓ છતાં) ઠીક છે, ભાઈ! સત્ત્વ, રજસ, તમસની વિભાવના, સ્થિતપ્રજ્ઞનાં લક્ષણો થકી જીવનદર્શન પ્રાપ્ત થશે. (ખરેખર મૂલ્યશિક્ષણની જ વાત હોય તો જગતના તમામ ધર્મોમાં રહેલી સારી-સારી બાબતો રજૂ કરવી જોઈએ.) પણ નૈતિક શિક્ષણ માટે કંઈ નહીં ને મનુસ્મૃતિ?!

જ્યારે આંબેડકરે મનુસ્મૃતિની નિંદા કરી હતી, ત્યારે મહાત્મા ગાંધીએ પુસ્તક બાળવાનો વિરોધ કર્યો હતો. બાદમાં તેમણે જણાવ્યું હતું કે જાતિ ભેદભાવ આધ્યાત્મિક અને રાષ્ટ્રીય વિકાસ માટે હાનિકારક છે, પરંતુ તેનો હિન્દુ ધર્મ અને મનુસ્મૃતિ જેવા તેના ગ્રંથો સાથે કોઈ સંબંધ નથી. ગાંધીએ દલીલ કરી હતી કે આ ગ્રંથ વિવિધ આહવાન અને વ્યવસાયોને ઓળખે છે, વ્યક્તિના અધિકારોને નહીં પરંતુ તેની ફરજોને વ્યાખ્યાયિત કરે છે, શિક્ષકથી લઈને ચોકીદાર સુધીના બધા કાર્ય સમાન રીતે જરૂરી અને સમાન દરજ્જાના છે. ગાંધી માનતા હતા કે મનુસ્મૃતિમાં ઉચ્ચ ઉપદેશોનો સમાવેશ થાય છે પરંતુ અસંગતતા અને વિરોધાભાસ ધરાવતો ગ્રંથ છે, જેનો મૂળ ગ્રંથ કોઈના કબજામાં નથી. તેમણે ભલામણ કરી હતી કે વ્યક્તિએ આખું લખાણ વાંચવું જોઈએ, મનુસ્મૃતિના તે ભાગોને સ્વીકારવા જોઈએ જે “સત્ય અને અહિંસા” સાથે સુસંગત છે અને અન્ય ભાગોનો અસ્વીકાર કરવો જોઈએ. (વિકિપીડિયા)

પણ અત્યારે ગાંધીજી જેવો વિવેક ક્યાં?

ગાંધી અને આંબેડકરની વાત પરથી તો આપણે ઇતિહાસબોધ લઈશું પણ આપણે નજર રાખવાની છે વર્તમાન અને ભવિષ્ય તરફ. નવી પેઢીને આપણે સ્વતંત્રતા, સમાનતા, બંધુતા અને ન્યાય જેવાં બંધારણીય મૂલ્યો આપીશું કે ભેદભાવ અને અન્યાય?! હિન્દુ-મુસ્લિમ-શીખ-ઈસાઈ, આપસ મેં સબ ભાઈ-ભાઈ તો ખરું જ, પણ કૌંસમાં આ પણ ખરું, બ્રાહ્મણ, ક્ષત્રિય, વૈશ્ય ઔર શૂદ્ર, કરેંગે નહીં કભી લડાઈ.

કહે છે ને કે ગાંધીજી પોતાના જીવન દરમિયાન અસ્પૃશ્યતાને સંપૂર્ણપણે દૂર ન કરી શક્યા પણ એમણે અસ્પૃશ્યતાને અપ્રતિષ્ઠિત જરૂર બનાવી મૂકી. એમ ડૉ. આંબેડકરના મહાડ સત્યાગ્રહ બાદ અપ્રતિષ્ઠિત થયેલ મનુસ્મૃતિ નામક ગ્રંથને યુનિવર્સિટીના અભ્યાસક્રમમાં મુકવાની ભૂલ કરવા જેવી નહોતી.

વર્ષો પહેલાં આ જ ઉત્તર ગુજરાત યુનિવર્સિટીના અભ્યાસક્રમમાં હતો ઉમાશંકર જોશીનો એકાંકી સંગ્રહ ‘સાપના ભારા’. એમાં કરવામાં આવેલ એક નાટક “ઢેડના ઢેડ ભંગી”નો એટલો બધો વિરોધ થયેલો કે એને દૂર કરવું પડેલું. જો કે એમાં કવિની ભાવના તો દલિતોની અંદરોઅંદરના ભેદભાવ સામે આંગળી ચીંધવાની જ હતી પણ હશે … કવિ તો એમનું કવિકર્મ કરીને ચાલ્યા ગયા અને હજુ આપણે ભેદ મિટાવી શક્યા નથી.

પસંદગી આપણે કરવાની છે કે ભેદ ભારત કે વેદ ભારત કે અદ્વૈત ભારત!

વિદ્યાર્થીઓની એક બેચ (2024-25) તો ભોગ બની ચુકી છે ત્યારે યુનિવર્સિટી પોતાની ભૂલ સુધારી સમાનતાના પંથે આગળ વધે એવી અપેક્ષા. HNGU – PATAN

સાંભળ્યું છે કે દિલ્લી યુનિવર્સિટીના કોઈક અભ્યાસક્રમમાં આ પુસ્તકને Recommended Book તરીકે રાખવામાં આવેલી, એમાં ય છેવટે દૂર કરેલ એટલે આપણે પારોટનાં પગલાં લેવામાં નાનમ અનુભવવી નહિ.

*અહીં પુસ્તકમાં ઉલ્લેખ છે એ મુજબ વર્ણ/જાતિનો ઉલ્લેખ કરેલ છે, (બ્રાહ્મણો સહિત) કોઈને ઉતારી પાડવાનો ઈરાદો નથી. અને આમ પણ પૂર્વજોએ કરેલ ભૂલની સજા અત્યારની પેઢીને ક્યાંથી અપાય, એમના ભાગે તો પ્રાયશ્ચિત જ આવે ને!

શીર્ષક સહયોગ: Hemant Rajvankar Sayara

e.mail : pradhyotpriyadarshi@gmail.com

પુરવણી :

મેં કહ્યું, ‘બાપુ! એક અનુમતિ ચાહું છું.’ બાપુએ દૃષ્ટિ ઉઠાવી મારી સામે જોયું.

‘એવી ઈચ્છા છે કે આપના આ ઓરડામાં મને બેએક દિવસ વિના રોકટોક રહેવા મળે. મારે કશી વાતચીત કરવાની નથી. કેવળ રહેવું છે, જોવું છે. આપને વિઘ્નકર્તા બનું છું એવું લાગશે યા કોઈ પ્રાઈવેટ વાતચીત …’

‘પ્રાઈવેટ મારી પાસે કશું નથી … બધું જ ખુલ્લું છે.’ કહેતાં તેઓ હસી પડ્યા. ‘પ્રાઈવેટમાં તો આ જાણે બાથરૂમ જાઉં છું. હા, કેટલાક લોકો એવા આવે છે મારી પાસે કે જેઓ પોતાની સાથેની વાતચીતને ખાનગી રાખવાની ઈચ્છા ધરાવતા હોય છે … એમ હોય ત્યારે વાત જુદી. તે એ તો તું સમજી શકે.’

આમ વગર દખલે મેં એમના ઓરડામાં બે દિવસ ગાળ્યા, બેરોકટોક આવનજાવન કરી. મેં જોયું કે, એમની પ્રત્યેક ક્ષણ એક અનુભવ હતો … જવલંત ને જાગ્રત ! કેમ જાણે સૂવા છતાં ઊંઘતા ન હોય. અંતરમાં જાણે જાગતા જ રહેતા હોય. બીજા કર્મનિષ્ઠોની માફક તેઓ શરીર-મનને બેહદ કસતા હોય, દમતા હોય, યા એની પાસે ખૂબ કડકાઈથી કામ લેતા હોય એવું પણ ન લાગ્યું. તપસ્વીનું રૂપ મેં એમનામાં જોયું નહિ ને હશે તો ય તે ભોગીને મળતું. અર્થાત્ પ્રત્યેક ક્ષણે મેં એમને હૈયાભીના અનુભવ્યા. વળી ક્યાં ય કામ ને આરામ એવાં બે ખાનાં ન જોયા … કર્તવ્યકર્મ જાણે એમની આગળ સહજ કર્મ બની ગયેલ હતાં. આ સ્થિતિ અત્યંત વિરલ હોય છે. ગાંધીજીનું શરીર-યંત્ર પણ એવું સાધેલું હતું કે, એની આગળ સંગીતેય શું હશે! એમને ચોમેરથી ઘેરો ઘાલીને પડેલી પરિસ્થિતિ ય તેઓ ઇચ્છે ત્યારે જાણે શૂન્ય બની જતી! તેઓ ઇચ્છે ત્યારે ગમે તેવી વ્યક્તિની હાજરીનો લોપ સધાઈ જતો … એટલું જ નહિ … આસપાસ જામેલી લોકોની ભીડ પણ એમને પોતાની એકાગ્રતામાંથી ચલિત કરી શકતી નહિ. દાખલા તરીકે, તેઓ કંઈ લખવા બેઠા હોય, તે વખતે વણનોતર્યા, કેટલા ય માણસો આવી આવીને એમની આસપાસ બેસી જતા … પણ એ બધાને થોડા જ સમયમાં સમજાઈ જતું કે, બાપુ આપણી વચ્ચે છે જ નહિ.

તે દિવસે એક મહિલા આવેલી … ભારતમાં નવી નવી જ આવી હોય એમ લાગતું હતું. જાણે ઘણા લાંબા કાળથી. આ મુલાકાતની એને પ્રતીક્ષા હોય. એ આવી ત્યારે હૈયાની પ્રીત, પ્રસન્નતા ને સંભ્રમથી કંપી રહી હતી. 

ગાંધીજીએ કહ્યું, ‘ઓહ, આવી ? આવ આવ. આટલી ગુલાબી શાને થઈ રહી છો ? બધું ઠીક છે ને? મારો પત્ર મળેલો કે?’

મહિલા સહજભાવે ઉત્તર આપી શકે એમ ન હતી, એટલી વિહ્વળ ને આવેગમય હતી! જેમ તેમ કરીને એણે બાપુને એટલું સમજાવ્યું કે, ‘પત્ર તો નથી મળ્યો.’ જાણે કોઈ દુર્ઘટના ઘટી હોય … 

ગાંધીજી બોલી ઊઠયા, “અરે, પણ એ તો પ્રેમપત્ર હતો! એમ ન સમજીશ કે હું બુઢ્ઢો છું …’

મહિલાનું મુખ શરમથી રાતું બની ગયું. એ કંઈક બોલી … પણ એ શબ્દો ન હતા, શુદ્ધ આહ્લાદનો સંકોચ પ્રગટ થઈ રહ્યો હતો.

‘ખરું કહું છું. એ મારો પ્રેમપત્ર જ હતો. લાંબો, કંઈ કેટલાં ય પાનાંનો. ખેર, પણ હવે તો હિન્દુસ્તાનમાં જ છો ને ? અહીં જ સેવા કરીશ .. ?’

‘હું અહીંની ભાષા નથી જાણતી.’

‘ઓહ! એથી રૂડું શું ? મોઢું આપોઆપ બંધ રહેશે … માન કે તું સફાઈના કામમાં લાગેલી છો, તે કોઈ તને વાતે વળગાડવા આવી લાગ્યું … તો તારે માત્ર હાથ ઊંચો કરી, બે આંગળી મોં આડી ધરી, આમ હાથ હલાવી દેવાનો … પેલો સમજશે કે આ તો મૂંગી જ છે … ને તને તો એથી લાભ જ થવાનો … તું તારે સંજવારી કાઢ્યે જજે …’

આમ કહેતાં કહેતાં જ પોતાના મોં આડી આંગળી ધરી ગાંધીજીએ હાથ હલાવ્યો, ને વાત પૂરી થતાં થતાંમાં તો ખડખડાટ હસી પડ્યા.

મેં જોયું કે મહિલાને પોતાનું આ સ્વાગત બહુ અનોખું લાગ્યું. પણ સાથે એટલું જ રુચિકર પણ. એ એવી ભાવ ગદ્ગદ બની ગઈ હતી, કે અંતરનો ભાવ બધા અંગેઅંગમાં છલકાઈ આવ્યો હોય.

સહસા મુખ ગંભીર કરી તેઓ બોલ્યા, ‘આપણે જ અંતિમ હોઈશું! પણ ત્યાં આગળવાળાં પાછળનાં બની જશે, ને પાછળવાળાં … આ જ કહે છે ને તારી એંજલ ? તું એમ ન માનતી કે હું એનો પંડિત છું. બસ, ‘સરમન ઑન ધ માઉન્ટ’ સુધી જ જાણું છું. વારુ, તો હવે તું ભારતમાં જ રહેવાની, ને એ જ તારો દેશ બનવાનો, ખરું?… અમે બહુ દરિદ્ર છીએ, પણ દરિદ્રમાં નારાયણ વસે છે, એ તું જાણે છે ને?’

વચ્ચે વચ્ચે મહિલા કંઈક કંઈક બોલતી. પરંતુ શબ્દો વાક્યમાં સંયુક્ત બની શકતા નહિ … એટલી આનંદવિભોર હતી એ.

‘તો … મારો પ્રેમ વ્યર્થ નહિ જાય! આપણ બેઉ ઈસા મસીહના માર્ગે ચાલતાં રહીશું … ચાલ્યા કરીશું.’

મહિલાએ પોતાની નીલી-ભૂરી આંખો વડે ગાંધીજીને નીરખ્યા કર્યા.

‘તો આપણું પત્યું ? હવે જો … પેલો … ખૂણો છે ને ત્યાં જઈને બેસી જા. પણ એકદમ ચૂપચાપ બેસવાનું … બાકીની વાત આપણી કાલે.’

આમ કહેવાની સાથે સાથે, આંગળી ચીંધી ગાંધીજીએ એને પેલો ખૂણો દેખાડી દીધો. ને પોતે વળી પાછા પોતાનાં કાગળિયાંમાં ડૂબી ગયા.

ક્ષણભર તો પેલી મહિલા સ્તબ્ધ બની ગઈ. જાણે કે પોતાની હસ્તિ જ લોપાઈ ગઈ હોય, એમ ન અનુભવતી હોય! તે પછી ધીરે ધીરે ઊઠીને બાપુએ ચીંધેલ ખૂણે જઈ ચૂપચાપ બેસી ગઈ. ત્યાં બેઠી બેઠી એ જોઈ રહી હતી કે, આ ગાંધી, જે આવો પ્રેમી છે, તે જ પાછો આમ કડપભર્યું શાસન પણ કરે છે! 

-2-

આ બે દિવસ દરમિયાન મેં એમને અનેકોના સંપર્કમાં જોયા. ને જોયું કે સ્નેહ એમનામાં છલોછલ ભરેલો છે. ને છતાં એ ક્યાં ય છલકાતો નથી કે ઢોળાતો નથી! તેઓ સ્નિગ્ધ છે એ વાત નિ:શંક … પરંતુ સાથે એટલા જ કઠોર પણ છે. તેઓ અતિશય દારુણ .. અતિ નિર્મમ પણ છે.

શાકભાજીની છાબડી આવી. સવારના પહોરમાં તાજાં જ ચૂંટાયેલ શાકભાજી અમુક ફાર્મમાંથી આવ્યાં હતાં. મીરાંબહેને છાબરડી લાવીને બાપુની સામે મૂકી લીધી … એ જોઈ બાપુના કપાળમાં કરચલીઓ ઊઠી આવી … મીરાંબહેન જરા ભોંઠાં પડી ગયાં.

‘આ શું છે?”

‘તમે જ જોઈને કહી દો કે … આમાંથી બીજું શું બનાવીએ ?’

‘એ બધું મને જ પૂછવું પડશે?’ બાપુએ એવા કડપ સાથે આ કહ્યું કે જાણે આ વેળા કહેલો આ શબ્દ છેલ્લો જ હોવો જોઈએ. કહે, ‘કશું જાતે શીખવાનું નહિ?”

કહેતાં કહેતાં છાબડી પોતાની નજદીક ખેંચી લઈ, એમાંથી પાલખની ભાજીનું એક પાંદડું હાથમાં લઈને વચ્ચેથી એવી રીતે વાળ્યું કે ચટક્ કરતુંકને એ ભાંગી ગયું. છાબડીને બીજે છેડેથી બીજું પાંદડું લઈ એને પણ એ જ રીતે વાળ્યું. કહે, ‘જે આમ કરતાં તૂટી જાય તે સારા ગણાય. ને જે વળી જાય તેને રહેવા દેવાનાં. આટલું તો તમારે જાણી લેવું જોઈએ જ. ભાજી માટેની આ જ પરીક્ષા છે. આટલું શીખી લેવા વાંકે જ ગમે તે ઘડીએ આવીને તમે મારી સામે ખડાં થઈ જાઓ, એ કેવું?’

મીરાંબહેનને મુખેથી તો એક અક્ષર શાનો નીકળે ? એમના પગ તો પાણી પાણી ! ચોખવટ કરવાનો તો કોઈ સવાલ જ ન હતો. કારણ ચોખવટ સાંભળવા કોઈ તૈયાર હોય તો ને ? મેં જોયું કે નિર્મમતાના આ વ્યવહાર પાછળ કોઈ જોહુકમી યા ધણિયામાપણું ન હતું. કંઈ હોય તો તે કોઈ ઉચ્ચતર એવી હકૂમતનું શાસન હતું. સામાજિક કક્ષાભેદ યા ઇતર શ્રેણીભેદોને કારણે વ્યક્તિ વ્યક્તિ વચ્ચે જે અંતર હોય છે, તેવું કોઈ અંતર આ બે વ્યક્તિઓ વચ્ચે હતું નહિ. આ જ સ્થિતિમાં કાયમ રહેવા માટે વ્યક્તિને વિવશ બનાવનારું કોઈ નિર્વૈયક્તિક કારણ પણ અહીં ન હતું. અહીં તો પૂરી વ્યક્તિગત સ્વેચ્છાથી બંને પક્ષે આ વ્યવહારને માન્ય કરેલો હતો … સંપૂર્ણતયા પ્રેમનો જ આ વ્યવહાર હતો. એથી જ તો એ સર્વથા અનુલ્લંઘનીય ને હર કોઈ પ્રકારનાં બંધનોથી મુક્ત હતો.

-3-

જીવનના અંતિમ દિવસોમાં ગાંધીજીને લાંબો સમય દિલ્હીમાં જ વિતાવવો પડેલો. દરરોજ સાંજે, પ્રાર્થનાસભામાં એમનાં મહત્ત્વપૂર્ણ વક્તવ્યો થતાં.

પરિસ્થિતિ અત્યંત કટોકટીભરી હતી. સ્વરાજ નવું નવું હતું … હજી એનો ભાર બરાબર ઝીલી લઈ શકાયો ન હતો. રોજ નવી નવી કંઈ કેટકેટલી સમસ્યાઓ ઉકેલ શોધતી એની સમક્ષ ખડકાઈ રહી હતી. ધ્રુવતારકશા ગાંધીની દિશા ચૂકી ગયેલ ભારતનું નાવ તોફાનના હિલોળે ચડી ગયું હતું. હિન્દુસ્તાન ચિરાઈને ‘પાકિસ્તાન’ પેદા થયું હતું. ને એ કંઈ બે ભાઈ વચ્ચે થતા હોય છે તેવા ભાગલા ન હતા. એ તો જાણે કરવતથી વહેરીને કલેજાના બે ટુકડા કરવામાં આવ્યા હોય ! એમાંથી કેટલી આહ, કેટકેટલી આગ પેદા થઈ હશે! ગાંધી એ તપ ને તપન વચ્ચે હોમાઈ રહ્યા હતા. પ્રાર્થના જ એમનું એકમાત્ર સાંત્વન બની રહી હતી. બાકી તો એમણે અહરહ આગમાં ભૂંજાવાનું જ હતું …

એક દિવસ હું એક પ્રાર્થનાસભામાં જઈ પહોંચ્યો. પ્રાર્થના થઈ, ગીતાના શ્લોક બોલાયા, બૌદ્ધ સ્તવન થયાં, કુરાનની આયતો પઢવામાં આવી, ભજન ગવાયાં, ને ગાંધીજીનું પ્રવચન પણ થયું. સભા વીખરાઈ. ગાંધીજી ઊઠ્યા. પાછળના લોકોએ બે પંક્તિમાં વહેંચાઈ જઈ પાછા હટીને ગાંધીજીને પસાર થવા માટે માર્ગ કરી આપ્યો. નીચી નિગાહે ગાંધીજી એ વિથીમાં થઈને પોતાના ડેરા ભણી ચાલ્યા જતા હતા. ત્યાં પંક્તિમાં ઊભેલી એક મહિલાની ગોદમાંથી એક બાળકીએ સાદ પાડ્યો, ‘બાપુ !’

બાપુ એકાદ ડગલું આગળ વધી ગયા હતા, જાણે ગહનતામાં લીન હતા … ત્યાં એકાએક એમનાં ડગ થંભી ગયાં. પાછા વળીને એમણે પેલી બાળકી સામે જોયું. એમનો ચહેરો ખીલી ઊઠ્યો. બંને હાથ પોતાના ચહેરા પાસે લાવીને એમણે એવો નખરો કર્યો જાણે બંદર હોય! બાળકી ભણી ઝૂકી બોલ્યા : ‘હાઉક !’

બાળકી સહેજ ચમકી, પછી તરત ખુશીથી ખીલી ઊઠી! 

પણ ત્યાં તો ક્ષણભરને માટે બાળકીને રીઝવવા ‘બંદર’ બનેલા એના બાપુ ક્યાં ય આગળ વધી ગયા હતા … એવા જ ગહન, લીન, અગાધ!

(“અકાલપુરુષ ગાંધી”)

15-17 જૂન 2025

સૌજન્ય : નંદિતાબહેન મુનિની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર – ક્રમાંક – 344-346