… 1 …

કેડી

જેઇનની મુલાકાત એના અજ્ઞાત બોનમેરો ડોનરની સાથે આજે પ્રથમવાર ગોઠવાઈ હતી. પુત્રીના જીવનદાતાને રૂબરૂ મળવા જેઇન સાથે એના હરખઘેલા માતાપિતા પીટર અને માર્ગ્રેટ પણ ફૂલોનો મોટો ગુલદસ્તો લઈ આવી પહોચ્યાં. એમના મિત્રો ડાંસ કરતા હતા.

મહેમાનોની ભીડમાં છ આંખો પેલા ડોનરને શોધતી હતી. ડોક્ટર પીટરસને તેવામાં જાહેરાત કરી, 'પ્લીઝ વેલકમ મિસ્ટર કે.ડી.' તાળીઓના ગડગડાટ વચ્ચે બધાની નજર દ્વાર તરફ ગઈ. 

પીટર અને માર્ગરેટ તો સ્તબ્ધ જ થઈ ગયાં !! પીટરની આંખોમાં ખુન્નસ આવ્યું અને હાથની મુઠ્ઠીઓ વળી હતી … હાથમાંનો બિયરનો ગ્લાસ જોરથી ભોંય પર પછાડી  'નો … નો …' કહેતો એ પગ પછાડતો તરત બહાર જ નીકળી ગયો !!! હાક … થુ …. કરતી માર્ગરેટ પણ બહાર નીકળી ગઈ ! એમના વર્તાવથી ત્યાં હાજર રહેલા સહુ કોઈ અવાક થઈ ગયાં ! 

.. ત્યાં પ્રવેશનાર એક સુકલકડી અશ્વેત  હતો !!! 

રંગભેદની નીતિના બે પ્રચંડ સક્રિય સમર્થકો માટે કદાચ અલગતાવાદનો મુદ્દો અગ્રતાક્રમમાં સહુથી વધુ પ્રબળ  દાવેદાર હતો.   

જેઇનની વ્હીલચેર તરત જ આવનારની પાસે દોડી જ ગઈ … 

એની નસોમાં કૃષ્ણદાસના વહેતા થયેલા ભેદભાવરહિતના નવા પાણીએ નવી પેઢીમાં સમજદારીની નવી કેડી જ કંડારી !! 

બે રંગભેદીઓ પલાયન થયા હતાં. 

'કેડી … કેડી … કેડી ….'ના શોર વચ્ચે, જેઇન કૃષ્ણદાસને વળગી. 

વિશ્વ બદલાયું હતું …..

જેઇન માંડ માંડ બોલી શકી : 'થેંક્યુ'.

•

… 2 …

ઉકેલ …..?

ખુશાલની વાતે રઘુની ઊંઘ જ ઊડી ગઈ.

'એક ઉપાય છે' રઘુએ વિચાર્યું. …. જાતતપાસનો.

તપાસમાં તે દિવસે માને એક શેઠની કારમાં બેસીને એણે જાતે જ્યારે જતાં જોઈ, ત્યારે તો રઘુ અવાક જ થઈ ગયો ……

છેવટે છાપાવાળા જ્ગદીશચન્દ્રની પારખુ નજર એની મદદે આવી. 

***

રઘુ દિવસે છાપાંની ફેરી કરતો અને રાતે સ્ટેશને ચાય વેચતો. લખમી લોકોનાં ઘરકામ કરતી. તોયે એમને પૈસે ખેંચ રહેતી. તેથી નછૂટકે સાંજે બે કલાક સરલાની સાથે બનીઠનીને લખમી પણ ધંધે જવા જ માંડી, …. રઘુની જાણબહાર …

***

ધંધેથી આવીને લખમીએ સ્નાન કરીને, સ્વચ્છ લૂગડું પહેરીને દીવો કર્યો પછી કમાણી ભગવાન આગળ મૂકીને દિલથી ક્ષમા માગી.  પછી કમાણીના પૈસા લઈને રાશન ખરીદવા એ દુકાને દોડી. રઘુ હજી ઘરે આવ્યો ન હતો. 

***

ઝૂંપડીમાં ખામોશી હતી. ખાતી વખતે રઘુએ કહ્યું, 'છાપખાને સાંજે એક સફાઈ કામદારની નોકરી પડી છે, રોજના બસો રૂપિયા છે, તું જશે, મા?'

લખમી તરત  બોલી ઊઠી, 'હા, હા, કેમ નહીં ..?' 

મા માની ગઈ એનો રઘુએ મનમાં હાશકારો કર્યો. 

'હાશ, ગંદવાડથી તો છૂટી  …' લખમી બબડી. 

બે સફળતા ઝૂંપડીમાં મનોમન હરખાતી હતી … એકમેકથી અલગ, અજાણ ….

***

રઘુનાં ખભે મૂકીને જગદીશે ચલાવેલ બંદૂકની ગોળી ધારેલા નિશાન પર વાગી હતી …..

બીજે દિવસથી છાપખાને લખમીનું નિજી સફાઈકામ વધ્યું ….!

છતાં  ચૂપ જ રહી …. રઘુના ભણતર કાજે !!

….. બિચારી. 

•

… 3 …

વેદના

શ્રીમતી : 'આ શીરો કેમ બધેબધ મુક્યો? પાથરણું ય ઘીવાળું કર્યું.' 

'મેં નથી મુક્યો ….' મેં કહ્યું. 

શ્રીમતી : 'તમે નથી મુક્યો? મેં પણ નથી મુક્યો, અહીં ત્રીજું તો કોઈ આવ્યું નથી …' 

સવાલ વાજબી હતો.

'…. નક્કી, બલ્લુ ….' …. અને એ વિચારે અમારી આંખો હરખભીની જ થઈ !!! 

નાનકડા બ્લ્લુને પૂછવાથી કદાચ 'એનાથી કશુક ખોટું થયું છે' એવી આછેરી ભાવના એનામાં જન્મી જાય તો? એવું તો હું કદાપિ ઇચ્છતો જ ન હતો. 

***

સવારે દાદીને પૂજા કરતી બલ્લુ એકીટશે જોતો. ક્યારેક સવાલો પણ પૂછતો. 

આજે પૂછે કે "બધા ભગવાન એક જ વાટકીમાં કેમ જમે?' 

……. એટલે પ્રસાદની મુકેલી એક જ વાટકીમાંથી બધા ફોટા આગળ ચપટી શીરો બાલકૃષ્ણ ઉર્ફે બલ્લુએ જ મુક્યો હતો એમ માનવાને કારણ મળ્યું  !!!  

***

‘પરંતુ ….. 'દાદા, તમે ક્યારે મરી જવાના?' એમ નાસમજ બલ્લુ પાસે મને કહેવડાવનાર બલ્લુની જનેતા સુધી આજના આનંદની વાત મારે પહોંચાડવી કે કેમ ?’ એ મથામણ હતી.

***

'વહુ, સૌને ગર્વ થાય એવું મહાન કામ બલ્લુએ આજે કર્યું. પણ તારે શી લેવાદેવા? તારા આજ પર્યંતના અસંખ્ય અક્ષમ્ય અપરાધો, વેદનાઓ તો હું ભૂલી ગયો છું. પરંતુ મારા પૌત્રમાં અમારી વિરુદ્ધ અકારણ ઝેર ભરવા બદલ તો તને માફી કદાપિ નહીં જ મળે. જન્મોજન્મ ….' ડાયરીમાં મેં છેલ્લો ફકરો લખ્યો.

સ્મૃિતપટે અનુભવો ઉપસી જ આવ્યા ….. ધિક્કાર શબ્દ વામણો બન્યો. ……

•

… 4 …

સંકલ્પ

તે દિવસ પણ હું મારી જગાએ પહોચ્યો. ઝાડેથી ઝોળી, લાકડી પાડયાં. પછી જમણો પગ ઉપર સુધી વાળીને બાંધી દીધો. થેલીમાંથી ઝોળી, લૂંગી કાઢયાં. બાંધેલો પગ ઢંકાતી લૂંગી પહેરી દીધી. પગરખાં અને થેલી ઝોળીમાં મૂકયાં. ઝોળી ખભે ભેરવી અને હું  રસ્તા ઉપર આવ્યો.

'માઈ, દયા કરો … ભગવાન તમારું ભલું કરશે  …'  કહેતો હું ફરતો હતો. સમયાંતરે મારી ભરાતી હથેળી ગંજીના ગજવે ઠલવાતી હતી. …. ઠક ઠક કરતો હું આગળ જતો હતો. ત્યાં જ …. એક બેકાબૂ મોટરકાર પૂરપાટ ધસી આવી. લાકડી અને ઝોળી ફંગોળાયાં. કમાણી રસ્તે વેરાઈ ગઈ. હું હવામાં ઉછળી નીચે પડ્યો ! …. પાછળથી આવતી બીજી કાર મને વધુ કચડી ગઈ !! 

એક મહિને હું જ્યારે ભાનમાં આવ્યો ત્યારે મારા બંને પગ ન હતા !!  

બેકારીની નિરાશાએ જ મને ખોટું કરવા પ્રેર્યો હતો, જેની સજા મને મળી. 

'વિક્લાંગી સહાય' મેળવવા હું જરા પણ લાયક નથી તેથી હું વિનમ્રતાથી એનો અસ્વીકાર કરું છું. હું ફક્ત મહેનતથી જ કમાઈશ. 

અત્યાર સુધી મેં છુપાવેલી એક બીજી વાત પણ કહું? 

હું  એક ગ્રેજ્યુએટ છું અને કોઈ પણ નિરાશા મને હવે વિકલાંગ નહીં જ બનાવે. કદાપિ નહીં …..

… મારો આ સંકલ્પ સરકારી અફસરને જણાવી હું ખૂબ હળવો થયો. 

નિરાશા એ જ તો મોટી વિકલાંગતા છે.

e.mail :  gunvantvaidya@outlook.com

એમના માટે ‘કાયદો’ શબ્દ તકિયા-કલામ બની ગયો હતો. વાતવાતમાં ‘આમ કાયદાથી જોવા જાઓ તો’, ‘કાયદેસર વિચારીએ તો’, ‘કાયદો તો આમ કહે છે કે’, ‘જો કાયદેસર મારી વાત માનો તો’ એવાં બદલાતાં જતાં બોલચાલનાં તેમનાં વિધાનોમાં ‘કાયદો’ શબ્દ અચલ રહેતો. ‘કાયદો’ શબ્દ તેમને ગળથૂથીમાંથી મળ્યો હતો એમ પણ કહી શકાય તેમ ન હતું, કેમ કે તેમના કુટુંબમાં કોઈ કાયદાશાસ્ત્રી તો હતું જ નહિ. તેમનાં બા કહેતાં કે એ નાની વયે બાળમિત્રો સાથે શેરીમાં રમવા જતો અને ત્યાંથી ‘કાયદો’ શબ્દ શીખી આવ્યો હતો. ઘરમાં પણ કુટુંબીજનો સાથે એ કાયદાની ભાષામાં જ વાતો કરતો. તેઓ ‘કાયદો’ શબ્દને ગંજીપાના જોકરપાનાની જેમ બધે પ્રયોજતા. પ્રણાલિકા, પરંપરા, રીતરિવાજને પણ એ કાયદાના વ્યાપમાં જ ગણતા; કેમ કે તેઓ કાયદા અને એ બધાં વચ્ચે કોઈ ભેદરેખા હોવાનું સ્વીકારતા ન હતા. આમ છતાં ય ‘કાયદો’ શબ્દથી તેમના બોલવામાં વજન પડતું હતું. લોકોએ કહેવું પડતું કે ‘એ ખરું કહે છે’, ‘એમની વાતમાં દમ છે’, ‘એમની વાતને હસી કાઢો નહિ’ વગેરે વગેરે. આમ લોકો તેમને ‘કાયદે-આઝમ’ તરીકે ઓળખવા માંડ્યા અને તેમણે પણ બાકાયદા ‘કાયદે-આઝમ’નું બિરૂદ સ્વીકારી પણ લીધું હતું.

તો આ મહાશય છે, આપણા ‘કાયદે-આઝમ’ મિસ્ટર નટવરલાલ. આધેડ વયે પહોંચતાં સુધીમાં તો તેઓ લાખો વખત ‘કાયદો’ શબ્દ બોલી ચૂક્યા હશે. તેમણે આયાસે કે અનાયાસે પ્રાપ્ત કરેલી આ સિદ્ધિને જો પ્રમાણિત કરી શકાય તો તેઓ ગિનેસ બુક ઑફ વર્લ્ડ રેકૉર્ડ્ઝ કે લિમ્કા રેકોર્ડ્ઝમાં પોતાનું નામ અવશ્ય નોંધાવી શકે. આ તો એક વાત થાય છે, કોઈ શબ્દો અમુકવાર બોલવાના હિસાબો થોડા મુકાતા હોય ! ગામના કેટલાક લોકોએ તો સ્વીકારી લીધું હતું કે ‘કાયદો’ શબ્દ એ નટવરલાલનો માત્ર તકિયા કલામ છે. એ કંઈ લોકોને કાયદો બતાવતા નથી કે કાયદાની કોઈને ધોંસ પણ આપતા નથી. પરંતુ અજાણ્યા અને વાંકદેખા લોકો સાથેની વાતચીતમાં ઘણીવાર વબાલ સર્જાતી અને ‘કાયદો’ શબ્દ ઝઘડાનું નિમિત્ત બનતો. મિ. નટવરલાલને ‘એ ય કાયદાવાળી બેસ, બેસ !’, ‘ઓ કાયદાની માસી-પૂંછડી !’, ‘રહેવા દે, તારા કાયદાની ઐસીતૈસી તો !’ જેવાં અપમાનજનક વેણ સાંભળવાં પડતાં. આવા ટાણે વાતને થાળે પાડવા નટવરલાલને કહેવું પડતું, ‘અરે ભાઈસા’બ, હું કોઈ કાયદો બતાવતો નથી, મારો કહેવાનો મતલબ એ છે કે …’; અને તો ય સામેવાળા કહેતા, ‘હવે પલટી મારે છે, ન જોયો હોય તો કાયદાવાળો, કાયદે-આઝમ !’ આવા ટાણે નટવરલાલ અકળાઈ જતા અને સમજાવવાનો પ્રયત્ન કરતા કે ‘હું કાયદા શબ્દના ટેકા વગર બોલી શકતો નથી, બચપનથી મને આ શબ્દ બોલવાની ટેવ પડી ગઈ છે. હું લાખ પ્રયત્નો કરું તો ય આ શબ્દ બોલી જવાય છે ! ખોટું લાગ્યું હોય તો બે હાથ જોડીને માફી માગું છું. બોલો, કહો તો પગે પડું ! મને સમજવાની કોશિશ કરો, બાપલિયા !’ વગેરે … વગેરે. નટવરલાલ શાંતિપ્રિય સજ્જન હતા અને અને ટંટાફિસાદમાં કદી ય પડતા ન હતા અને આમ ઝઘડાનું શમન થઈ જતું. 

પરંતુ નટવરલાલના મનમાં અહર્નિશ ઘોળાયા કરતી એક વાતનું શમન થતું ન હતું. એમને એ વિચાર સતાવ્યા કરતો હતો કે આખરે લોકો ‘કાયદો’ શબ્દથી આટલા બધા ભડકતા કેમ હશે ! ‘કાયદો’ શબ્દ બોલવો એ કંઈ ગાળ તો નથી ! દેશના બધા નાગરિકો સરકારના કાયદાઓ પાળવા માટે બંધાયેલા છે, પછી એ કાયદાઓ સરકારનાં ગમે તે ખાતાંના હોય ! ગેરકાયદેસર ધન ઉલેચતા રાજદ્વારીઓ અને નોકરશાહો પોતે કાયદાની ચુંગલમાં ન ફસાય ત્યાં સુધી નાગરિકો જોગ નિવેદનો કરતા રહીને તેમને કાયદાથી ડરાવતા રહેતા હોય છે કે ‘કાયદો ચમરબંધીને પણ છોડશે નહિ’, ‘કાયદો કાયદાનું કામ કરશે.’ કાયદાની નજરમાં કોઈ નાનું કે મોટું નથી’, ‘એક વાત સારી રીતે સમજી લો કે કાયદો કોઈની શરમ ભરશે નહિ’, ‘કાયદાના હાથ લાંબા છે’, ‘આમ કાયદો તમે હાથમાં લઈ શકો નહિ’ ‘કાયદા લોકોના ફાયદા માટે છે.’ વગેરે ….

માત્ર તકિયા કલામ તરીકે ‘કાયદો’ શબ્દ પ્રયોજતા આપણા નટવરલાલના જીવનમાં એક પ્રસંગથી યુ-ટર્ન આવ્યો. સ્થાનિક ગ્રામીણ બેંકમાં પોતાના કોઈક કામ માટે જતાં નટવરલાલે જોયું તો બેંકના દરવાજા આગળ બેંકમાંનો કોઈક તમાશો જોવા રસ્તા ઉપર લોકોની ભીડ જામી હતી. બેંક મેનેજર ઘાંટા કાઢીકાઢીને એક બિચારા નાના દુકાનદારને દબડાવતો હતો. વાતવાતમાં ટેલિફોનના રિસિવર ઉપર હાથ મૂકીમૂકીને તે પોલીસને બોલાવવાની ધમકી આપતો હતો. નટવરલાલે બેંકમાં દાખલ થઈને કોલાહલ વચ્ચે પણ બેંકના પટાવાળા પાસેથી સઘળી કેફિયત જાણી લીધી. તેમને ખબર હતી કે એ મેનેજર રીઢો લાંચિયો હતો. બિચારા ઊંટગાડીવાળા મહેનતકશ લોકોના લોન-કેસમાં પણ બસોપાંચસો રૂપિયાની રોકડી કરી લેતો હતો.

નટવરલાલે સઘળી વાતનો ક્યાસ કાઢી લીધો અને મામલામાં ઝંપલાવવાનો નિશ્વય કરી લીધો. તેમના માટે આ એક એવી ઉજ્જવળ તક હતી કે પોતે સાચે જ પોતાને ‘કાયદે-આઝમ’ તરીકે પોતાની જાતને પ્રસ્થાપિત કરી શકશે; વળી એટલું જ નહિ, લોકોનો તેમને જોવાનો અને સમજવાનો નજરિયો પણ બદલાઈ જશે. તેમને માનવસહજ સ્વભાવ પ્રમાણે એ વિચાર પણ આવી ગયો કે લોકોએ કરેલાં અપમાનોનો બદલો એમને પોતાને લેવો નહિ પડે, પણ તેઓ સામેથી બદલો ચૂકવવા તત્પરતા બતાવશે. તેઓ હવે ચાપલૂસીભર્યાં નટુભા, નટુકાકા, નટુભૈ, નટુબાપુ જેવાં સંબોધનોથી પેલાં અપમાનજનક કડવાં વેણોને એમની મેળે જ ગળી જવાનો પ્રયત્ન કરશે. મનમાં ભલે ને ‘મારો બેટો’ કહેતા, પણ હવે તેમને મારી સામે પેશ આવવામાં સાબદા રહેવું પડશે. નટવરલાલે લોકોમાં પોતાના તરફના વર્તાવમાં આવનારાં પરિણામો અંગેના વિચારોને હાલ પૂરતા તો હડસેલી દઈને મનમાં ‘યાહોમ’ કહીને ઝઘડામાં ઝંપલાવ્યું.

‘એ ય મેનેજર, પોલીસને બોલાવવાની લૂખી ધમકી આપ્યા વગર પોલીસને બોલાવી લે. પોલીસની તાકાત નથી કે આ શંકરકાકાની ધરપકડ કરે ! નાલાયક કૌભાંડિયા, તને ખબર નથી;  પણ અમે ઊલટાનો તારા ઉપર તેમની બદનક્ષીનો કાયદેસર કેસ ઠોકી દઈશું.’

‘ઓહ, કાયદે-આઝમ ! જરા સભ્યતાથી વાત કરો, આ બેંક છે; રસ્તે પડો, નહિતર તમે પણ અંદર જશો.’

‘એ ય, મારા ગામના માણસો મને ‘કાયદે-આઝમ’ના નામે બોલાવે એનો મેં કદી ય વિરોધ કર્યો નથી; પણ તું ચૂપ મર. હવે કહીશ કે શંકરકાકા તારી બેંક લૂટવા આવ્યા હતા કે તું એમને દબડાવે છે અને પોલીસને બોલાવવાની ધમકીઓ આપે છે !’

બેંકમાં સોપો પડી ગયો. બેંક બહાર ઊભેલા લોકો પણ  દિંગ થઈ ગયા. એમને નટવરલાલનું નવું સ્વરૂપ જોવા મળ્યું. એમને એક વાતની ખાતરી હતી કે નટવરલાલ કંઈક કાયદો જાણતા હોવા જોઈએ, નહિ તો એ સિવાય કજિયાનું કોગળિયું ખભે કરે નહિ !

‘સોરી, નટવરલાલ સાહેબ; પણ હવે આપ જરા આપના શંકરકાકાને જ પૂછો કે એમણે કેવું પરાક્રમ કર્યું છે ? પછી હું સમજાવીશ કે તેમણે બેંક સાથે ફ્રોડ (Fraud) કરવાની કેવી કોશિશ કરી છે ! તમે બધા જોતા રહેશો અને એ અંદર જશે. આમ છતાં ય એ માફી માગી લે તો હું તેમને છોડવા તૈયાર છું. આખરે મારે આ ગામમાં જ નોકરી કરવાની છે.’ બેંક મેનેજર શુક્લા થોડોક દાઢમાં, થોડોક ધમકીભર્યા અવાજમાં અને થોડોક ઢીલા પડવાનો સંકેત આપતો એવા ત્રિ-ભાવમાં બોલ્યો.

‘હું ક્યારનો ય આ મામલો સાંભળી રહ્યો છું અને મને શું બન્યું છે તેની ખબર પડી જ ગઈ છે અને તેથી જ છાતી ઠોકીને હું કાયદેસર કહી રહ્યો છું કે શંકરકાકાનું તું કશું જ બગાડી શકવાનો નથી. આમ છતાં ય આ બધા લોકોને ખબર પડે એ માટે, શંકરકાકા, બોલો કે શું થયું ? ગભરાતા નહિ, હું તમારી પડખે છું. તમે કાયદેસર નિર્દોષ છો અને આ માટીપગો હમણાં જ ફસકીને ભોંયભેગો થઈ જશે. અલ્યા પટાવાળા, આ શંકરકાકાને પાણી પા.’ સહનશક્તિ અને નમ્રતાની એક મિસાલ જેવા નટવરલાલ નિર્ભયતાપૂર્વક શંકરકાકાની નિર્દોષતા સામે અડીખમ ઊભા રહેતાં મક્કમતાપૂર્વક બોલી ઊઠ્યા. સૌ આશ્ચર્યચકિત થઈને મનોમન વિચારી રહ્યા કે નટવરલાલ ઉપર કોઈ ભૂત તો સવાર નહિ થયું હોય !

પટાવાળાએ ખુરશી લાવી આપીને શંકરકાકાને બેસાડ્યા અને પાણી ધર્યું. તેઓ પાણી પીને થોડાક સ્વસ્થ થતાં બોલ્યા : ‘આજે મારે પાલનપુર જવાનું હતું અને છાપીનો એક વેપારી નવો ઓર્ડર અને આગલા હિસાબના પૈસા લેવા માટે આવવાનો હતો. મને થયું કે હું મારાં ઘરવાળાંને સેલ્ફ(Self)નો ચેક આપીને જાઉં. બેંક ખુલતાં એ ચેકના પૈસા લાવી દેશે અને પેલા વેપારીને આપી દેશે. મેં ઈસ્કોતરો ખોલીને જોયું તો મારી ચેકબુક ખલાસ થઈ ગઈ હતી. હું સામેની કાપડની દુકાનવાળા મણિલાલની પાસે ગયો અને એ બિચારાએ મને તેનો એક કોરો ચેક ઉછીનો આપી દીધો મેં એક હજાર રૂપિયાનો ચેક લખીને અને મારી સહી કરીને તમારાં બહેનને આપી દીધો. પરંતુ હું બસ ચૂકી જતાં દુકાને પાછો આવ્યો અને બેંક ખૂલતાં એ ચેકના પૈસા લેવા આવ્યો અને સાહેબે આ ધમાલ શરૂ કરી દીધી છે.’

‘બસ, આટલી જ વાત છે ને ! ગભરાશો નહિ. તમે મણિલાલના ચેકના પાનિયામાં તમારી પોતાની સહી કરીને કાયદેસર તમારા ખાતાના પૈસા ઊપાડવા આવ્યા હતા. તમે મણિલાલની વતીની એમના નામવાળી ખોટી સહી કરીને એમના ખાતામાંથી ગેરકાયદેસર પૈસા ઊપાડવા નહોતા આવ્યા. આમ કાયદેસર જોવા જઈએ તો તમે તો કાયદાની અજ્ઞાનતા કે ભોળાભાવે મણિલાલ પાસેથી માત્ર ચેકનું પાનિયું ઉછીનું લીધું ગણાય. આપણા ગામમાં પહેલીવહેલી આ બેંક આવી જેને હજુ માંડ એકાદ વર્ષ જ થયું છે. આપણા ગામડિયા માણસોને આ બેંકવાળાઓએ ખાતું ખોલાવતાં આ બધું કાયદેસર સમજાવવું જોઈએ; પણ મારા બેટા બેંકમાં મોડા આવે અને વહેલા ઘરભેગા થઈ જાય. લોન-કેસ હોય તો થોડા વધારે રોકાય, કેમ કે તેમાં ખાયકી કરવા મળે. હવે, કાયદેસર બોલ્ય અલ્યા મેનેજરિયા, આને બોનાફાઈડ મિસ્ટેક કહેવાય કે માલાફાઈડ ફ્રોડ કહેવાય ?’

નટવરલાલના મોંઢેથી ગુટપુટિયા અંગ્રેજી શબ્દો સાંભળીને બધા નવાઈ પામતા એકબીજાના સામે જોતા રહી ગયા. મેનેજર પણ ખુરશીમાં ચોંટી જતો ધોતી-ઝભ્ભા અને ફાળિયાવાળા આ માણસને પહોળા મોંઢે જોઈ રહ્યો. ભોંય પર પડ્યો હોવા છતાં ય પોતાની ટાંગ ઊંચી રાખવાનો પ્રયત્ન કરતાં મેનેજર બોલ્યો, ‘એ ગમે તે ‘ફાઈડ’ હોય, પણ ફ્રોડ એની જગ્યાએ ફ્રોડ જ છે.’

‘એ ય, ફ્રોડ શબ્દ પાછો ખેંચ; એ મિસ્ટેક છે, મિસ્ટેક બળદિયા ! તારે કે તારા કારકુને કાયદેસર મણિલાલના ખાતામાં આ ચેક પાસ કરવાનો હતો, કેમ કે એ ચેક એમના ખાતામાં નોંધાયેલો છે. હવે અહીં સહીનો ફરક હોઈ તારે એ ચેકનો સ્વીકાર કરવાનો નથી અને ત્યાં વાર્તા પૂરી થઈ જાય છે. વળી આ ચેક સેલ્ફનો હોઈ તારે કાયદેસર રીતે આ બધી મગજમારી શંકરકાકા સાથે કરવાનો કોઈ મતલબ નથી. હા, એ મણિલાલ જેવી બનાવટી સહી કરીને આવ્યા હોત તો પૈસાભાર તારી વાતનું વજુદ ગણાત; પૈસાભાર જ, સમજ્યો !’

આ વાદવિવાદ વચ્ચે મેનેજરનો મોબાઈલ રણક્યો. સામેના છેડેના બેંકના કેશિયરે કબાટોના પછવાડેથી આટલું જ બોલીને ફોન કાપી નાખ્યો, ‘માફી માગી લો, સાહેબ; અને વાતને વાળી લો ! કાકો નહિ છોડે !’

હતપ્રભ થઈ ગએલા મેનેજરે ગભરાયેલા અવાજે કહ્યું, ‘શંકરકાકા, આપ જઈ શકો છો. મારી ભૂલ હું કબૂલ કરું છું. મારી સાન ઠેકાણે લાવવા બદલ, વડીલશ્રી, હું આપનો આભાર માનું છું.’

‘એમ ભૂલ કબૂલ કરી લઈને અને મારો આભાર માનીને વાત પૂરી નહિ કરી શકે, એ શુક્લા. તારે કાયદેસર શંકરકાકાની માફી તો માગવાની રહેશે, પણ એ સિવાય આજના કેસને લાગુ ન પડતી એક બાબતની પણ પૂર્તતા કરવાની રહેશે.’ નટવરલાલે ભવાં સંકોરીને આંખો ઝીણી કરતાં અને અને મસ્તક ઉપર નીચે હલાવતાં મક્કમતાનો રણકાર કરતાં કહ્યું.

‘શંકરકાકા, હું બે હાથ જોડીને આપની માફી માગું છું. હવે,બોલો સાહેબ, મારે કઈ બાબતની પૂર્તતા કરવાની છે, તે જણાવો અને હું વચન આપું છું કે એ પૂર્તતા હું કરીશ.’ મિ. શુક્લાએ ગળગળા થતાં કહ્યું.

‘પેટમાં પધરાવેલું કાયદેસર તારે પાછું કાઢવાનું છે, સમજ્યો ! એ ય કારકુન, તારા ચોપડા જોઈને જણાવ કે અહીં બેંક શરૂ થયા પછી આ સાહેબની ગામ ઉપરની મહેરબાનીથી કેટલા લોન-કેસ થયા છે ?’

કારકુને ‘જી સાહેબ’ કહીને ધીરાણ ખાતાવહીની અનુક્રમણિકા જોઈને જ્વાબ વાળ્યો, ‘એકત્રીસ, સાહેબ.’

‘હા, તો મિ. શુક્લા, એકેયને છોડ્યો તો નહિ જ હોય; કેમ ખરું ને ?’ નટવરલાલે ભર્યા ભરમે વેધક નજરે પૂછ્યું.

‘જી, સાહેબ.’

‘તો હાલ જ હું દાંડી પિટાવીને બધાને બોલાવી લઉં છું. બધા પૈસા તૈયાર રાખ. આપણે તેમને કાયદેસર રીતે પરત કરવાના છે.’

નટવરલાલ બેંક મેનેજર સાથેની વાતચીતમાં ‘કાયદો’ અને કાયદેસર’ જેવા શબ્દો કેટલીયવાર બોલ્યા હોવા છતાં લોકોમાંથી કોઈ હસ્યા ન હતા, કેમ કે તેઓ તેમના હાલના કડક મિજાજના પ્રભાવમાં આવી ગયા હતા.    

‘પણ સાહેબ, મારી પાસે હાલમાં કોઈ પૈસા નથી. વળી એ કેટલી રકમ હશે તેની મને ખબર નથી અને મારી પાસે કોઈ બચત પણ નથી.’

‘તારી પહેલી વાત કે જા તારા પૈસાની કાયદેસર વ્યવસ્થા થઈ જશે. તારી બીજી વાત માટે હું ખાતરી આપું છું કે દરેક લોન લેનાર પ્રમાણિકતાથી એ રકમ જણાવશે એટલે તને કુલ્લે રકમની જાણ થઈ જ્શે. હવે ત્રીજી વાત કે તારી પાસે બચત નહિ હોય તે હું માનું છું. બેટમજી, ઘરવાળાંને તાગડધિન્ના કરાવ્યા હોય એટલે હરામના પૈસાની કદી ય  બચત ન જ હોય ને ! 

દાંડી પિટાવા પહેલાં વાયુવેગે સઘળી વાત આખા ગામમાં પ્રસરી ગઈ. એકાદ કલાકમાં તો એકત્રીસે જણા બેંકમાં હાજર થઈ ગયા. લાંચકાંડનો સરવાળો મુકાયો, રકમ થઈ એક લાખ બેતાલીસ હજાર સાતસો ને પચાસની. નટવરલાલે પોતાના ખાતામાંથી લુઝ ચેકથી દોઢ લાખ રૂપિયા ઉપાડીને મિસ્ટર શુક્લાના હાથમાં મૂકતાં કહ્યું, ’એક મહિનામાં સ્ટાફલોન લઈને કે બૈરાના દરદાગીના વેચીને પણ કાયદેસર આ આ પૈસા તારે પરત કરવાના રહેશે. આ કોઈ ખેરાત સમજતો નહિ. તારા પોતાના હસ્તે જ બધાયને નાણાં પરત કરીને દરેકની માફી માગતા જઈને તારે કાયદેસર પ્રાયશ્ચિત કરવાનું છે. વળી અહીં નોકરી કરે કે બદલાઈને બીજે ક્યાં ય પણ જાય તું સખણો રહેવાનો સંકલ્પ કરી લેજે. અલ્યા સ્ટાફવાળાઓ, તમારામાંથી કોઈ આ પાપના ભાગીદાર બન્યા હો તો તમારા આ સાહેબને એ પૈસા કાયદેસર પરત કરી દેજો અને તમે લોકો પણ સખણા રહેજો.’

નાણાંચૂકવણી પત્યેથી નટવરલાલના જયજયકારના અવાજો પડઘાતા રહ્યા, બેંકના તમામ કર્મચારીઓએ નટવરલાલને પાયલાગણ કરીને હાથ જોડતા અશ્રુપૂર્ણ આંખે વિદાય લીધી.

પરંતુ … પરંતુ, બીજા દિવસે તો જાણે ગામ આખાયમાં જાદુઈ લાકડી ફરી વળી. પંચાયતના સરપંચે રાજીનામું આપી દીધું. ડેપ્યુટી સરપંચના અધ્યક્ષપણે પંચાયત સભામાં ઘરવેરાના તોતિંગ વધારા માટેની દરખાસ્તને મુલતવી રાખવાનો ઠરાવ થયો, તલાટી સમયસર નોકરીએ આવી ગયો, શિક્ષકો સમય પહેલાં નિશાળમાં પહોંચી ગયા, ટ્યુશનિયા શિક્ષકોએ વિદ્યાર્થીઓના વાલીઓને હાથ જોડીને ટ્યુશનો છોડી દીધાં. સફાઈ કર્મચારીઓએ ગામ આખાયના રસ્તા ચોખ્ખાચટ કરી દીધા, પાનબીડીના ગલ્લાવાળાઓએ અને તમામ દુકાનદારોએ ડસ્ટબિનની વ્યવસ્થા કરી દીધી. રસ્તામાં રખડતાં ઢોર તેમના માલિકોના ખીલે બંધાઈ ગયાં, જિલ્લા મથકેથી કૂતરાંના ખસીકરણ માટેની ગાડી સ્ટાફ સાથે આવી ગઈ, લોકોનાં ઘરોમાં શોષકૂવાઓ છતાં વપરાશનું પાણી જે રસ્તા ઉપર આવતું હતું તે બંધ થઈ ગયું, પંચાયતના ટ્યુબવેલનું પાણી સમયસર અને પૂરતા પ્રમાણમાં આપવા માટેનું શરૂ થઈ ગયું. સ્ટ્રીટ લાઈટનાં બંધ બલ્બ અને ટ્યુબલાઈટો બદલાઈ ગયાં.

નટવરલાલ જે અત્યાર સુધી માત્ર ‘કાયદે-આઝમ’ તરીકે જ ઓળખાતા હતા; તે હવે સત્તાવાર રીતે ‘બાકાયદા કાયદે-આઝમ’ તખલ્લુસની ઓળખ પામ્યા, અખબારોએ આ ઘટનાની નોંધ લીધી, આખા ય પરગાણામાં તેમની વાહવાહ થઈ રહી અને ઠેકઠેકાણે એમનાં ખૂબખૂબ માનસન્માન થયાં.

હવે તો એમનો  ‘કાયદો’ શબ્દનો તકિયાકલામ પણ પહેલાં કરતાં ખૂબ વધી ગયો હતો !  

(તા.૦૫-૦૨-૧૫)

e.mail : musawilliam@gmail.com 

શિવાની ઘેર જવા આમ તો ઑફિસમાંથી દસેક મિનિટ વહેલી જ નીકળી જતી. પણ આજે એ ક્રમ તૂટ્યો હતો. દસેક મિનિટ પહેલાં સોર્ટિંગ ઑફિસનો રનર એક અરજંટ ફાઈલ લઈને તેની પાસે આવ્યો હતો. ફાઈલ તેને સુપરત કરતાં તેણે બોસનું ફરમાન તેને સંભળાવ્યું હતું – ‘બોસે કહ્યું છે શિવાનીને કે’જો, આ ફાઈલ ક્લિઅર કરીને ઘેર જાય.

શિવાની સમસમીને રહી ગઈ. પણ, શું થાય ? બોસનો આદેશ હતો. ક્પ્યુટર ચાલુ કર્યું અને કી-બોર્ડ પર આંગળીઓ ટપ ટપ કૂદકા મારવા લાગી, પણ તેનું ધ્યાન તો ઑફિસ-ક્લૉકના કાંટા તરફ ચોંટેલું રહ્યું .. સમયની ચુસ્ત કટોકટી વચ્ચે કામ પૂરું કર્યું ત્યારે તેની ઑફિસનો સ્ટાફ ચાલ્યો ગયો હતો.

બહાર આવી ત્યારે ફૂટપાથ પર લોકોની આછોતરી અવરજવર હતી. રોઝ્બેરી એવેન્યુને બન્ને તરફથી ઘેરી વળીને ઊભેલી ઊંચી ઊંચી ઇમારતો, ફ્લેટ્સ અને ઑફિસ-બ્લોક્સના પડખામાંથી પસાર થતી ફૂટપાથ પર થઈને એ બસ-સ્ટન્ડ સુધી પહોંચતી, ત્યારે ડબલ-ડૅકરમાં તેને એકાદ બારી પાસે બેસવાની આસાનીથી સીટ મળી જતી. બસમાં ચડનારાંઓમાં એ સાવ એકલી હોય તેવું પણ ભાગ્યે જા બનતું.

બસ આગળ વધવા માંડે અને ગ્રેઈઝ ઈન રોડ અને તેને સમાંતર નૅશનલ રેલના પાટાઓ ફટાફટ પસાર થઈ જાય, ફેરિંગડન રૉડ અને તેની રોનક, બધું દૂર દૂર સરકતું જાય અને કિંગ્ઝ્ક્રોસ વિસ્તારની ઝાકઝમાળ ખૂલવા લાગે. ઊંચી અને વિશાળ બિલ્ડિંગો, સરિયામ સાફસુથરી હાઇ-સ્ટ્રીટ્ની ભભક અને જમણી તરફ અડધો કિલોમિટર જગ્યા રોકીને કોઈ તપસ્વીની જેમ ઊભેલો “ટાઇમ્સ’’નો વિશાળ કૉમ્પ્લેક્સ, છૂટાં છવાયાં કેફિટીરિઆ અને રેસ્ટોરેંટોની ભીડભાડ જોઈને શિવાની રોમાંચિંત થઈ ઊઠતી.

પણ આજે શિવાનીનું મન કશાંયમાં લાગતું નહોતું. બધું રસહીન જણાતું હતું. એક બગાસું ખાઈ લેતાં તેણે રિસ્ટવૉચમાં જોયું. સાડા દસ !! ફાળ પડી શિવાનીને. ઑફિસમાંથી નીકળતાં ખાસું મોડું થઈ ગયું હતું, અને 10:40ની એક્સપ્રેસ ચૂકી જવાની ધાસ્તીએ તેને ડરાવી દીધી. બોસને શી પડી હોય? હું મારી ટ્રેન ચૂકી જાઉં, ઘેર મોડી પહોંચું કે ટ્રાફિકમાં અટવાઈ પડું તેની ચિંતા બોસને થોડી જ રાખવાની હોય? શિવાની ટ્રેન ચૂકી જશે તો બીજી ટ્રેન માટે આટલી રાતે કલાક સુધી સ્ટેશનના બાંકડા પર ખોડાઈ રહેવું પડશે; બોસને એવી ચિંતા ન રહેતી. બોસ એવું કેરિંગ નેચર પણ ધરાવતા નહોતા. હીમ વર્ષાવતો વિન્ટરનો આ ઠંડોગાર રાત્રિસમય હોવા છતાં ટ્રેન ચૂકી જવાના ડરે તેના શરીરે પરસેવો વળી ગયો. હેન્કિથી કપાળ પર બાઝેલાં પ્રસ્વેદબિંદુઓ લૂછતાં લૂછતાં એ ફરીથી વિચારોના ચગડોળે ઘમરોળાવા લાગી –

બે દિવસ પહેલાં તવિસ્તોક સ્ક્વૅરમાં 30 નંબરના રુટની બસ પર ત્રાસવાદીઓએ કરેલા આત્મઘાતી બોઁબ-બ્લાસ્ટથી લંડન શહેર ખળભળી ઉઠ્યું હતું. સારવાર માટે અસંખ્ય લોકોને હૉસ્પિટલમાં ખસેડવામાં આવ્યા હતા. આમાંના કેટલાક મૃત્યુ પામવાની અણી પર હતા અને ઘાયલ થયેલાઓનો આંક પણ મોટો હતો. જાહેર સ્થળોએ અને રાજમાર્ગોમાં પાકો પોલીસ બંદોબસ્ત તહેનાતમાં હતો. બે દિવસ પછી તંગદિલીનું વાતાવરણ હટી જતાં શિવાની કામે આવી હતી. બોસે તેની પીઠ થાબડવાને બદલે મોડા છૂટવાની આકરી સજા ફટકારી હતી- ફાઇલ ક્લિઅર થઈ ગયા પછી જ ઑફિસ છોડવી !

શિવાનીથી બારી પર મૂઠી પછાડાઈ ગઈ.

આજે 10:40ની એક્સ્પ્રેસ ચૂકી જવાશે તો પપ્પાની દાંટ ખાવી પડશે. પપ્પા અવારનવાર ઠપકો આપે છે – ‘શિવાની બેટા, તેં આવી શિફ્ટવાળી જૉબ શા માટે લીધી? આ જોબ તું કેમ છોડી દેતી નથી?’ પણ પપ્પાને કેમ સમજાવું કે મેં આ નોકરી શા માટે લીધી છે? બે વર્ષ પહેલાં પપ્પાએ ટપાલખાતાની નોકરીમાંથી નિવૃત્તિ લીધી, નાની બહેન ઈશિતાએ આ વર્ષે જ યુનિ જોઈન કરી છે, નાનો ભાઈ તો હજી “ઓ-લેવલ્સ” સુધીયે પહોંચ્યો નથી અને મમ્મી છ મહિના પહેલાં પરૅલિસિસના અટૅકથી પથારીવશ છે. એકલા પપ્પાના પૅન્શનમાંથી ઘર થોડું જ ચાલે? પૅન્શનની આછીપાતળી આવકમાંથી ઘર ચલાવવું, વહેવાર સાચવવો, નાના મોટા પ્રસંગો ઉકેલવા – કેટલું વસમું લાગતું હશે પપ્પાને? શિવાની ઘરની આ નબળી પરિસ્થિતિથી જ્ઞાત હતી અને એટલે જ પપ્પાની થોડી નારાજગી વહોરીને તેણે “રોયલ મેલ’’માં ક્લેરિકલ ઑફિસરની જોબ લીધી હતી, અને હવે નોકરીમાં એ સ્થિર પણ થઈ ગઈ હતી. પગાર, બૉનસ અને નાઈટ અલાઉન્સથી ઘર ચાલે છે. ટ્રેન અને બસના સમય જાણી લીધા પછી લેટ શિફ્ટથી પણ એ ટેવાઈ ગઈ છે. પણ શિવાનીના પપ્પા આ નોકરીથી અને ખાસ કરીને રાતની પાળીથી હજુ પણ નારાજ રહે છે.

ગઈ કાલથી શહેરનો અલર્ટ હટાવી લેવાયો છે, પણ લોકોનો ફફડાટ હજુ ઓસર્યો નથી. ગાય ફોક્સના ફટાકડાના અવાજમાં લોકોને બોઁબ બ્લાસ્ટના ધડાકા સંભળાય છે. ચોવીસે કલાક એમનાં તનમન પર આતંકવાદનો ઓછાયો છવાયેલો રહે છે. થોડાં વર્ષોથી આતંકવાદ વકર્યો છે અને તેણે લંડનવાસીઓની નિંદર હરામ કરી નાખી છે. એશિયન છોકરીઓને ગોરા છોકરા યુનિમાં સતાવે છે, મોટાં મકાનોની લિફ્ટમાં હિન્દુ છોકરીઓ ઉપર બળાત્કારના કિસ્સાઓની ગુસપુસ મોટી ઉંમરની સ્ત્રીઓ કરે છે. મુસ્લિમ ગુંડાઓ છરાથી છોકરીઓનાં કપડાં ચીરી નાખે છે, અને શીખ છોકરાઓ નવરાત્રિના ગરબા વખતે સરેઆમ છોકરીઓની છેડતીઓ કરે છે, અરે ઉપાડી પણ જાય છે. ફજેતીની બીકમાં કોઈ પોલીસમાં જતું નથી. કેટલાંક પોતાના વતન ચાલ્યા જાય છે. શિવાની રોજ આવા કિસ્સાઓ છાપાંઓમાં વાંચતી, સાવચેત રહેતી અને ભાગ્યે જ એકલી બહાર નીકળતી. પણ આ નોકરીને કારણે કોઈ કોઈ વાર ઘેર પહોંચવામાં મોડું થઈ જતું. પણ આજે તો ખાસું મોડું થઈ ગયું હતું.

પ્લૅટ્ફોર્મ પર ભીડ હતી. ભીડમાંથી માર્ગ કરી એ પ્લૅટફોર્મ સુધી આવી પણ ટ્રેન પ્લૅટફોર્મ પરથી સરકી રહી હતી.

‘ઓહ ગોડ! આજે આ શું થવા બેઠું છે?’ ધૂંધવાઈ ઊઠતાં શિવાની મનમાં બબડી, ‘બોસની અવળચંડાઈનું જ આ પરિણામ! છેલ્લી ઘડીએ ફાઈલ ન મોકલી હોત તો આટલું હેરાન ન થવું પડત!’

એસ્કલેટર પાસે જ એક ટી-સ્ટોલ હતો. શિવાનીએ કૉફીનો ઓર્ડર દીધો. કૉફીનો ડિસ્પોઝલ કપ લઈ તે બેસવાની જગ્યા શોધવા આમતેમ જોવા લાગી. ટી-સ્ટોલની પાસે જ એક ખાલી બાંકડો હતો. એ તરફ જવા એ પગ ઉપાડવા જતી હતી ત્યાં ટી-સ્ટોલના કાઉન્ટર પાસે ઊભેલો કોઈ લફંગા જેવો લાગતો માણસ તેના તરફ જોઈને બોલ્યો,  ‘યંગ લેડી, યુ વિલ હેવ ટુ વેઈટ લોંગ ફોર નેક્સ્ટ ટ્રેન.’ કહી તેણે ખભા ઉલાળ્યા અને સ્ટોલની પછીતમાં અદૃશ્ય થઈ ગયો.

પ્લૅટફોર્મ સૂમસામ હતું. લોકોની ભીડ શમી ગઈ હતી. ટ્રેન ગયા પછી તેનો નકશો જ બદલાઈ ગયો હતો. ચકલીઓ તરફ કોઈએ પથરો ફેંક્યો હોય અને બધી ચકલીઓ એકીસાથે ઊડી જાય તેમ લોકો પ્લૅટફોર્મ ખાલી કરી ગયા હતા.

શિવાનીના શરીરમાંથી ઠંડીનું એક લખલખું પસાર થઈ ગયું. એ વિચારી રહી હતી – પેલો લફંગો મને કેવી વિચિત્ર નજરે નિહાળતો સલાહ આપી રહ્યો હતો ? કોણ હશે એ શયતાન? આતંકવાદી તો નહીં હોય? શું એ જાણી ગયો હશે કે હું હિન્દુ છું ? આમે ય મારો પહેરવેશ, મારી બોલવાની તરેહ અને વર્તણૂક મારા ધર્મ અને જાતિની ચાડી ખાધા વિના થોડાં જ રહેશે? હું હિન્દુ છોકરી છું એની ગંધ આવતાં એ નીચ …. એ આગળ વિચારી ના શકી.

શિવાનીએ બેગમાંથી પાણીની બૉટલ કાઢી. બોટલમાં પાણીનું ટીપુંયે બચ્યું નહોતું. તેને થયું – ચાલ, ટી-સ્ટોલમાંથી જ મિનરલ વૉટરનો એક શીશો લઈ આવું. અને મોબાઈલમાંથી ઘેર પણ જણાવી દઉં. – દસ ચાલીસની એક્સપ્રેસ ચૂકી ગઈ છું.

મોબાઈલ જોડ્યો. ટ્રેન ચૂક્યાની હકીકત પપ્પાને જણાવી તો એ બૂમાબૂમ કરવા લાગ્યા. હું પપ્પાને અપસેટ કરવા નહોતી માગતી એટલે મેં ફોન કાપી નાખ્યો. મારી જગ્યા તરફ પાછી વળતી હતી ત્યારે ટી-સ્ટોલ વાળો છોકરો મને કહેવા લાગ્યો, ‘મૅડમ, યુ શુડ નોટ ટ્રાવેલ એટ ધીસ ટાઇમ. ઇટ્સ નોટ સૅઈફ.’ હું તેને પૂછું છું – ‘વ્હાય?’ એ કહે છે, ‘ધ વર્લ્ડ હેઝ ચૅન્જડ!’

મારું ભેજું ફાટફાટ થવા લાગ્યું. મેં ચાલતી પકડી.

–  નો, વર્લ્ડ હેઝ નોટ ચૅન્જડ એટોલ! પાછલા દસ વર્ષોમાં શું બદલાયું છે? શિવાની પોતાની જાતને જ સવાલતી રહી – શું લોકો રડતાં નથી? એક બીજાંને પ્રેમ-નફરત કરતાં નથી ? બાળકો જન્મતાં નથી ? લોકો મૃત્યુ પામતા નથી ? ને ખીલતાં ફૂલો કરમાતાં નથી ? ના, કાંઈ જ નથી બદલાયું.

પોતાના બાંકડા પાસે આવી ત્યારે તેને લાગ્યું કે અત્યારે તો આ ટી-સ્ટોલ પાસે બેસી રહેવામાં જ સલામતી છે. પણ આ સ્ટોલ બંધ થઈ જશે ત્યારે? સ્ટોલવાળા છોકરાઓને પૂછી લેવાનો વિચાર આવતાં એ પાછી ઊઠી. ને પૂછી આવી. સ્ટોલ મોડે સુધી ખૂલો રહે છે, એ જાણ્યા પછી તેને થોડી રાહત થઈ. ગુડ.

શિવાનીએ આસપાસ જોયું – પ્લૅટફોર્મ ભેંકાર થઈ ગયું હતું. રાતને કોઈએ જકડી રાખી હોય તેમ આગળ વધવાનું નામ નહોતી લેતી. ટ્રેમ્પ જેવો લાગતો એક આદમી સામેના બાંકડા પર સિગારેટના કશ ખેંચી રહ્યો હતો. તેના પગની આસપાસ તેનો પાલતુ કુત્તો કૂદાકૂદ કરે છે. ઘડીક અટકે છે, ઘડીક ડોક ઊંચી કરીને કશુંક સૂંઘે છે અને પછી ઝનૂનથી બંને કાન ફફડાવી પેલા માણસના પગ પાસે આળોટવા લાગે છે.

એ જ વખતે શિવાનીની નજર બાજુના બાંકડા તરફ વળી અને તે બાંકડા પર બેઠેલી એક ઓરત પર સ્થિર થઈ ગઈ. તેના હાથમાં ચામડાની બેગ છે. તેણે શ્યામ વસ્ત્રો પહેર્યાં છે અને તેનું મોં કાળા બુરખાથી ઢંકાયેલું છે. અને બુરખામાંથી બે ચમકતી આંખો તેને ટીકી રહી છે. શિવાની વિમાસે છે, હમણાં સુધી તો એ અહીં નહોતી, અને હતી તો અત્યાર સુધી મારું ધ્યાના તેના તરફ કેમ નહીં ગયું હોય ? અચાનક ક્યાંથી ટપકી પડી ? અને તેણે મારી પાસેનો જ બાંકડો કેમ પસંદ કર્યો હશે ? થોડી વાર પહેલાં ટી-સ્ટોલ પાસે મને ભેટી ગયો હતો એ લફંગો અને આ ભેદી ઓરત ત્રાસવાદી અને એકબીજા સાથે ભળેલાં તો નહીં હોય ? એ લોકોનો ઈરાદો શો હશે ? આ ઓરતના હાથમાં બેગ છે, એમાં ટાઇમ-બોમ્બ તો નહીં છુપાવ્યો હોય ? શિવાનીના દિમાગમાં સવાલો પર સવાલોના ઢગ ખડકાવા લાગ્યા હતા. અને પેલો ટાઇમ-બોમ્બ ફૂટ્યો તો? એવી કલ્પના કરતાં શિવાની પવનના ઝાપટે ધ્રૂજતા વૃક્ષનાં પર્ણોની જેમ હચમચી ગઈ.

અરે ! મને આવા નૅગેટિવ વિચારો કેમ આવે છે? એ બાઈ તો બિચારી એની જગ્યાએ શાંતિથી બેઠી છે. પણ મન પાછું જુદી દિશામાં દોડવા લાગ્યું –

શિવાની … શિવાની … શિવાની, એ બાઈ શાંતિથી બેઠી છે અને ત્રાસવાદીઓ સાથે ભળેલી હોય એવું પણ નથી લાગતું છતાં વિશ્વાસ કેમ નથી બેસતો ? એ બુરખામાં કોઈ આતંક્વાદી ચહેરો નહીં છુપાયો હોય તેની શી ખાતરી ? વળી આ ઓરત લાગે છેયે બેવડા બાંધાની ! કોઈ પુરુષે બુરખો પહેરી લીધો હોય તો પણ કેમ ખબર પડે ?

ડરની એક કંપારી તેના શરીરમાંથી પસાર થઈ ગઈ. દિલમાં સમર્પિત ભાવ ઊઠતાં એ પોતાના મન સાથે સંવાદી – એ મારા પર હુમલો કરશે તો હું તેને સાફ સાફ કહી દઈશ, મારી મા !  તારે જે જોઈતું હોય તે મારી પાસેથી લઈ જા; પણ મને જવા દે.

એવામાં પ્લૅટફોર્મની લાઈટો એકાએક ઝબકી ઊઠી. સાથે ટ્રેનના આગમનના ધ્વનિએ સૂમસામ પ્લૅટફોર્મને ચેતનરસથી ભરી દીધું. શિવાનીના વિચારોની શૃંખલા પણ તૂટી અને એ સહસા બાંકડા પરથી ઊભી થઈ ગઈ. હવે ડરવાનું કોઈ કારણ નહોતું. એ દોડીને એક ડબ્બામાં ચઢી ગઈ. ડબ્બામાં દાખલ થયા પછી તેણે પાછળ જોયું. પેલી ઓરત પણ તેની પાછળ પાછળ તેના જ ડબ્બામાં ચડી રહી હતી ! આજે, આ ચૂડેલ મારો પીછો છોડવાની નથી ! એ મનમાં બડબડી.

શિવાની જગ્યા શોધવા લાગી. ડબ્બાની એકા તરફની વિન્ડો સીટમાં એક વૅસ્ટ ઈન્ડિયન છોકરી પોતાની છાતી પર કોઇ ચોપાનિયું રાખીને સૂતી હતી. શિવાનીએ તેની સામેની સીટમાં જગ્યા લીધી તો પેલી ચૂડેલ પણ એ તરફ આવતી જણાઈ. અને એ પણ શિવાનીની સામેની સીટ પર પેલી વૅસ્ટ ઈન્ડિયન છોકરીની બાજુમાં ગોઠવાઈ ગઈ.

બે-એક મિનિટ પછી ટ્રેનનો ધક્કો આવ્યો અને ટ્રેન પ્લૅટ્ફોર્મ પરથી આસ્તે આસ્તે સરકવા લગી. શિવાનીએ ત્રાંસી નજર કરી પેલી બાનુ તરફ જોયું. હજી પણ એ તેને જ તાકી રહી હતી. શિવાનીએ અાંખો બંધ કરી લીધી. પેલી વેસ્ટ ઈન્ડિયન છોકરી તો ઘોરે છે અને આ ડબ્બામાં અમારા ત્રણ સિવાય બીજું કોઈ નથી, હવે એ કોઈ પણ ક્ષણે મારા પર હુમલો કરશે. બેગમાં છુપાવી રાખેલા હથિયાર વડે મારી કત્લ કરી છૂમંતર થઈ જશે ….. શું કરું ? શિવાનીને ચાલતી ટ્રેનમાંથી બહાર કૂદી પડવાનો વિચાર આવ્યો, પણ બીજી જ ક્ષણે એ વિચારને દાબી દેતાં તેણે આંખો બંધ કરી સીટ પર લંબાવી દીધું.

ભય, અને તંદ્રાના ભારણમાં કેટલાં સ્ટેશનો પસાર થઈ ગયાં તેની સરત પણ ન રહી. લુટન સ્ટેશન આવતાં ટ્રેનની ગતિ ધીમી પડવા લાગી ત્યારે પેલી ઓરતનો અવાજ કાને પડતાં તેની આંખો સહસા ખૂલી ગઈ – બહેનજી … ! બહેનજી … ! બુરખાવાળી ઓરત શિવાની પાસે આવીને કહેતી હતી, ‘સચ મૂચ મુઝે બહોત ડર લગ રહા થા. અલ્લાહ કા શુકર હૈ કિ આપ કા સાથ થા. અબ મેરા સ્ટેશન આ ગયા હૈ. આપ કા બહોત બહોત શુકરિયા.’ કહી એ ઊતરી ગઈ.

શિવાની દિંગ્મૂઢ બનીને જોઈ રહી.

***

e.mail : vallabh324@aol.com