સમય જાય છે તેમ વય વધે છે ને લય ઘટે છે, એ સ્થિતિમાં થોડી ખોટકાતા લયની ઘટનાઓ જોઈએ.

રવીન્દ્ર પારેખ

લોકસભા ચૂંટણી માથે છે, ત્યારે જ ચૂંટણી કમિશનર અરુણ ગોયલે રાષ્ટ્રપતિને રાજીનામું ધરી દીધું છે ને રાષ્ટ્રપતિએ તે સ્વીકારી પણ લીધું છે. સરકારે મનાવવાની કોશિશ તો કરી છે, પણ 2027 સુધીનો સમય ગોયલ પાસે હોવા છતાં, તેમણે પદ છોડ્યું છે. રાજીનામું મૂકવાના કારણમાં વ્યક્તિગત કારણ દર્શાવાયું છે. આમ તો ગોયલે 18 નવેમ્બર, 2022માં સ્વૈચ્છિક નિવૃત્તિ લીધી, તેના બીજા જ દિવસથી ચૂંટણી કમિશનર તરીકે નિમણૂક પામ્યા. તે સંદર્ભે સુપ્રીમ કોર્ટે સરકારને સવાલ પણ કર્યો કે નિમણૂકમાં આટલી ઉતાવળ કેમ? જો કે, એ પિટિશન પછી રદ્દ કરાઈ હતી. હવે એક જ મુખ્ય ચૂંટણી કમિશનર રાજીવકુમાર બાકી રહેતાં અન્ય નિમણૂકો તાકીદે કરવાની રહે છે. એ જે હોય તે, પણ ગોયલનું રાજીનામું અનેક અટકળો માટે મોકળાશ પૂરી પાડી રહ્યું છે તે ખરું.

આજથી બોર્ડની પરીક્ષાઓ શરૂ થાય છે, તો સૌ પરીક્ષાર્થીઓને શુભેચ્છાઓ પાઠવીએ અને ઉત્તમ ટકાએ પાસ થાય તેમ ઈચ્છીએ, કારણ હવે તો ટકા પર જ બધું ટકેલું છે. વાલીઓ સંતાનની ક્ષમતા જોયા વગર તેને ડૉક્ટર, એન્જિનિયર જ જોવા ઈચ્છે છે. બધા જ ડૉક્ટર થશે તો દર્દી કોણ થશે એ સવાલ તો છે જ, પણ ઘોડાની રેસમાં બધા પહેલા નથી આવતા, તો ય વાલીઓ ઈચ્છે છે કે તેમનું સંતાન, કંતાન જેવું હોય તો પણ ફર્સ્ટ જ આવે. હવે આંકડાનો-ડેટાનો સમય છે. ઉપરી અધિકારીઓ કામ થાય કે ન થાય, ડેટા મળી જાય તો બીજી ચિંતા કરતાં નથી.

ઘણાંની ગેસ ટ્રબલ ઘટાડવા જ કદાચ, ઘરેલુ ગેસ સિલિન્ડરનો ભાવ 100 રૂપિયા ઘટી ગયો છે. આ ભેટ સરકારે મહિલા દિવસ નિમિત્તે ગૃહિણીઓને આપી છે. મહિલા દિનનો આભાર માનીએ કે તે 8 માર્ચે આવ્યો. તે જાન્યુઆરીમાં આવ્યો હોત તો 100 રૂપિયા જાન્યુઆરીથી ઘટયા હોત કે ડિસેમ્બર, 2024માં આવ્યો હોત તો નવેક મહિના રાહ જોવી પડી હોત. કહેવાય છે તો એવું પણ કે આ ઘટાડો આવી રહેલી લોકસભાની ચૂંટણીને આભારી છે. સરકાર પણ ભાવ ઘટાડી શકે છે, શરત એટલી કે ચૂંટણી નજીક હોય. એમ તો 19 નવેમ્બરે પુરુષ દિન પણ આવે છે, તો સરકાર પુરુષોને પણ કોઈ લાભ ખટાવે એમ બને. કારણ, મતદાન તો પુરુષો પણ કરે છે, એટલે પેટ્રોલ-ડિઝલના ભાવ ઘટે એવી અપેક્ષા ઘણાંને છે. પેટ્રોલિયમ મંત્રી હરદીપ પુરીએ એવો ખુલાસો કર્યો છે કે આંતરરાષ્ટ્રીય સ્તરે ક્રૂડના ભાવ સ્થિર થાય તો સરકાર ભાવ ઘટાડવા અંગે વિચાર કરશે. આમ તો મે, 2022માં બેરલનો ભાવ 140 ડોલરે સ્થિર થયો ત્યારથી સરકાર ભાવ વધારીને બેઠી છે ને છેલ્લા કેટલા ય સમયથી બેરલનો ભાવ 80 ડોલર પર સ્થિર છે, પણ સરકારને સ્થિર ભાવ દેખાતો નથી, તેમાં ઈરાદાપૂર્વક ન જોવાનું વલણ કેન્દ્રમાં છે. ક્રૂડના ભાવ વધ્યા ત્યારે સરકારની તેલ કંપનીઓએ ઘણી ખોટ ખાધી ને અત્યારે ભાવ ન ઘટાડીને કંપનીઓ રિકવરી કરી રહી છે, ત્યારે સવાલ થાય કે ક્રૂડના ભાવ વધ્યા તે વખતે પણ ભારતમાં તો ભાવ વધ્યા જ છે, તો અત્યારે રિકવરી કોની હોજરી ભરવા થાય છે તેનો ખુલાસો થવો ઘટે. જો કે, સરકાર દયાળુ ઘણી છે, એટલે આંતર રાષ્ટ્રીય સ્તરે એલ.પી.જી.ના ભાવમાં 300 ટકાનો વધારો થયો, છતાં સરકારે માત્ર 72 ટકાથી જ સંતોષ માન્યો. એમ તો આઠેક લાખ બેન્ક કર્મચારીઓને સત્તરેક ટકા જેટલો વેતન વધારો પણ સરકારે મંજૂર કર્યો છે. ટૂંકમાં, સરકાર જીવદયામાં માને છે ને આ બધું ચૂંટણી પૂરતું સીમિત હોય તો એવી પ્રાર્થના કરવાની રહે કે ચૂંટણીઓ આવતી રહે ને પ્રજાને થોડુંઘણું ખટાવતી રહે. સાથે એ ફાળ પણ પડે જ છે કે ચૂંટણી પતે તે સાથે જ ગેસ સિલિન્ડરનો ભાવ વધે તો નહીંને કે પેટ્રોલ-ડિઝલના ભાવ ભડકે તો નહીં બળેને ! હશે, ‘જે ગમે ‘જગત ગુરુ’ દેવ જગદીશને તે તણો ખરખરો ફોક કરવો …’

આટલી (ર)મૂજી કથાઓ એટલા માટે કે આપણે ત્યાં ઉંમર સંદર્ભે જે અરાજકતા છે તે અંગે ભલે ફોક જાય, પણ ખરખરો તો કરવો જ ! એક સમયે અઢી વર્ષની ઉંમરે પ્રિ-નર્સરીમાં છોકરું ગોઠવી દેવાતું હતું. હવે એ તકો ઊભી રાખીને સરકાર એ મુદ્દે કડક થઈ છે કે 6 વર્ષ પૂરાં ન થાય તો નવાં શૈક્ષણિક વર્ષમાં ધોરણ એકમાં બાળકને પ્રવેશ ન જ આપવો. એ સારું થયું, નહિતર જે રીતે નાની ઉંમરે બાળકો સ્કૂલોમાં ઠલવાતાં હતાં એ પરથી તો લાગતું હતું કે માતાઓ જતે દિવસે બાળકને જન્મ સ્કૂલમાં જ ન આપે તો સારું. ઉંમર 6 વર્ષ નક્કી થઈ છે, પણ અમલ કેટલો થાય છે તે તો સ્કૂલો કે સરકાર જ કહી શકે.

ઉંમરનો એવો જ ઉછાળ સરકારને 16 ડિસેમ્બર, 2021ને રોજ, કન્યાની લગ્નની ઉંમર 21 વર્ષની કરવાનો આવેલો. છોકરાની ઉંમર 21 રાખીને છોકરીની લગ્નની ઉંમર પણ 21 કરીને સમાનતાનો ખ્યાલ પુરસ્કૃત કરવાનો ભ્રમ સરકારને થયેલો ને કેન્દ્રીય કેબિનેટે તેને મંજૂરી પણ આપી દીધેલી. પ્રોહિબિશન ઓફ ચાઇલ્ડ મેરેજ, 2021માં લગ્ન માટેની છોકરીની ઉંમર 18થી વધારીને 21 કરવાની વાત હતી. આ ખરડો રજૂ થયો ત્યારે વિવાદ વધતા તે સંસદની સ્થાયી સમિતિને મોકલવામાં આવ્યો. એનું શું થયું તે ખબર નથી, પણ અત્યારે તો લગ્નની કન્યાની ઉંમર 18 છે એ ખરું. ઉંમર 21ની કરવા પાછળનું કારણ એ અપાયેલું કે 18ની ઉંમરે છોકરીઓ ભણતર પૂરું કરી શકતી નથી. એ રીતે 21ની ઉંમર કરવાનો તર્ક યોગ્ય લાગે, પણ પુરુષની 21 અને સ્ત્રીની 18ની ઉંમર કાયદેસર હોવાને કારણે બે વચ્ચે જે ત્રણેક વર્ષનો ફરક રહેતો હતો ને તે જૈવિક રીતે યોગ્ય પણ હતો, તે તફાવત બંનેની ઉંમર 21 થાય તો રહે નહીં. આ તફાવત એટલે પણ જરૂરી છે કે છોકરા કરતાં છોકરી વહેલી પુખ્ત થાય છે. આજના પ્રસાર માધ્યમોને કારણે છોકરી 15-16 આસપાસ જ પુખ્ત થઈ જાય છે. એ સારું છે કે કન્યાની લગ્નની ઉંમર 21 નથી થઈ. એવું થાય તો 18 વર્ષની ઉંમરે થયેલાં લગ્ન, બાળ લગ્નમાં ખપે. તેનાથી થયેલું સંતાન અનૌરસ ગણાય. 18થી ઓછી ઉંમરે થયેલાં લગ્નનું પ્રમાણ ઓછું છે, તે 18ની ઉંમરે થયેલાં લગ્નને પણ ગેરકાયદેસર ઠરાવીને વધારવું છે? 18ની ઉંમરે પરણેલ કન્યાઓ લગ્ન પછી પણ અભ્યાસ ચાલુ રાખતી જોવા મળી છે ને જેણે અભ્યાસ કરવો જ નથી, તે તો પચીસે પરણે તો ય કોણ રોકે એમ છે?

ગમ્મત તો એ છે કે લગ્નની ઉંમર 21નું વિચારતી સરકાર મતદાનની ઉંમર 21 કરવાના મતની નથી. મતદાનની 18ની ઉંમર પુખ્ત ગણાતી હોય તો કન્યાની લગ્નની ઉંમર પુખ્ત કેમ નહીં તે પ્રશ્ન જ છે. 18ની ઉંમરે વ્યક્તિ મતદાન કરી શકે, પણ ચૂંટણી ન લડી શકે. એની ઉંમર 25 નક્કી કરી છે. એ 21 કે 18 કરવાની વાત છે, પણ ચૂંટણી પંચ સંમત નથી. મતલબ કે 18ની ઉંમરે પુખ્ત ગણાતી વ્યક્તિ મતદાન માટે યોગ્ય છે, પણ ચૂંટણી લડવા અયોગ્ય છે. આવી જ અસમાનતા નોકરીઓમાં પણ છે. એનું કોઈ કારણ હશે કે જુદી જુદી સરકારને હિસાબે પણ નોકરીની કે નિવૃત્તિની વયમાં ફેર રખાયો હશે, પણ એક જ દેશમાં કમ સે કમ નિવૃત્તિ વય સરખી હોય તો શો વાંધો આવે તે સમજાતું નથી. બંને કહેવાય ન્યાયાધીશો, પણ હાઈકોર્ટના ન્યાયાધીશોની નિવૃત્તિ વય 62 વર્ષ છે, જ્યારે સુપ્રીમકોર્ટના ન્યાયાધીશોની નિવૃત્તિ વય 65 વર્ષ છે. ગુજરાત રાજ્ય સરકારના કર્મચારીઓ તથા અધિકારીઓની નિવૃત્તિ વય 58 છે જે 60ની કરવાની દરખાસ્ત છે. શિક્ષકોની વાત કરીએ તો તેમની નિવૃત્તિ 58 વર્ષે થાય છે, પણ કોલેજના અધ્યાપકો 62 વર્ષે રિટાયર થાય છે, એમાં પણ ક્યાંક તો 70 વર્ષ સુધીની છૂટછાટો પણ છે. રાષ્ટ્રીય કૃત બેન્કોમાં પણ નિવૃત્તિ વય 60 વર્ષ નક્કી છે. એક જ દેશમાં જુદી જુદી સરકારોમાં જુદી જુદી નિવૃત્તિ વય હોય એ ઠીક છે? મતાધિકારની વય નક્કી હોય, હિન્દુ મેરેજ એક્ટ મુજબ લગ્નની ઉંમર આખા દેશમાં એક જ હોય, તો નોકરીની નિવૃત્તિ વયમાં આટલો તફાવત યોગ્ય ખરો? આ નિવૃત્તિ વય પ્રજાને જ લાગુ પડે છે, રાજકારણમાં તો ક્યાં કશો બધ છે?

કહેવાનું એ છે કે કેટલુંક ચર્ચાસ્પદ છે તે ચર્ચાસ્પદ રહે જ, એમાં સરકારને રસ હોય એવી ઉદાસીનતા પ્રવર્તે છે. આમ થવાનું કોઈ કારણ હોય તો તેની સ્પષ્ટતા થવી જોઈએ ને જે નિવારી શકાય એમ હોય તેનું તેમ કરીને દેશના નાગરિકોને લાભ આપવો જોઈએ, જેથી સરળતા ને સમાનતાનો અનુભવ થાય. એટલું થશે તો થોડી રાહતનો અનુભવ પ્રજા પણ કરી શકશે. અસ્તુ !

000

e.mail : ravindra21111946@gmail.com

પ્રગટ : ‘આજકાલ’ નામક લેખકની કટાર, “ધબકાર”, 11 માર્ચ 2024

યા દેવી સર્વભૂતેષુ શક્તિરૂપેણ સંસ્થિતા,

નમસ્તસ્યૈ નમસ્તસ્યૈ નમસ્તસ્યૈ નમો નમ: |

રવીન્દ્ર પારેખ

સૃષ્ટિના અણુએ અણુમાં વ્યાપેલી શક્તિની વંદનાનો આ શ્લોક સ્ત્રીનું પણ મહિમા ગાન કરે છે. આજે 8 માર્ચ. વિશ્વ મહિલા દિવસ. આજે થોડી મહિલાઓનું સન્માન થશે, ક્યાંક એવોર્ડ અપાશે, શાલ ઓઢાડાશે, થોડાં ગુણગાન ગવાશે, થોડી કવિતાઓ વંચાશે ને એની સમાંતરે કોઈ ખૂણે કોઈ મહિલા પર અત્યાચાર થશે, ક્યાંક કોઈ સ્ત્રી પોતાનાં જ નવજાત શિશુને કોઈ બેગમાં ભરીને ટ્રેનમાં છોડી દેશે તો ક્યાંક કોઈ મહિલા દહેજની ખોટી વાત ઉપજાવી સાસરાને સળિયા પાછળ ધકેલવાની પેરવી કરતી પણ હશે ને એ બધાંની વચ્ચે 9મી માર્ચ ઊગશે કે ફરી 8મી માર્ચે વળી ગવાશે – યા દેવી સર્વભૂતેષુ …

તાત્પર્ય એ છે કે આપણે કોઈ પણ ઉત્સવને નિર્જીવ કેમ કરવો તે શીખી ગયા છીએ. થોડો દેખાડો, થોડું ગુણસંકીર્તન અને થોડી તાળીઓ કે વાત પૂરી. બહુ થશે તો 1909માં અમેરિકામાં કપડાં બનાવનાર સ્ત્રી મજૂરોના અધિકારની રક્ષા માટે આ દિવસની શરૂઆત થઈ તેનો ઇતિહાસ વાગોળાશે કે પછી આ દિવસની ફેબ્રુઆરી, 1913ની રશિયન ઇતિહાસની કોઈ ભૂમિકા અપાશે કે યુરોપમાં નીકળેલી 8 માર્ચની મહિલા રેલીની વાત કરીને ઔપચારિક્તાઓ સાથે દિવસ પૂરો થશે. તો, કોઈ 19 નવેમ્બરે પુરુષ મહિલા દિવસ નક્કી કરેલો છે, છતાં તે આવી રીતે નથી ઉજવાતો એવું રડશે. અત્યારની સ્થિતિ તો એવી પણ છે કે પુરુષો પણ સ્ત્રીઓથી પીડિત છે. દુષ્કર્મ-દહેજના ખોટા કેસ કરીને લાખો રૂપિયા પડાવતી મહિલાઓનો તોટો નથી. આવી મહિલાઓથી પીડિત પુરુષોનો કેસ એક મહિલા લડે છે એવા સમાચાર પણ તાજા જ છે. હકીકત એ છે કે પીડિત બંને છે ને બંને એકબીજાને પીડે છે. એટલે આવનાર સમયમાં પુરુષ દિન ઉજવાય તો આશ્ચર્ય ન થવું જોઈએ. આશ્ચર્ય એ છે કે બહુ ઓછી જગ્યાએ તાત્ત્વિક વાતો થાય છે. મોટે ભાગે તો આ દિવસ સન્માનની માંગણી કે વહેંચણીનો દિવસ થઈને રહી ગયો છે. માતૃભાષા દિવસ કે મહિલા દિવસ કે એવા બીજા દિવસોમાં બધું સારું સારું બોલી-સાંભળીને, ઉપલક ખુશી દેખાડીને દિવસ સમેટી લેવાતો હોય છે. સ્ત્રીની વાસ્તવિક પરિસ્થિતિની ખાસ ચર્ચા થતી નથી ને ઉપક્રમ, મોટે ભાગે શેતરંજી નીચે કચરો સંતાડવાનો જ હોય છે. સવાલ એ થવો જોઈએ કે એક તરફ ઉન્નત મસ્તકે વિશ્વમાં માથું ઊંચું રાખીને ફરતી મહિલા છે તો કોઈ ખૂણે દુષ્કર્મનો ભોગ બનતી મહિલા પણ છે. એક અભણ મા બાળકને માટે જીવ આપી દેવા સુધી જાય છે, તો બીજી શિક્ષિત સ્ત્રી, પોતાનાં જ બાળકનું નિર્મમપણે ગળું પણ દબાવી દે છે ને તેને તેમાં કશું ખોટું પણ લાગતું નથી. બંને માતા છે, તો બંને વચ્ચે આટલો ફરક કેમ છે? એને માટે શિક્ષણ તો જવાબદાર નથીને?

સ્ત્રી શિક્ષિત ન હતી ત્યારે પણ દીકરી જન્મતી તો હતી ને સમાજ તેને દૂધપીતી કરતો હતો, હવે સમાજ શિક્ષિત થયો છે, તો દીકરીનો ગર્ભમાં જ નિકાલ કરી દેવાય છે. પ્રાણીઓમાં પણ માદાને જન્મવા તો દેવાય છે, મનુષ્યોમાં જ એવું છે કે સ્ત્રીને જન્મ પહેલાં જ મૃત્યુ અપાય છે. અગાઉ ક્યારે ય ન હતી એટલી સ્ત્રી આજે અસુરક્ષિત છે. શિક્ષણ, સંસ્કાર, સભ્યતામાં જો વધારો થયો હોય તો સ્ત્રીઓ તરફના ગુનાઓમાં ઘટાડો કેમ થતો નથી? શિક્ષણ વધે ને અપરાધો પણ વધે એ તો બરાબર નથીને ! એ સાચું કે સ્ત્રીઓ તરફના ગુનાઓમાં ઘણુંખરું પુરુષો જ સંડોવાયેલા છે ને તેને એ અંગે સજા મળે એ જરૂરી પણ છે, પણ સ્ત્રીઓ તરફી સુધારાઓમાં પણ પુરુષો કેન્દ્રમાં છે, એ પણ ભૂલવા જેવું નથી. ઈશ્વરચંદ્ર વિદ્યાસાગર, રાજારામ મોહનરાય, જ્યોતિબા ફૂલે જેવા સુધારકોએ વિધવા પુનર્લગ્ન, બહુપત્નીત્વ પ્રથા નાબૂદી, સતી થવાનો ચાલ, કન્યા કેળવણીની શરૂઆત જેવા ઘણા સુધારા એ સુધારકોએ દાખલ કર્યા. એને પરિણામે સ્ત્રીઓમાં જાગૃતિ આવી. આ બધા સુધારાઓ પહેલાં મીરાંબાઈ ઈશ્વર ભક્તિ માટે રાજપાટ છોડનારી પહેલી મહિલા હતી તેને પણ યાદ કરવી પડે. જે સુધારાઓ કે શોધખોળો આપણને આજનાં જીવનમાં જોવા મળે છે, એ સુધારાઓ કે શોધખોળો કરવામાં સ્ત્રી-પુરુષોએ અનેક સંઘર્ષોનો સામનો કરવો પડ્યો છે.

એ ખરું કે ધરતીથી આકાશ સુધીનાં અનેક ક્ષેત્રોમાં સ્ત્રીએ હરણફાળ ભરી છે. તે શિક્ષણમાં, રક્ષણમાં, નોકરીમાં, વ્યાપારમાં, વિજ્ઞાનમાં, રાજકારણમાં, અર્થકારણમાં, અનર્થકારણમાં … એમ અનેક ક્ષેત્રોમાં ઉચ્ચ સ્થાનો પર સફળ રહી છે અને પોતાને સ્વતંત્ર રીતે સિદ્ધ કરતી આવી છે. કોઈ ક્ષેત્ર એવું નથી જે તેણે સર ન કર્યું હોય, પણ આમ કરવામાં તેણે કુટુંબ જીવન લગભગ ગુમાવ્યું છે. એક સમય હતો જ્યારે કુટુંબ જ તેનું સર્વસ્વ હતું, જ્યારે ઉચ્ચ સિદ્ધિ ને સ્થાન પ્રાપ્ત ઘણી સ્ત્રીઓ આજે કુટુંબથી દૂર થતી ગઈ છે. મોટે ભાગે તે પુરુષથી, લગ્નથી, બાળકથી દૂર રહી છે. આવું ઘણુંખરું શિક્ષિત સ્ત્રીઓમાં બન્યું છે. જો કે, શિક્ષણને દોષ દેવાનો અર્થ નથી. શિક્ષણ પામ્યા પછી એનો જે અર્થમાં ઉપયોગ થવો જોઈતો હતો, તે અર્થમાં થયો નહીં, એટલું જ ઉમેરવાનું રહે. જે સ્ત્રીઓએ પુરુષ વગર જીવવાનું નક્કી કર્યું ને લગ્ન, બાળકથી દૂર રહેવાનું સ્વીકાર્યું, તે સિવાય પણ જે શિક્ષિત સ્ત્રીઓ લગ્નથી પુરુષ સાથે જોડાઈ, એને પણ પતિ, કુટુંબથી સમસ્યાઓ થઈ. આમ તો શિક્ષણ-નોકરી-વ્યવસાયથી સ્ત્રી-પુરુષો વચ્ચે લગ્ન સંબંધ મજબૂત થવો જોઈતો હતો, પણ તેવું ના થયું. સ્ત્રી-પુરુષ વચ્ચે આત્મીયતા વધવી જોઈતી હતી, તેને બદલે અસમાનતાઓ વધી, સરખામણી વધી, સ્પર્ધા વધી ને પરિણામ સાથે થવાને બદલે અલગ થવામાં આવ્યું. શિક્ષિતોમાં છૂટાછેડાનું પ્રમાણ વધ્યું.

એક બાબત બહુ સ્પષ્ટ છે કે કુદરતે તો સ્ત્રી-પુરુષ એવી બે જાતિઓ એકબીજાને પૂરક બને એ હેતુથી બનાવી. એકલી સ્ત્રી બનાવવાથી કે એકલો પુરુષ બનાવવાથી સૃષ્ટિનું સંચાલન સરળ થયું હોત તો કોઈ એક જ જાતિ કુદરતે પૃથ્વી પર રમતી મૂકી હોત, પણ આજની તારીખે પણ સ્ત્રી અને પુરુષ જન્મે છે, એ સૂચવે છે કે સ્ત્રી, પુરુષના વિરોધ માટે કે પુરુષ, સ્ત્રીના વિરોધ માટે નથી, છતાં કુદરતની વિરુદ્ધ જઈને કેટલાક પુરુષો, સ્ત્રીઓની વિરુદ્ધ અને કેટલીક સ્ત્રીઓ, પુરુષોની વિરુદ્ધ સક્રિય છે. આ યોગ્ય નથી. આપણી પાસે શિવ-શક્તિનું અભિન્ન એવું અર્ધનારીશ્વર રૂપ, સ્ત્રી-પુરુષની અનિવાર્યતા સમજાવવા પૂરતું છે. આ સ્વરૂપ અહમ હોય ત્યાં શક્ય નથી. સ્વતંત્રતા અહમ જન્માવે છે ને સમર્પણ પ્રેમ પ્રગટાવે છે. પ્રેમમાં સમર્પણ જ હોય એનું ‘અર્ધનારીશ્વર’ અદ્દભુત ઉદાહરણ છે, પણ કોણ જાણે કેમ તે ધ્યાને ચડતું નથી.

શિક્ષિત ન હતી, ત્યાં સુધી તો સ્ત્રી પિયરમાં પિતાને આશરે ને સાસરામાં પતિને આશરે જીવન વિતાવતી હતી. એ પછી શિક્ષણ વધ્યું, નોકરી-વ્યવસાય દ્વારા સ્ત્રી આર્થિક રીતે પગભર થઈ ને ક્યાંક તો પુરુષથી પણ આગળ નીકળી. એનો લાભ કુટુંબને મળવો જોઈતો હતો, બંનેનું સહિયારું થવું જોઈતું હતું તેને બદલે અંગત ગણતરીઓ દ્વારા લાભ-ગેરલાભના દાખલા ગણાવા લાગ્યા. એનું પરિણામ સંઘર્ષમાં આવ્યું. જરૂર તો બંનેને એક બીજાની હતી જ, પણ અહમનો ટકરાવ એકબીજાને એક થવા દેતો ન હતો. એ કેવું વિચિત્ર છે કે એકબીજાની વિરુદ્ધ પડીને છૂટાછેડા લેતાં સ્ત્રી-પુરુષો, છૂટાછેડા પછી ફરી બીજું લગ્ન કરવા તૈયાર થાય છે. જો કોઈને, કોઇની જરૂર જ ન હોય તો ફરી લગ્ન કરવા સુધી જવાની જરૂર જ ન રહેને !

આ તો અંગત જીવનમાં સ્ત્રી-પુરુષની બદલાઈ રહેલી ભૂમિકાની વાત થઈ, પણ જાહેર જીવનમાં હજી સ્ત્રીને અન્યાય થયાની વાતો આવતી રહે છે. બીજી વાત જવા દઈએ, પણ સેનામાં પણ સમાનતા નથી. તાજેતરમાં જ સુપ્રીમ કોર્ટે સરકારને પૂછ્યું છે કે સેનામાં પુરુષ અને મહિલા અધિકારીઓની ભરતી સંદર્ભે પ્રક્રિયા સરખી છે? આ સવાલ સુપ્રીમે એટલે પૂછવો પડ્યો, કારણ સેનાની મહિલા અધિકારીઓ તરફથી વરિષ્ઠ મહિલા વકીલ દ્વારા એવો આરોપ લગાવવામાં આવ્યો કે સેનામાં પ્રમોશન માટે ભરતીની પ્રક્રિયામાં ભેદભાવ કરવામાં આવે છે. સેનામાં આ સ્થિતિ હોય તો બીજે શી સ્થિતિ હશે તેની કલ્પના કરવાનું અઘરું નથી. જાતીય સતામણીથી ત્રાસીને એક મહિલા જજે ગયા ડિસેમ્બરમાં ચીફ જસ્ટિસ ઓફ ઇન્ડિયા પાસેથી ઈચ્છા મૃત્યુની માંગણી કરી હતી. જજ કક્ષાની સ્ત્રીની આ વ્યથા હોય તો વધારે શું કહેવું?

1949માં સિમોન દ બોવરે નામની વિદેશી લેખિકાએ સ્ત્રીને બીજે નંબરે જ મૂકવામાં આવે છે એ સંદર્ભનું પુસ્તક ‘સેકન્ડ સેક્સ’ લખ્યું. તે પછી સ્ત્રીઓ માટે અનેક ક્ષિતિજો વિસ્તરી, છતાં આજે પણ કુટુંબ, સમાજ કે સંસ્થાનોમાં સ્ત્રીઓનું શોષણ અનેક રીતે થાય છે. નોકરી વગેરે ક્ષેત્રોમાં તો શોષણની યુક્તિઓ એવી બદલાઈ છે કે હોય શોષણ પણ દેખાય સમર્પણ ! પુરુષોને સ્ત્રીઓ દ્વારા અન્યાય થતો હશે કે તેનું પણ શોષણ થતું હશે, પણ અનામત, શિક્ષણ વગેરેની આટલી તકો છતાં સ્ત્રીઓને થતો અન્યાય ઓછો થતો નથી. કાયદા સુધર્યા છે, છતાં સ્ત્રીઓ પર થતા અત્યાચારમાં વધારો જ જોવા મળે છે.

આવું કેમ થાય છે? સજાનો ખોફ પણ ન રહે તો સમજવાનું કે ગરબડ ઘરથી જ શરૂ થાય છે. ઘરમાં જ બાળક પિતાનું માતા પ્રત્યેનું કે ભાઇનું બહેન પ્રત્યેનું વર્તન જોતો હોય, પિતાનો હાથ મા પર ઉપડતો હોય, તો નાનેથી જ બાળકના મનમાં એ વાત ઘર કરે છે કે સ્ત્રી સાથે તો આમ જ વર્તાય. આ સ્થિતિ ઘરમાં સુધરે તો આગળ જતાં સ્ત્રી બહાર પણ માન પામતી થાય. કેટલીક માનસિક્તાઓ બદલવાનું અઘરું છે, પણ જ્યાં પણ શક્ય છે, કોશિશ થવી જોઈએ. આવી એક કોશિશનો ઝીણો સંકલ્પ પણ કોઈ કરે તો આજનો દિવસ સફળ…

000

e.mail : ravindra21111946@gmail.com

પ્રગટ : ‘આજકાલ’ નામક લેખકની કટાર, “ધબકાર”, 08 માર્ચ 2024

રવીન્દ્ર પારેખ

કોણ જાણે કેમ પણ ભણવાનું થાય કે ન થાય, પરીક્ષા ચાલ્યા જ કરે છે. એડમિશન જોઈએ, તો પરીક્ષા. પીએચ.ડી. કરવું છે, તો એન્ટ્રન્સ ટેસ્ટ. નોકરી જોઈએ તો પરીક્ષા. નોકરીમાં પ્રમોશન જોઈએ તો પરીક્ષા, એમ ડગલે ને પગલે વ્યક્તિએ પરીક્ષાનો સામનો કરવાનો આવે છે. આ પરીક્ષાઓ આપનારા ગરબડ કરે એટલું પૂરતું નથી, પરીક્ષા લેનાર પણ છબરડા વાળે છે. એકને બદલે બીજા વિષયનું પેપર અપાઈ જાય કે એકને બદલે પરીક્ષાર્થી બીજું જ પેપર લખી આવે ને પાસ પણ થઈ જાય એની નવાઈ નથી. આ બધું અપવાદોમાં હોય તો પણ, કોઈક સ્તરે ગરબડ ન હોય એવું ભાગ્યે જ બને છે ને એનો વ્યાપ પ્રિ-પ્રાઈમરીથી લઈને યુનિવર્સિટી સુધીનો હોઈ શકે છે. એ તો ઠીક, પણ ખાતાકીય પરીક્ષાઓમાં કે યુ.પી.એસ.સી. (યુનિયન પબ્લિક સર્વિસ કમિશન) કે જી.પી.એસ.સી. (ગુજરાત પબ્લિક સર્વિસ કમિશન) પરીક્ષાઓમાં પણ ભારોભાર બેદરકારી જોવા મળે છે, ત્યારે પ્રશ્ન થાય કે પરીક્ષા આપનાર કે લેનાર કોઈ વાતે ગંભીર કેમ નથી? કૈં પણ સારું હવે અકસ્માત ગણાય એવી સ્થિતિ છે. લગભગ તમામ સ્તરે ભ્રષ્ટતા, બેદરકારી ને બેફિકરાઈ વખતોવખત જોવા મળે છે. એમાં ક્યાંક પૈસાનો છાક પણ ભાગ ભજવતો હશે, પણ આ બધું એક વિધિ થઈને રહી ગયું છે.

શૈક્ષણિક પરીક્ષાઓમાં છબરડાની નવાઈ નથી, પણ જી.પી.એસ.સી.ની પરીક્ષામાં કયા પ્રકારની બેદરકારી ચાલે છે તેનું એક જાણીતા અખબારે 29 ફેબ્રુઆરી, 2024ને રોજ સંશોધન પ્રગટ કર્યું, તે ચોંકાવનારું છે. યાદ રહે કે આ જોખમ બીજે નહીં, પણ જી.પી.એસ.સી.ની પરીક્ષામાં ઊભું થયું છે, જે કોઇની કેરિયરને દાવ પર લગાવી શકે છે. આમ તો ગુજરાતી જોડણી કોઈ છાપામાં સાચી લખાય તો આઘાત લાગે, પણ પરીક્ષાઓમાં સાચી જોડણીને લગતો સવાલ પુછાય છે, એમ જ જી.પી.એસ.સી.માં પણ પુછાયો. તેના જવાબમાં એક ઉમેદવારનો જવાબ સાચો ગણાયો ને બીજાનો એ જ જવાબ ખોટો ગણાયો. એવો જ એક સવાલ વિધાન વાક્યને પ્રશ્ન વાક્યમાં ફેરવવાનો હતો. તેમાં પણ, સાચા જવાબમાં, એકને સાચો ગણાયો ને બીજાને ખોટો ગણાયો. એક સવાલ કોઈ સામયિકના તંત્રીને શુભેછા પત્ર પાઠવવાનો હતો. તેનો જવાબ બરાબર લખાયો, પણ પેપર તપાસનારે તેને ઝીરો આપતા એવી નોંધ મૂકી કે ઉમેદવાર પ્રશ્નને સમજ્યો નથી ને નિબંધની માહિતી પ્રાસંગિક નથી, જ્યારે હકીકત એ છે કે પેપર ચેકર સાહેબ જ પ્રશ્ન સમજ્યા નથી ને પત્રને નિબંધ ગણીને સાચા જવાબને ઝીરો આપ્યો છે. એ પરીક્ષકને શું કહેવું જે લખાયેલ જવાબને જોતાં નથી અને ‘ક્વેશ્ચન નોટ એટેમ્પ્ટેડ’ જેવી વાહિયાત ટિપ્પણી કરે છે. એક ઉમેદવારે અંગ્રેજીના પેપરના સેકશન-એના જવાબમાં સેકશન બી-નો જવાબ લખ્યો તો એને ઝીરો આપ્યો ને સેકશન-બીના જવાબમાં સેકશન એ-નો જવાબ લખ્યો તો એનો જવાબ માન્ય ગણીને 10 માર્ક્સ આપ્યા. આવું કોઈ સાધારણ પરીક્ષક પણ, ભાનમાં હોય તો ન કરે. એક જ જવાબને એક જ પરીક્ષક, એક વિદ્યાર્થીને માટે સાચો ગણે ને બીજા વિદ્યાર્થીને માટે ખોટો ગણે એમાં ઘોર બેદરકારી સિવાય કૈં નથી. આવું એકથી વધુ કિસ્સામાં બને એ શરમજનક છે. આવા પરીક્ષક સામે તાત્કાલિક રીતે કાનૂની રાહે પગલાં ભરાવા જોઈએ. બન્યું તો એવું પણ છે કે જેનો ક્રમાંક આગળ હોય તેવા ઉમેદવારોને વધુ માર્ક્સ અપાયા છે.

જી.પી.એસ.સી.ની ગુજરાત વહીવટી સેવા વર્ગ-1, ગુજરાત મુલકી સેવા વર્ગ-1,2 તથા ગુજરાત નગરપાલિકા મુખ્ય અધિકારી સેવા વર્ગ-1,2(2021)ની મુખ્ય પરીક્ષામાં ઉમેદવારોએ લખેલ જવાબો તપાસવામાં ગંભીર બેદરકારી બહાર આવી છે. આ ઉમેદવારોનું મેરિટ મુખ્ય પરીક્ષાનાં પરિણામ અને ઇન્ટરવ્યૂ પરથી નક્કી થાય છે, એમાં પણ પરીક્ષામાં સારો દેખાવ ન હોય તો વાત ઇન્ટરવ્યૂ સુધી પણ પહોંચતી નથી, એ પરથી પણ આ પરીક્ષાઓ કેટલી મહત્ત્વની છે તે સમજી શકાય એમ છે, એવી પરીક્ષામાં એક એક માર્ક માટે તીવ્ર સ્પર્ધા હોય, ત્યારે પેપર ચેકર બેદરકારીથી પેપર તપાસે તો તે અપરાધ છે ને તેવા પરીક્ષકની સાથે તે જ રીતે વર્તવાનું રહે. ખરા જવાબના માર્ક ન અપાય ને ખોટાના અપાય તે બધી રીતે અક્ષમ્ય છે.

આ વાત કેટલાક ઉમેદવારોના ધ્યાને આવી અને ક્લાસ 1-2(મુખ્ય)ના 128 ઉમેદવારોએ ઉત્તરવહીઓ રજૂ કરીને પરિણામ જ હાઇકોર્ટમાં પડકાર્યું ને એમાં જે મેરિટમાં હતા તે ઉમેદવારોએ પણ ટેકો આપ્યો, એટલે કામ થોડું સરળ થયું. ઉમેદવારોએ સામેથી પોતાની ઉત્તરવહીઓ આપી ને એમ 600 ઉત્તરવહીઓ ભેગી કરવામાં આવી. ઉમેદવારોએ એસ.ઓ.પી.ની માંગ કરી ને મોડેલ આન્સર કીને આધારે પેપર તપાસાય તેવો આગ્રહ રાખ્યો. આર.ટી.આઇ. હેઠળ વિગતો માંગવામાં આવી તો જાણવા મળ્યું કે શિક્ષણ બોર્ડની જેમ જ જી.પી.એસ.સી. કે યુ.પી.એસ.સી.માં રિ-એસેસમેન્ટની વ્યવસ્થા નથી. મુખ્ય પરીક્ષા પછી ઉમેદવારોને આન્સર કી અપાય છે ને જે ઉમેદવારો પરિણામથી રાજી ન હોય તે અરજી કરી શકે છે. બોર્ડની પરીક્ષામાં મોડેલ આન્સર કી હોય છે, એવું જી.પી.એસ.સી.ની વર્ગ 1,2ની પરીક્ષામાં નથી. જી.પી.એસ.સી. કોઈ આન્સર કી તૈયાર કરતું નથી. આર.ટી.આઇ.ના જવાબમાં એવું પણ બહાર આવ્યું કે વર્ણનાત્મક પ્રશ્નપત્ર માટે કોઈ મોડેલ આન્સર કી તૈયાર કરવામાં આવતી નથી. જો બોર્ડની પરીક્ષામાં મોડેલ આન્સર કીથી પેપરોની ચકાસણી થતી હોય તો જી.પી.એસ.સી. જેવી પરીક્ષામાં મોડેલ આન્સર કી તૈયાર ન કરાય ને પરીક્ષકની મુનસફી પર ઉમેદવારને છોડી દેવાય એ બરાબર નથી – જો પરીક્ષક એક જ જવાબને, એકને માટે સાચો ને બીજાને માટે ખોટો ગણતો હોય ત્યારે તો ખાસ ! કમ સે કમ મોડેલ આન્સર કી-થી ઉમેદવારોનું મૂલ્યાંકન સરખી પદ્ધતિએ તો થાય. એમ થશે તો મૂલ્યાંકનમાં કોઈ પ્રકારનું સમાન ધોરણ જી.પી.એસ.સી. જેવી મહત્ત્વની પરીક્ષામાં જળવાશે.

એ અત્યંત દુ:ખદ છે કે જી.પી.એસ.સી. જેવી પરીક્ષામાં પરીક્ષક પેપર ચકાસણીની બાબતે જરા પણ ગંભીર નથી. ઉમેદવારોનું ભવિષ્ય જેના પર અવલંબિત છે તેમને અન્યાય ન થાય એની કાળજી જી.પી.એસ.સી.ના આયોજકોએ લેવી જોઈએ. આ બધું મફતમાં થતું નથી. દરેક વખતે ફી ઉઘરાવાય છે. અનેક પ્રકારની ફોર્માલિટીસ પૂરી કરવામાં આવે છે. ઉમેદવારો ખેંચાઈ-તણાઈને દૂર દૂર પરીક્ષાઓ આપવા દોડે છે, એ આશાએ કે પરીક્ષામાં સફળતા મળે તો ઇન્ટરવ્યૂ નીકળે ને તેમાં દા’ડો વળે તો નોકરીનું ઠેકાણે પડે ને વર્ષોની મહેનત રંગ લાવે. આ બધું સાધારણ ઉમેદવાર માટે હાથવગું નથી. હવે તો ઉચ્ચ શિક્ષણનો ખર્ચ લાખોમાં આવતો હોય છે. એ ભણતર માટે લોન લેવાઈ હોય છે. એ ભરપાઈ કરવાની ચિંતા સાધારણ કુટુંબની ઊંઘ હરામ કરતી હોય છે. એમાં વળી એક ભય ઉંમર પુરાઈ જવાનો હોય છે. ઉંમર વીતી જાય તો નોકરીની તકો ઘટી જતી હોય છે. આખું કુટુંબ એ આશ પર બેઠું હોય છે કે દીકરા કે દીકરીને યોગ્ય નોકરી મળી જાય તો વર્ષોથી ઊંચો રહેલો જીવ હેઠો બેસે ને જી.પી.એસ.સી. જેવી પરીક્ષાના પરીક્ષકો ખરાને ખોટું ગણી માર્ક ન આપે ને ખોટાને ખરું ગણી માર્ક આપે તો જે લાયક છે તેનું જાણ્યે-અજાણ્યે કેવું અહિત કરે છે તેની તેમને કલ્પના જ નથી. એવા પરીક્ષકની સામે કડકમાં કડક પગલાં ભરવામાં જી.પી.એસ.સી.ના અધિકારીઓએ જરા જેટલો પણ વિલંબ કરવા જેવો નથી. એ તો સારું છે કે ઉમેદવારો એક થયા ને એમણે ઉત્તરવહીઓ ભેગી કરીને વાત હાઇકોર્ટ સુધી પહોંચાડી. એનો તો જે ચુકાદો આવવાનો હશે તે આવશે, પણ આવી વાતો ઘણુંખરું બહાર આવતી નથી ને આવે તો તેનો યોગ્ય નિકાલ થતો નથી.

એમ લાગે છે કે ઠેર ઠેર નાની મોટી વાતના દેખાડામાં જ પ્રજા એવી વ્યસ્ત થઈ ગઈ છે કે દેખાડો જ જીવન થઈ ગયું છે. જીવન ઉપરછલ્લું થઈ ગયું છે. લોકો જાણે ઉપર ઉપરથી જ જીવે છે ને ઊંડે ઊતરવાની કે સારું-ખરાબ જોવાની કે તેને લગતું ચિંતન કે ચિંતા કરવાની કોઈને પડી જ ન હોય એમ સૌ વર્તે છે. એક તરફ ટેકનોલોજી માણસ પર રાક્ષસી રીતે સવાર થઈ રહી છે ને બીજી તરફ માણસ વધુને વધુ બેફિકર, બેદરકાર અને બેજવાબદાર થઈ રહ્યો છે. આવામાં પણ એક વર્ગ જીવવા માટે સતત સંઘર્ષ કરી રહ્યો છે. જીવનમાં સફળ થવા માટેની તેની કોઈ કારી ફાવતી નથી ને ચોતરફ અન્યાયનો ભોગ બનવાનું આવે છે. એ વર્ગ નાનો નથી ને સહાનુભૂતિની જરૂર એને છે. એને આંસુ આવે તો છે, પણ તે બતાવી શકતો નથી ને ધારો કે બતાવે તો એ જોવાની કોઈને ફુરસદ નથી …

000

e.mail : ravindra21111946@gmail.com

પ્રગટ : ‘આજકાલ’ નામક લેખકની કટાર, “ધબકાર”, 04 માર્ચ 2024