રવીન્દ્ર પારેખ

વિધાનસભાનાં ચોમાસું સત્રના છેલ્લા દિવસે પબ્લિક યુનિવર્સિટી એક્ટ 2023ને મંજૂરી મળી ગઈ છે અને આ વિધેયકથી આવનારાં 100 વર્ષની શિક્ષણ વ્યવસ્થાનો પાયો નંખાયાનું સરકારનું માનવું છે. સરકારને લાગે છે કે રાજ્યની પબ્લિક યુનિવર્સિટીઓને વહીવટ અને સંચાલનમાં આપેલ ઓટોનોમીથી ગુજરાત વિશ્વ ફલક પર એજ્યુકેશન હબ બનીને ઉભરશે. એજ્યુકેશન હબ તો બનતાં બનશે, પણ અત્યારે જે સ્થિતિ છે, તે જોતાં તે એજ્યુકેશન હબ તો નહીં, પણ એજ્યુકેશન ‘શબ’ બને એવી શક્યતાઓ વધુ છે.

પબ્લિક યુનિવર્સિટી એક્ટ, 2023 મુજબ કુલપતિઓની ટર્મ 5 વર્ષની થઈ છે ને તે પછી પણ બીજી યુનિવર્સિટીમાં વધુ એક ટર્મ મેળવી શકે એવી જોગવાઈ છે. આ એક્ટ દ્વારા 11 સરકારી યુનિવર્સિટીઓમાં પ્રવેશ, અભ્યાસ અને પરીક્ષા પદ્ધતિમાં એકસૂત્રતા આવશે. બિલમાં અધ્યાપક, આચાર્ય, પ્રોફેસર, અધ્યક્ષની નિમણૂકમાં 33 ટકા મહિલાઓની જોગવાઈ પણ કરવામાં આવી છે. યુનિવર્સિટીનાં સંચાલન અને વ્યવસ્થાપન માટે બોર્ડ ઓફ મેનેજમેન્ટ, એક્ઝિક્યુટિવ કાઉન્સિલ અને એકેડેમિક કાઉન્સિલની ભૂમિકા મહત્ત્વની રહેશે, જે કદાચ સેનેટ, સિન્ડિકેટને વિકલ્પે હોઈ શકે. આ વિધેયકના પ્રતિભાવો મિશ્ર છે. માઈગ્રેટ થતાં વિદ્યાર્થીઓને, તમામ યુનિવર્સિટીઓની પ્રણાલી સરખી થઈ જતાં, એકમાંથી બીજી યુનિવર્સિટીમાં જવાની સરળતા રહેશે. દક્ષિણ ગુજરાત શૈક્ષિક સંઘ બિલ સ્વીકારવાના મતનો છે, તો બિલને કારણે સેનેટ, સિન્ડિકેટ નીકળી જતાં વિદ્યાર્થીઓ તથા અધ્યાપકોનું પ્રતિનિધિત્વ રહેશે નહીં એવી ચર્ચા પણ સંબંધિત વર્તુળોમાં છે. સરકારી યુનિવર્સિટીઓનું ભાવિ ઉજ્જવળ બનવાની આશા સરકારને હશે, પણ યુનિવર્સિટીઓની અત્યારની હાલત સરકારે જ વિધાનસભામાં વર્ણવી છે તે જુદું જ ચિત્ર ઊભું કરે છે.

સાધારણ રીતે સાધનસંપન્ન વિદ્યાર્થીઓ વધુ વિદ્યાભ્યાસ અર્થે વિદેશ ઊડી જાય છે, ત્યારે વિદેશી સગવડોનો લાભ લેવાનો આરોપ તેમના પર આવે છે, પણ ગુજરાતની શિક્ષણ વ્યવસ્થાથી ત્રાસીને તેઓ વિદેશ દોડે છે તે વાતને નજર અંદાજ કરવામાં આવે છે. અહીં પૂરતી ફી આપવા છતાં શિક્ષણનાં કોઈ ઠેકાણાં ન હોય કે શિક્ષણ લીધાં પછી નોકરીની કોઈ ખાતરી ન મળતી હોય ને તમામ સ્તરે વગનો જ મહિમા થતો હોય તો વિદ્યાર્થી અહીં શું કામ રહેશે? જે સાધનસંપન્ન છે તે તો વિદેશ જઈને ભવિષ્ય સુધારશે ને જે સાધનસંપન્ન નથી, તેનું તો આમે ય ભવિષ્ય જ શું છે? પબ્લિક યુનિવર્સિટી બિલ પસાર કરીને મંત્રીશ્રીઓ પ્રસન્ન છે, પણ શિક્ષણમંત્રીશ્રીએ જ ગુરુવારે વિધાનસભામાં આપેલી વિગતો ઉત્સાહવર્ધક નથી.

યુનિવર્સિટી ગ્રાન્ટ કમિશન-UGCનો આદેશ છે કે જે તે યુનિવર્સિટી અને કોલેજે નેશનલ એસસેસમેન્ટ એન્ડ એક્રિડિટેશન કાઉન્સિલ-NAACની માન્યતા મેળવી લેવી. NAAC ચોક્કસ માપદંડોને આધારે યુનિવર્સિટી તથા કોલેજોની શૈક્ષણિક ગુણવત્તાનું અને વહીવટી બાજુનું મૂલ્યાંકન કરે છે ને જે તે સંસ્થાઓને માન્યતા આપે છે. ગુજરાતની કુલ 108 યુનિવર્સિટીઓ છે, તેમાંથી 88 યુનિવર્સિટીઓ પાસે NAACની માન્યતા નથી. કોલેજો ગુજરાતમાં 2,468 છે, પણ 2,371 પાસે NAACની માન્યતા નથી. ટૂંકમાં, 78 ટકા યુનિવર્સિટીઓ અને 96 ટકા કોલેજો ગુજરાતમાં એવી છે જે NAACનાં માપદંડોનો સામનો કરવાથી દૂર છે. સરકારે તાકીદે માન્યતા મેળવી લેવા યુનિવર્સિટીઓને અને કોલેજોને જણાવ્યું છે, પણ અત્યાર સુધી એની કોઈ અસર વર્તાઇ નથી, તો હવે કેટલી વર્તાશે એ તો ફરી આમ જ જાણ કરાશે ત્યારે ખબર પડશે. એ છે કે સરકારે ખાનગી યુનિવર્સિટીઓને પણ 2 વર્ષમાં NAACની માન્યતા મેળવી લેવા જણાવ્યું છે.

આ તો યુનિવર્સિટીઓ અને કોલેજોની વાત થઈ, પણ પ્રાથમિક શિક્ષણની દરિદ્રતા ને ગરીબાઈ તો વધુ શરમજનક અને દયાજનક છે. એવું નથી કે સરકાર પાસે બજેટ નથી. 2023-‘24નું ગુજરાતનું બજેટ 3,01,022 કરોડ રૂપિયા હતું. તેમાંથી સૌથી વધુ 43,651 કરોડ જેવી રકમ શિક્ષણને ફાળવાઈ, પણ એ રકમ શિક્ષણ માટે ખર્ચાઈ હોય એવું એટલે લાગતું નથી, કારણ, સરકારે જ પ્રાથમિક શિક્ષણનાં ઇન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચરની જે વિગતો વિધાનસભામાં આપી છે, એ પરથી બજેટ, શિક્ષણ માટે ખર્ચાયું નથી એ નક્કી. વિધાનસભામાં સરકારે જે વિગતો આપી છે, એમાં વર્ષોથી કોઈ સુધારો થયો નથી અને હાલત બદથી બદતર જ થતી ગઈ છે.

સરકાર 2017થી 32 હજાર કાયમી શિક્ષકોની ઘટ ન પૂરવાનાં સોગંદ ખાઈને બેઠી હોય તેમ 11 મહિનાના કોન્ટ્રાક્ટ પર જ્ઞાન સહાયક શિક્ષકો રાખીને કારભાર કરવા ધારે છે, એ તો ઠીક, પણ પ્રાથમિક સ્કૂલો જે જગ્યાએ ચાલે છે એ સ્થિતિ તો સરકાર ભિક્ષુક થવાની જ બાકી રહી હોય એવી ગરીબીની ચાડી ખાય છે. એકથી વધુ વર્ગના વિદ્યાર્થીઓ એક જ ખંડમાં ઠૂંસવામાં આવ્યા હોય કે જર્જરિત દીવાલો વચ્ચે બાળકો જોખમી રીતે ભણતાં હોય એવા આંકડાઓ સરકારે, વિપક્ષના સભ્યોની પૃચ્છામાં, જાહેર કર્યા છે. સરકારે લેખિતમાં જવાબો આપ્યા છે અને જાહેર કર્યું છે કે આગામી વર્ષોમાં બધી ક્ષતિઓ દૂર કરવામાં આવશે. જો કે, સરકાર બરાબર જાણે છે કે આગામી વર્ષોમાં તેનાથી કૈં થવાનું નથી. થવાનું હોત તો વીતેલાં વર્ષોમાં થયું જ હોત, પણ કૈં ન થાય એની સરકારે પૂરતી કાળજી રાખી છે. કૈં થયું હોત તો દુર્દશાના આંકડાઓમાં ક્યાંક તો ઘટાડો થયો હોત, પણ થયો નથી તે હકીકત છે. આમ તો એકથી વધુ શિક્ષણમંત્રીશ્રીઓ રાજ્યમાં છે, પણ તેમનાથી શેકેલો પાપડ પણ ભાંગે એમ નથી, એટલે આ મામલે મુખ્યમંત્રીશ્રી સીધો હસ્તક્ષેપ કરે તો જ કૈં ફેર પડે તો પડે !

રાજ્યમાં સરકારી અને ગ્રાન્ટેડ શાળાઓ 32,000થી વધુ છે, તેમાંથી 17,267 સ્કૂલો એવી છે, જેમાં એક જ ઓરડામાં એકથી વધુ વર્ગના વિદ્યાર્થીઓને ઠાંસવામાં આવે છે. મતલબ કે અડધીથી વધારે સ્કૂલોને પૂરતા ઓરડા જ નથી. એમાં પણ જર્જરિત ઓરડાવાળી શાળાઓ 3,838 છે. ઘટતા ઓરડાની સંખ્યા 9,153 છે. RTE મુજબ ઘટતા ઓરડાઓની શાળાઓ 1,588 અને ઘટતા ઓરડાઓની સંખ્યા 2,614 બતાવાઈ છે. જેને કમ્પાઉન્ડ વોલ જ નથી એવી શાળાઓ 5,439 છે. લાઇટ જ ન હોય એવી શાળાઓ 8 છે. 7,599 પ્રાથમિક સ્કૂલો એવી છે, જેને ધાબું નથી, પતરાં છે. ડાંગની એક સ્કૂલ તોડી પાડવામાં આવી, તે હવે ભાડાંના ઓરડામાં ચાલે છે. આ સ્થિતિ આદિવાસી બાળકોની ધીરજ કેટલી ટકાવી રાખશે તે જોવાનું રહે. રહી વાત મેદાનોની, તો હવે રમતગમતનાં મેદાનો ને વ્યાયામ શિક્ષકો વગરની સ્કૂલો જ તેની વિશેષતા છે. આ અંગેની વારંવારની નોટિસો પછી, ત્રણેક વર્ષમાં ખાનગી સ્કૂલોમાં 129 અને સરકારી સ્કૂલોમાં 264 મેદાનો તૈયાર થયાં છે તે નોંધવું ઘટે. લાગે છે, આ ગુજરાત જેવા સમૃદ્ધ રાજ્યની સરકારી અને ગ્રાન્ટેડ પ્રાથમિક સ્કૂલો છે?

આમ તો જાતભાતની પરીક્ષાઓ ને ઇન્ટરવ્યૂ શિક્ષકને નોકરી આપવા લેવાય છે, તો ય શિક્ષણમંત્રીશ્રીના કહેવા મુજબ ખાનગી પ્રાથમિક શાળાઓમાં 1,885 શિક્ષકો શૈક્ષણિક લાયકાત વગરના છે, જેમાંથી અમદાવાદમાં જ 306 શાળાઓના 805 શિક્ષકો લાયકાત વિનાના છે. આમ તો ખાનગી સ્કૂલોની જવાબદારી સરકારની નથી એટલે ત્યાં શું ચાલે છે તે તો કોઈ તપાસ વગર ખબર નહીં પડે, પણ તપાસ થાય તો તેનાં પરિણામો પણ સરકારી ને ગ્રાન્ટેડ સ્કૂલોથી બહુ સારાં ભાગ્યે જ હશે, કારણ એ સ્કૂલો પણ છે તો ગુજરાતની જને ! આટલી દરિદ્રતા ખરેખર નબળું રાજ્ય હોય તો કૈંકે સમજાય, પણ આ રાજ્યમાંથી ગયેલા વડા પ્રધાન હજી સક્રિય છે ને એમને શરમમાં નાખતી હોય એવી દુર્દશા ગુજરાતની સરકારી અને ગ્રાન્ટેડ પ્રાઇમરી સ્કૂલોની છે.

સૂરતની વાત કરીએ તો શિક્ષણ સમિતિની શાળાઓને જૂન માસમાં મળતી સમગ્ર શિક્ષા અભિયાનની ગ્રાન્ટ સપટેમ્બર અડધો પૂરો થઈ જવા છતાં મળી નથી. કેટલીક સ્કૂલોમાં તો આચાર્ય પોતાને ખર્ચે સ્કૂલ ચલાવી રહ્યા છે. આચાર્યને પણ એની મર્યાદા હોય, જો સમિતિ જ એટલી ગરીબ હોય તો આચાર્ય કેટલુંક ખેંચશે? શિક્ષણને મામલે આખું રાજ્ય એટલું કંગાળ અને ગરીબ છે કે છતે પૈસે ભિખારી જેવી સ્થિતિમાં શિક્ષણ ચાલે છે ને એની કોઈને જ જરા જેટલી શરમ નથી.

આ બધાં માટે માત્ર સરકારને દોષ દેવાનો પણ અર્થ નથી, ગુજરાતના વિદ્યાર્થીઓ, વાલીઓ, શૈક્ષણિક યુનિયનો અને શિક્ષણશાસ્ત્રીઓની ઉદાસીનતા પણ આ શૈક્ષણિક દરિદ્રતા માટે એટલી જ જવાબદાર છે. સરકારનો વિરોધ જ કરવો જોઈએ એવું નથી, પણ સરકારે જ જાહેર કરેલી વિગતો સંદર્ભે કૈં ખોટું થતું હોય તો તે વાત સરકારને ધ્યાને લાવવી પ્રજાની ફરજ છે. એ ફરજ બજાવવામાં પ્રજા પણ સરકાર જેટલી જ ઊણી ઊતરી છે તે દુ:ખદ છે. આવનારી પેઢી તો આ સૌને માફ નહીં જ કરે, પણ છે તે પેઢીએ પણ આ નાદાની અને નાદુરસ્તીને ક્ષમ્ય નહીં જ લેખવી જોઈએ. અભિશાપ હવે કોઈને લાગતા નથી તે સારું છે, બાકી, કાળ તો એનો જ લાગે છે …

000

e.mail : ravindra21111946@gmail.com

પ્રગટ : ‘આજકાલ’ નામક લેખકની કટાર, “ધબકાર”, 18 સપ્ટેમ્બર 2023

રવીન્દ્ર પારેખ

રવિવારના સમાચાર છે કે શિક્ષણ મંત્રી ડિંડોર સાહેબને, જ્ઞાન સહાયક યોજના અંગે આવેદનપત્ર આપવા કેટલાક ઉમેદવારો ગયા, તો સાહેબે એવું છાશિયું કર્યું કે નોકરી કરવી હોય તો કરો, નહીં તો ઘરે બેસો. સાહેબ પોતે અધ્યાપન સાથે જોડાયેલા હતા, પણ હવે મંત્રી છે એટલે ભાવિ શિક્ષકો સાથે તો અવિવેક જ વિવેક ગણાય ને તે સાહેબે દાખવ્યો, પણ સાહેબનો ઝોક એવો હતો કે જ્ઞાન સહાયક યોજનામાં જોડાવું એ જ એક માત્ર વિકલ્પ ટેટ-ટાટ પાસ ઉમેદવારો માટે છે. અહીં સવાલ એ થાય કે જ્ઞાન સહાયક યોજના એટલી જ ઉત્તમ છે તો ક્વોલિફાઇડ ઉમેદવારો અમસ્તો જ વિરોધ કરે છે? એનો જવાબ એ કે આ યોજના બદથી બદતર છે. વિદ્યા સહાયક યોજનામાં એ તક હતી કે અમુક વર્ષની (સફળ) નોકરી પછી જે તે શિક્ષક કાયમી થતો. એ યોજના બંધ કરી અને તેને વિકલ્પે જ્ઞાન સહાયક યોજના દાખલ કરવામાં આવી. આ યોજનામાં વિદ્યા સહાયક કરતાં પગાર વધારે, પણ તે 11 મહિના પૂરતો જ ! મતલબ કે આ યોજના અંતર્ગત શિક્ષકને 11 મહિનાના કોન્ટ્રાક્ટ પર નોકરી આપવાની વાત હતી. 11 મહિના પછી શિક્ષક છૂટો થાય અને તેણે નોકરી કરવી હોય તો ફરી અરજી કરવાની ને એવું તેણે દર અગિયાર મહિને કરતાં રહેવાનું. એવું કરીને શિક્ષક રિટાયર થવાની ઉંમરે પણ કાયમ ન થાય એ નક્કી. હવે આનો વિરોધ ઉમેદવારો કરે તો તેમાં ખોટું શું છે? આખી યોજના બનાવવામાં જ એટલે આવી કે શિક્ષક કાયમી થાય જ નહીં ને નિવૃત્તિ પછીના લાભો શિક્ષકને આપવા ન પડે. રિટાયર થવાની ઉંમરે, વર્ષોવર્ષ 11 મહિનાની નોકરી પછી પણ, છેલ્લી નોકરી 11 મહિનાની કરીને, કોઈ જ આશા વગર શિક્ષકે ઘર ભેગા થઈ જવાનું.

2017થી ત્રીસેક હજાર કાયમી શિક્ષકોની ઘટ પુરાઈ નથી. સરકારને પ્રવાસી શિક્ષકો, વિદ્યા સહાયકો, શિક્ષા સહાયકો, જ્ઞાન સહાયકોની યોજના કરવાનો સમય છે, પણ કાયમી શિક્ષકોની ભરતી કરવાનો સમય નથી. એવી ભરતી કરવાનું સરકારને ન જ સૂઝે, કારણ કાયમી ભરતી કરવાની તેની દાનત જ નથી. દાનત એટલે નથી, કારણ નિવૃત્તિ પછીનાં પેન્શન વગેરેના લાભો સરકાર આપવા તૈયાર નથી, એટલે જ તે કામચલાઉ યોજનાઓનો ખડકલો કરતી રહે છે. સરકાર શિક્ષકોનું પેન્શન બંધ કરવા માંગે તો ભલે, પણ તે પહેલાં તેણે સાંસદોનું પેન્શન બંધ કરવું જોઈએ. એ જ રીતે કોર્પોરેટરો, ધારાસભ્યોનું પેન્શન પણ બંધ કરે ને પછી શિક્ષકોનાં પેન્શનને હાથ લગાડે. એવું જો સરકાર કરે તો કુહાડા પર પગ મારવા જેવું થાય, કારણ સરકારમાં તો એક સાથે કોર્પોરેટર, ધારાસભ્ય, સાંસદનું પેન્શન ગજવે ઘાલનારા પણ છે. ત્યાં હાથ નથી મુકાતો ને બધી કસર શિક્ષકને માથે જ રાખી છે. કોઈ પણ સરકારી તંત્રમાં કસર ભાગ્યે જ થાય છે, પણ શિક્ષકને આપવામાં હાથ ટૂંકો જ પડે છે. એ ખરું કે કેટલાક શિક્ષકો પગારને નહીં, પણ દંડને લાયક છે, પણ બધા એવા નથી. એટલે પાડાને વાંકે પખાલીને ડામ ન દેવાય ને નબળાઈ તો અન્ય તંત્રોમાં પણ ક્યાં નથી? જો, ત્યાં પેન્શન બંધ નથી થતું, તો શિક્ષકોનું પણ બંધ ન થવું જોઈએ.

ખરેખર તો શિક્ષણ વિભાગે યોજનાઓ લાગુ કરતાં પહેલાં પોતાના વિભાગમાં તે લાગુ કરવી જોઈએ. 11 મહિનાના કોન્ટ્રાક્ટ પર કારકૂનો, અધિકારીઓ, સચિવો, મંત્રીઓ લેવાશે? શિક્ષણ મંત્રીની ને તેમના અધ્યાપકોની જોબ પેન્શનેબલ છે કે તે સૌ એમ જ નિવૃત્ત થવાના છે? શિક્ષણ મંત્રી 11 મહિનાના કોન્ટ્રાક્ટ પર લેવાય છે? જો નહીં, તો શિક્ષક કોન્ટ્રાક્ટ પર કેમ? જો શિક્ષણ મંત્રી જ્ઞાન સહાયક નથી, તો શિક્ષક જ્ઞાન સહાયક કેમ? રેલવેમાં, બેન્કોમાં બધી નોકરીઓ કામચલાઉ છે? તો, શિક્ષકો જ કામચલાઉ કેમ? એ સમજી શકાય એવું છે કે કેટલીક જગ્યાઓ કામચલાઉ ધોરણે ભરવી પડે, પણ બધી જ જગ્યાઓ હંગામી તો ન હોયને ! નિવૃત્તિ પછીના લાભો આપવા પડે એટલે 2017થી કાયમી ભરતી થાય જ નહીં, એ કેવું? કેટલી ય શૈક્ષણિક સંસ્થાઓમાં એને કારણે શિક્ષકો નથી. 700 સ્કૂલો એવી છે, જ્યાં એક જ શિક્ષકથી કામ ચાલે છે, ગુજરાતમાં જ એક સંસ્થા એવી છે, જ્યાં  શિક્ષક નથી, તે પણ હાયર સેકંડરીમાં. આ યોગ્ય છે? 2020થી નવી શિક્ષણ નીતિ લાગુ થઈ છે. હવે જો શિક્ષકો જ પૂરતી સંખ્યામાં ન હોય તો નવી શિક્ષણ નીતિ અસરકારક રીતે લાગુ થશે જ એવું સરકારને કઇ રીતે લાગે છે?

લાગે છે એવું કે સરકાર, સરકારી ને ગ્રાન્ટેડ સ્કૂલો બંધ કરવા માંગે છે. અઢળક ટેક્સ પ્રજા પાસેથી વસૂલ્યા પછી પણ, મફત શિક્ષણ આપતાં સરકારને ઠંડી ચડે છે. મફત શિક્ષણ બંધ થાય તો સરકારનો ખર્ચ બચે ને ખાનગી સ્કૂલોનું ચલણ વધે. ખાનગીની કોઈ જવાબદારી સરકારની નથી, એટલે ત્યાં શિક્ષકોની ને ફીની શી સ્થિતિ છે, તે સરકારે જોવાનું નથી, પણ, એ ધ્યાનમાં લેવાનું રહે કે જે ગરીબ માબાપો આર્થિક જવાબદારી વહન કરી શકે એમ જ નથી, એમને માટે સરકારે મફત શિક્ષણની યોજના કરી. કન્યાઓ શિક્ષિત થાય એટલે કન્યા કેળવણી મફત કરી, આદિવાસીઓ અને અન્ય પછાત જાતિઓનાં સંતાનો ભણે એટલે પણ પ્રાથમિક શિક્ષણ મફત રાખ્યું. હવે જો ઇરાદો સરકારી કે ગ્રાન્ટેડ શાળાઓ બંધ કરવાનો હોય તો રાજ્યની ઘણી વસતિ અશિક્ષિત રહેશે. એ થવા દેવાનું છે? એક વાત સ્પષ્ટ છે કે પ્રાથમિક શિક્ષણ અસરકારક રીતે વિનામૂલ્યે ચાલુ નહીં રહે તો ગુજરાતથી પછાત રાજ્ય ભારતમાં બીજું કોઈ નહીં હોય.

એક તરફ ગુજરાતની આ સ્થિતિ છે, તો બીજી તરફ પેરિસની મલ્ટિનેશનલ માર્કેટિંગ રીસર્ચ ફાર્મ ઈપ્સોસનો સર્વે, દેશ અંગે જુદી જ વાત કરે છે. આ સંસ્થાના અહેવાલ મુજબ 50-55 ટકા શહેરી લોકો માને છે કે એજ્યુકેશન સિસ્ટમ સારી છે ને ગુણવત્તા પહેલાં કરતાં સુધરી છે. દેશના 76 ટકા શહેરી ભારતીયો માને છે કે શિક્ષણ માટેનાં સંસાધનો અને સગવડો પૂરતી માત્રામાં છે. સર્વેનાં એક તારણ મુજબ 80 ટકા શહેરીજનો માને છે કે શિક્ષકોને સન્માન આપવામાં ભારત મોખરે છે. હશે, ક્યાંક એવું પણ હશે, પણ ગુજરાતમાં શિક્ષણ મંત્રી ડિંડોર સાહેબ ટેટ-ટાટ પાસ ઉમેદવારોને કહે કે નોકરી કરવી હોય તો કરો, નહીં તો ઘરે બેસો – એના પરથી શિક્ષકો કેટલા સન્માનનીય છે તે સમજી શકાય એવું છે. 50-55 ટકા શહેરીજનો માને છે કે એજ્યુકેશન સિસ્ટમ સારી છે, ગુણવત્તા સુધરી છે, તો કલ્પી શકાય કે પેરિસની એ સંસ્થા ગુજરાત સુધી નહીં પહોંચી હોય. કાયમી શિક્ષકોની હજારોની સંખ્યામાં ભરતી જ થઈ ન હોય ને કારભાર શિક્ષકો વગર જ ચાલતો હોય, તો સિસ્ટમ ને ગુણવત્તા સારી છે એવું કઇ રીતે માનવું? શિક્ષકોનો, પડતર માંગણીઓ પૂરી ન થવા સંદર્ભે વિરોધ વધતો જતો હોય તો ‘સબ સલામત’નો ઘંટ પેરિસની એક સંસ્થા કઇ રીતે વગાડી શકે?

જો કે, જવાબદાર તો શિક્ષકો પણ છે. કાયમી શિક્ષકોની ઘટ પૂરી કરવાનો સરકારનો ઇરાદો જણાતો જ ન હોય ને તેને લીધે જે શિક્ષકો હાજર હોય તેમના પર કામનું ભારણ વધતું આવતું હોય ને જ્ઞાન સહાયકની વૈકલ્પિક વ્યવસ્થા જ કાયમી થવા જઇ રહી હોય, ત્યાં શૈક્ષિક યુનિયનો ચૂપ રહે તે અક્ષમ્ય છે. મોટે ભાગના યુનિયનોની પડતર માંગણીઓ આર્થિકથી આગળ જતી નથી. એવામાં વિદ્યાર્થીઓ અંગે વિચારવાનું તો ભાગ્યે જ બને છે. શિક્ષકોની ખેંચના સમયમાં વિદ્યાર્થીઓનું શિક્ષણ વારંવાર ખોરંભે ચડે છે ને પરીક્ષાઓ જ જાણે શિક્ષણ હોય, ત્યાં શિક્ષણ નીતિ ઉત્તમ હોય તો પણ શો અર્થ સરે? શિક્ષણ નીતિને વર્ગ શિક્ષણ સાથે તો લેવાદેવા છેને કે પરીક્ષા જ શિક્ષણ નીતિ છે? આ સ્થિતિ સુધરી શકે, જો યુનિયનો વધુ પારદર્શી રહીને, શિક્ષકો તથા વિદ્યાર્થીઓલક્ષી સક્રિયતા દાખવે. યુનિયનો નથી જાણતાં, તેનાં શિક્ષકો પાસેથી શિક્ષણેતર ફરજ બજાવવાનું દબાણ કરાય છે તે? વસતિ ગણતરી, રસીકરણ, ટીકાકરણ, મતદાન મથકની જવાબદારી જેવી ઘણી ફરજો શિક્ષકો પર વર્ષોથી થોપવામાં આવે છે. એમાં સુધારો નથી થયો, પણ વધારો જરૂર થયો છે. અત્યાર સુધી તો આવી ફરજો દિવસ દરમિયાન બજાવવાની રહેતી હતી, પણ હવે નવી જવાબદારી ફ્લડ કંટ્રોલની ઉમેરાઈ છે ને ડિઝાસ્ટર મેનેજમેન્ટના ભાગ તરીકે કરવાની કામગીરી ફરજિયાત હોઈ, ગ્રાન્ટેડ શિક્ષકો તેની ના પણ પાડી ન શકે. ના પાડે તો શિક્ષાત્મક પગલાંનો સામનો કરવાનો આવે. ફ્લડ કંટ્રોલની જવાબદારી રાતના બજાવવાની આવે એમ બને. એ કામગીરી શિક્ષકો રાતના બજાવે તો બીજે દિવસે તે ફરજ પર ભાગ્યે જ હાજર રહી શકે. એમ થાય તો વર્ગશિક્ષણ પ્રભાવિત થયાં વગર ન રહે. એટલું છે કે આ સંદર્ભે અખિલ ગુજરાત રાજ્ય શાળા સંચાલક મહામંડળે રાજ્યના શિક્ષણ સચિવને ફ્લડ કંટ્રોલની જવાબદારીમાંથી મુક્તિ આપવા પત્ર લખીને રજૂઆત કરી છે. આવી સક્રિયતા અન્ય મંડળો પણ દાખવે તે જરૂરી છે. એવું થશે તો સરકારને થોડે થોડે વખતે જે તુક્કાઓ સૂઝે છે તેનાથી શિક્ષકો બચશે. શિક્ષકોએ પણ સરકારને એ ભાન કરાવવાનું રહે કે તે દાઢીની દાઢી ને સાવરણીની સાવરણી નથી. શિક્ષક અભિમાની ન હોય, પણ તે સ્વમાની પણ ન હોય તો તે જીવશે તો ખરો, પણ તેને મુક્તિ નહીં હોય …

000

e.mail : ravindra21111946@gmail.com

પ્રગટ : ‘આજકાલ’ નામક લેખકની કટાર, “ધબકાર”, 15 સપ્ટેમ્બર 2023

રવીન્દ્ર પારેખ

શ્રાવણથી હિન્દુ તહેવારોની મોસમ બેસે છે. કૃષ્ણજન્મોત્સવ પણ હવે ખાસા દિવસ ચાલે છે. જો કે, એની અગાઉથી ગણેશોત્સવની તૈયારીઓ શરૂ થઈ જાય છે. આમ તો ગણેશ ચતુર્થીને આઠેક દિવસ બાકી છે, પણ ભાગ્યે જ કોઈ સડક ગણપતિના મંડપ વગરની હશે. ક્યાંક તો મંડપો મુખ્ય માર્ગો પર એટલી ખરાબ રીતે ઉતારી દેવાયા છે કે કેટલી ય સડકો એકમાર્ગી થઈ ગઈ છે. એવામાં ક્યાંક આગ લાગે તો ફાયર ફાઇટર્સ પહોંચી ન શકે એવી સ્થિતિ છે. આમ તો મહાપાલિકાના ફાયર વિભાગે ગાઈડલાઇન બહાર પાડી છે, પણ એનું કોણ કેટલું પાલન કરે છે તે સૌ જાણે છે. એક તો આખું શહેર મોહેંજો ડેરો જેવું ખોદકામથી ઊપસી આવ્યું હોય તેવું, મેટ્રોને કારણે લાગે છે, તેમાં ગણેશોત્સવના મંડપો, સરઘસો અરાજક્તામાં વધારો જ કરતા હોય છે. આમાં ક્યાંક શુદ્ધ ધાર્મિક ભાવના પણ હશે જ, પણ મોટે ભાગે તો એમાં સ્પર્ધા, દેખાડો અને ઘોંઘાટ જ કેન્દ્રમાં છે. મહોલ્લાઓ કે રોડ, ઉજવણાં માટે પહેલાં તો ઉઘરાણાં કાઢે છે. પછી દર્શન માટે ફી રખાય છે. જ્યાં લાઈનો વધારે ત્યાં ફી પણ વધુ હોય છે. એમાં ક્યાંક રખાતા મનોરંજક કાર્યક્રમોને ધર્મ જોડે ભાગ્યે જ કશી લેવાદેવા હોય છે. અગાઉ જુગાર રમાયાના કે મંડપમાં દારૂ પીવાયાના બનાવો પણ નોંધાયા છે. એ પછી વિસર્જનને દિવસે હવે તો કૃત્રિમ તળાવો કે દરિયામાં વ્યવસ્થા થાય છે, છતાં ક્યાંક મૂર્તિઓ રઝળવાની, ખંડિત થવાની ઘટનાઓ પણ બને છે, ત્યારે પ્રશ્ન થાય કે આપણો ધર્મ ગણેશની આવી અવદશાની અનુમતિ આપે છે? જો નહીં, તો જે થાય છે એમાં કયો ધર્મ સચવાય છે? વરઘોડાઓ કે સરઘસો કે જુલૂસો લગભગ દરેક ધર્મમાં ઓછુંવત્તું વર્ચસ્વ ભોગવતાં રહે છે ને ક્યારેક વિખવાદનું કારણ પણ બને છે.

ગણેશોત્સવ પતે કે નવરાત્રિના દિવસો આવે છે. ભક્તો માતાજીની ભાવપૂર્ણરીતે સ્થાપના-વંદના કરે છે. તમામ રાત્રિનું આગવું મહાત્મ્ય છે, પણ બધે જ એ સચવાય છે? નવરાત્રિ નિમિત્તે થતા ગરબાએ તેની સાત્ત્વિકતા ગુમાવી દીધી છે ને તેને બદલે યાંત્રિકતા ઉમેરી લીધી છે. ગરબા હવે વ્યવસાય છે. ગરબા શીખવાના ક્લાસિસ ચાલે છે ને તે ય મહિનાઓથી ! તેની ફી હોય છે ને ત્યાં ગરબા ઉપરાંત ઘણાં એવા અનર્થો સર્જાય છે કે નવરાત્રિ, લવરાત્રિમાં પરિણમે છે. ગરબાના ટ્રેડિશનલ ડ્રેસ કે તેનાં ઘરેણાંઓનો પણ સારો એવો વ્યવસાય છે. કોઈને એમાં બે પૈસા મળતા હોય, તેનો તો શો વાંધો હોય, પણ નવરાત્રિ જો ધાર્મિક તહેવાર હોય તો આપણાં એ તહેવારમાં ખરેખર ધર્મ કેટલો તે પ્રશ્ન તો રહે જ છે. એની સામે શેરીઓમાં કે સોસાયટીઓમાં માતાજીની મૂર્તિ કે ફોટો મૂકીને ગરબા ગવાતા હતા તેથી ઓછો આનંદ આવતો હતો એવું તો ન હતું, તો મેદાનોમાં, ઓડિટોરિયમમાં ધૂમ ટિકિટ ખર્ચીને જે ઝળહળ ઘૂમે છે એથી માતાજી વધુ પ્રસન્ન થાય છે એવું ય નથી, પણ જે મોંઘું હોય, જેમાં વધુ ટાપટીપ હોય તેને જ આપણે ધર્મ માની લીધો છે. બધેથી ભાવના ઘટતી ગઈ છે ને ભાવ વધતો આવે છે. દરેક બાબતમાં દેખાડો અનિવાર્ય થઈ પડ્યો છે. એ કુદરતી નથી, પણ કોઈને આંજી નાખવા કે બતાવી દેવા કે ઉશ્કેરવા ધર્મનો બેફામ ઉપયોગ થઈ રહ્યો છે. એમ લાગે છે કે ધર્મ માનવા કરતાં મનાવવાની બાબત વધારે છે.

આપણે દર્શન અને દેખાડા વચ્ચેનો ભેદ સમજવાની જરૂર છે. હવે તો નજીકથી અને દૂરથી દર્શન કરવાના ભાવ નક્કી થાય છે, પછી ઊહાપોહ થાય છે તો ભાવમાં ફેર પણ પડે છે. દૂરથી અને નજીકથી દર્શન આપવાના ભાવ ભગવાને નક્કી નથી કર્યા ને ખરેખર તો દેવદેવીનાં દર્શન હોય, પણ આપણે તેમને પ્રદર્શનમાં મૂકી દીધાં છે, એટલે કેટલાંક તીર્થસ્થાનોમાં ભક્તો ચોક્કસ તહેવારે એટલી ભીડ કરતાં હોય છે કે નાસભાગમાં સેંકડો માણસો મૃત્યુ પામે છે. આડે દિવસે પણ મંદિરોમાં ભગવાન દર્શન આપે જ છે, પણ ચોક્કસ વાર-તહેવારે ભગવાનને ઘેરી વળવામાં જ ભક્તોને સાર્થક્ય અનુભવાતું હોય એમ બને.

ખરખર તો ધર્મ અંગત બાબત હોવી જોઈએ. એના જાહેર દેખાડાને વકરાવવામાં ન આવે તો છાશવારે ધાર્મિક લાગણીઓ દુભાયા કરે છે એ ઘટે. એક કાળે ધાર્મિક અનુષ્ઠાનો કે યજ્ઞયાગ જાહેરમાં થતાં હતાં, પણ જપતપ તો એકાંતમાં, વનમાં જ થયાં છે. રાજામહારાજાઓ પણ રાજકાજ છોડીને વનમાં તપ કરવા ગયા છે. એના વરઘોડાઓ ભાગ્યે જ નીકળ્યા હશે. આજે તો અમુક ઉપવાસ થાય તો લાંબા વરઘોડાઓ નીકળે છે. આસ્થા કરતાં ધર્મ, વ્યવસ્થામાં વધુ ગોઠવાઈ ગયો છે.

અત્યારે તો સનાતન ધર્મને નામે રાજકારણીઓ રોટલા શેકી રહ્યા છે. તમિલનાડના મંત્રી ઉદયનિધિ સ્ટાલિને સનાતન ધર્મ પર અભદ્ર ટિપ્પણી કરીને તેનો નાશ કરવાની વાત કરી છે. એમ કરીને ઉદયનિધિએ સનાતન ધર્મીઓને ઉશ્કેરવાનું જ કર્યું છે. કોઈકે તો ઉદયનિધિનું માથું લાવનાર માટે લાખોનું ઈનામ પણ જાહેર કર્યું છે. અમદાવાદના એક વકીલે તો એ મંત્રી અને મુખ્યમંત્રી સામે FIR નોંધવા પોલીસ કમિશનરને અરજી પણ કરી છે. એવી તો ઘણી ફરિયાદો ઉદયનિધિ સામે થઈ છે ને તે અંગે ખુલાસો એવો આવ્યો છે કે ધાર્મિક માન્યતાને ઠેસ પહોંચાડવાનો કોઈ ઇરાદો નથી, પણ ધર્મને નામે જે ભેદભાવ કરવામાં આવે છે તે અંગે વિચારો પ્રદર્શિત કર્યાં છે. ઘણીવાર બને છે એવું કે ધર્મ અને રાજકારણ અલગ રહેતાં નથી અને ધર્મની તરફેણ કરનાર કે તેની વિરુદ્ધ મત આપનાર બંને, મોડાવહેલાં રાજકારણથી દૂષિત થઈને રહે છે. એટલું છે કે ઉદયનિધિએ હિન્દુ ધર્મનું અપમાન કરીને ધાર્મિક સંઘર્ષને નિમંત્રણ આપ્યું છે. સનાતન ધર્મને ખતમ કરવાની વાત જ અનધિકાર ચેષ્ટા છે. એમાં ભેદભાવની વાત કરતાં ધર્મ પ્રત્યેની નફરત વધુ ભાગ ભજવે છે.

થોડા દિવસ પર સાળંગપુરનાં હનુમાનનો વિવાદ સામે આવ્યો. સ્વામિનારાયણ સંપ્રદાયના કેટલાક સાધુઓ સ્વામીને મહાન બતાવવા, હિન્દુ દેવીદેવતાઓ વિષે અતાર્કિક વાતો ફેલાવતા રહે છે. કોઈ પણ કાળે સ્વામીની સેવા હનુમાનજી કરે એ શક્ય જ નથી, તો એવા ભીંત ચિત્રો 54 ફૂટ ઊંચા હનુમાનજીની પ્રતિમા હેઠળ મૂકવાથી શો અર્થ સરે? કોઈ પણ ધર્મ કે સંપ્રદાય સત્યથી વિપરીત તો કેવી રીતે હોય? એ તો સારું છે કે ગુજરાતના મુખ્ય મંત્રીની દરમિયાનગીરીથી વિવાદાસ્પદ ભીંતચિત્રો દૂર થયા ને વિવાદનો સુખદ અંત આવ્યો, પણ સગા બાપ કરતાં તેના દીકરાને કોઈ રીતે ઉંમરમાં મોટો ન કરી શકાય એ તો ખરું કે કેમ?

કોણ જાણે કેમ પણ સંપ્રદાયો પોતાની લીટી લાંબી બતાવવા બીજી લીટીઓ ટૂંકી કરવાની કોશિશો કરતા રહે  છે, પણ ધર્મ વધુ વ્યાપક તો જ બને જો, તે અન્ય ધર્મોની નિંદા કરવાથી દૂર રહે. આપણે વિવિધતામાં એકતા સ્વીકારીએ છીએ, પણ ધર્મના વૈવિધ્યને પ્રમાણતા નથી. કોઈ ધર્મ ક્યારે ય અધર્મની પુષ્ટિ કરતો નથી, પણ વર્ચસ્વ અધર્મનું જ વધતું આવે ત્યારે આઘાત લાગે છે. માતાનો મહિમા બધા જ ધર્મો કરે છે, પણ સ્ત્રીઓનો ધર્મસ્થાનોમાં પ્રવેશ આજે પણ ક્યાંક સરળ-સહજ નથી. જે માતાએ ભાવિ સંતને જન્મ આપ્યો હોય તેનું મોઢું જોવાનો બાધ સહ્ય કેવી રીતે હોય? ધર્મને એક, અદ્વિતીય, અખંડ અને વ્યાપક સહજ રીતે થવા દેવાનો હોય, તેને બદલે તેને ઝનૂનથી ફેલાવવાની કોશિશો થાય તો ધર્મમાં ફાંટા પડે છે. ધર્મ પ્રચારનો મહોતાજ નથી, પણ તે પ્રચારથી વ્યાપક થવાને બદલે સંકુચિત થાય છે, એ સમજાય ત્યારે મોડું થઈ ચૂક્યું હોય છે. વધુ ફેલાય છે તો ધર્મ એક રહેવાને બદલે સંપ્રદાયોમાં વિભાજિત થતો જાય છે ને એ વિભાજન વધુ ઝનૂન દર્શાવે તો વધુ વિભાજનમાં પરિણમે છે. એ વિભાજનને વૈવિધ્યની રીતે જોવાને બદલે, તે જેમાંથી અલગ થાય છે, તેની સામે જ શત્રુતા કેળવવા માંડે છે. હિન્દુ ધર્મમાં પણ સંપ્રદાયો, પંથો વધ્યા છે. શૈવ અને વૈષ્ણવ પંથોની જેમ જ ઇસ્લામમાં શિયા-સુન્ની, ખ્રિસ્તીમાં કેથોલિક-પ્રૉટેસ્ટન્ટ, જૈનમાં શ્વેતાંબર-દિગંબર, બૌદ્ધમાં હિનયાન-મહાયન એમ બીજા ધર્મોમાં પણ ફાંટા પડતા જ ગયા છે. હિન્દુ ધર્મનો કોઈ એક સ્થાપક નથી, પણ જે ધર્મના સ્થાપક એક જ છે, એ પણ ધર્મને એક રાખી શક્યા નથી. આમ તો સ્થાપ્યો ત્યારે ધર્મ એક જ હતો, પણ પછી અનુયાયીઓમાં મતમતાંતરો વધે છે તો ફાંટા પણ પડતા આવે છે. પછી તો સ્પર્ધા જ કેન્દ્રમાં આવી રહે છે. કેટલાક સંપ્રદાયોમાં તો ગાદી માટે હિંસા ને ખૂન સુધી વાત પહોંચી છે. આ બધું શું ધર્મ શીખવે છે? એવું શીખવે તો એ ધર્મ હોય ખરો?

આપણે જેને ઈશ્વર માનીએ છીએ એ બહુ ઉદાર અને દયાળુ છે. એવું ન હોત તો એક પણ નાસ્તિક જગતમાં બચ્યો ન હોત ! જો ઈશ્વર જુદા વર્ગને – નાસ્તિકોને – સ્વીકારી શકતો હોય તો એના સંપ્રદાયોમાં કેમ એ ઉદારતા કે કરુણા નથી? કેમ એ એટલા સગવડિયા છે કે હિન્દુ હોવા છતાં બીજા અવર્ણોને ન સ્વીકારવા પડે એટલે, પોતે હિન્દુ હોવાનું પણ નકારે છે? આજે દરેક ધર્મે પ્રદર્શનને બદલે દર્શનનો મહિમા કરવાની જરૂર છે. આત્મનિરીક્ષણ ન હોય ત્યાં ધર્મ દેખાડો થઈને રહી જાય છે ને એ બીજું કૈં પણ હોય, ધર્મ નથી –

000

e.mail : ravindra21111946@gmail.com

પ્રગટ : ‘આજકાલ’ નામક લેખકની કટાર, “ધબકાર”, 11 સપ્ટેમ્બર 2023