રવીન્દ્ર પારેખ

I N D I A- 28 વિપક્ષોનું જોડાણ થયું ત્યારે એમ લાગેલું કે આ બધા એક થઈને ભા.જ.પ.ને પડકારી શકશે ને લોકસભાની 2024ની ચૂંટણીમાં શાસક પક્ષને પરસેવો પડાવશે, પણ અત્યારની સ્થિતિ જોતાં લાગે છે કે 2024ની ચૂંટણી પછી ભા.જ.પ. જ સત્તા પર આવે તો નવાઈ નહીં ! વિપક્ષો I N D I Aને રિપ્રેઝન્ટ કરતાં હોય તો પણ, જે તે પક્ષ પોતાનો કક્કો ખરો કરવાનું ચૂકતો નથી. પેશીની જેમ બધા સાથે તો થાય છે, પણ તેનું આખું સંતરું બનતું નથી. I N D I A નામ રાહુલ ગાંધીએ આપ્યું ત્યારે આવું સૂચક નામ આપવા બદલ ખુશી વ્યાપેલી. એ નામથી એટલું તો થયેલું કે શાસકોને ‘ભારત’ શબ્દ આગળ કરવાનું કારણ મળેલું.

કોણ જાણે કેમ, પણ એક મજબૂત વિપક્ષ તરીકે કાઁગ્રેસને ઊભા થવાનું સૂઝતું નથી. રાહુલ ગાંધી એકંદરે સક્રિય જણાય છે, પણ તે ય ચૂંટણીલક્ષી સામૂહિક પ્રયત્ન તો નથી જ ! ભારત જોડો યાત્રા કન્યાકુમારીથી કાશ્મીર સુધીની થઈ, પણ તે અન્ય વિપક્ષોની યાત્રા પણ બની હોત તો તેની અસર વધુ વ્યાપક હોત. બધા વિપક્ષોએ સાથે મળીને શાસકોને પડકારવાના હોય, તેને બદલે, એ એકબીજાને જ પડકારતા રહેતા હોય એવી સ્થિતિ વધારે છે. રામમંદિર કે 370 નાબૂદી જેવી સફળતા વિપક્ષો પાસે નથી. દેશ ભલે ત્રીજા નંબરની વૈશ્વિક ઈકોનોમી બનવાની ક્ષમતાથી દૂર હોય તો પણ, 80 કરોડ જનતાને મફત અનાજ પહોંચાડવાનું શાસકો ચૂક્યા નથી, તો એ 80 કરોડ પ્રજા સરકારથી એવી નગુણી તો કેવી રીતે થાય, જેણે એનું પેટ પાળ્યું હોય? એ ખરું કે વિપક્ષો પાસે સત્તા નથી, એટલે એ પ્રજાલક્ષી પ્રોજેકટો ન કરી શકે, પણ 28 વિપક્ષો એક છે એવો અવાજ તો ઊભો કરી શકેને ! એવું પણ ખાસ થયું નથી. રાહુલ ગાંધી ચૂંટણી પહેલાં હવે ન્યાયયાત્રા મણિપુરથી મુંબઈની કરવા માંગે છે. એ યાત્રા પણ રાહુલની કે કાઁગ્રેસની જ હોય એવી હવા છે, તો બાકીના વિપક્ષો એમાં જોડાય તો હવામાન બદલાય એવું, નહીં?

ઘણીવાર તો સવાલ થાય છે કે વિપક્ષો જીતવા માંગે છે કે ભા.જ.પ.ને જિતાડવા માંગે છે? બધા જ વિપક્ષો ભા.જ.પ.ને પછાડવા માંગે છે, પણ પરિણામ એકબીજાને પછાડવામાં આવે છે. એવું એટલે લાગે છે કે બધા સાથે છે, પણ I N D I Aનાં બેનર હેઠળ એક થયેલા જણાતા નથી. એક બાબત તમામ વિપક્ષોએ સમજી લેવાની રહે કે અંગતતા છોડીને વ્યાપકતા તરફ નજર નહીં દોડે તો વિપક્ષો છે ત્યાં જ રહેશે. વિપક્ષોની બેઠકો ભલે થતી રહે, પણ ભા.જ.પ.નો કાંગરો ય ખરે એમ નથી. સાચું તો એ છે કે વિપક્ષો ભા.જ.પ.ને પહોંચી વળે એમ જ નથી. ભા.જ.પ.માં મતભેદો ને વિચિત્રતાઓ નથી એવું નથી, પણ ત્યાં મોદી સિવાય કોઈને આગળ કરવાની કલ્પના પણ નથી, જ્યારે વિપક્ષોમાં બધા જ નેતા થવાની સ્પર્ધામાં છે. નેતા હોય તેની પણ ના નથી ને બધા ટિકિટને લાયક હોય તો પણ, ક્યાંક તો અટકવું પડશેને ! વિપક્ષોની સૌથી મોટી મર્યાદા તેમનામાં સંયમ અને સંપનો અભાવ છે એ છે.

એ દુ:ખદ છે કે દરેક વિપક્ષ ભેગા મળીને કોઈ એક સ્પષ્ટ નીતિ કે વ્યક્તિ જાહેર કરી શકતા નથી ને પોતાની સ્પર્ધા કોની સાથે છે ને પોતે કેટલી સીટ પર લડી ચૂક્યા છે એનો ભૂતકાળ ઉખેળવામાંથી જ ઊંચા નથી આવતા. કાઁગ્રેસ 2024ની ચૂંટણીમાં 291 બેઠક પર એકલે હાથે લડવા માંગે છે ને 85 સીટ પર I N D I Aનો સહયોગ ઈચ્છે છે. દેખીતું છે કે કાઁગ્રેસ સૌથી વધુ સીટો પર એકલે હાથે લડવા માંગે તો બીજા પક્ષોને પણ એવો લોભ હોય જ, તેઓ પણ ઈચ્છે કે કાઁગ્રેસ પોતાને માટે વધુ સીટ છોડે. મમતા બેનર્જી કહે છે કે પશ્ચિમ બંગાળમાં TMCની ટક્કર સીધી ભા.જ.પ. સાથે છે ને TMC રાજ્યમાં એકલી જ લડવા માંગે છે. બીજી તરફ I N D I A દેશમાં બધી સીટો પર સાથે લડવાની વાત કરે છે, પણ સાથે લડવાનું વલણ જણાતું નથી.

શિવસેનાના ઉદ્ધવ ઠાકરે જૂથના સાંસદ ને પ્રવક્તા સંજય રાઉત કહે છે કે લોકસભા ચૂંટણીમાં શિવસેના 23 સીટો પર લડતી આવી છે. શિવસેના મહારાષ્ટ્રમાં સૌથી મોટી પાર્ટી છે એવું રાઉત કહે છે, પણ 2019ની ચૂંટણીમાં ભા.જ.પ.ને 23 અને શિવસેનાને 18 સીટ મળી હતી. કેજરીવાલે પંજાબની બધી જ 13 સીટ માંગી છે, પણ કમાલ એ છે કે 2019માં લોકસભાની ચૂંટણીમાં આપને 1 જ સીટ મળી હતી. દિલ્હીની કુલ સાત સીટ છે, પણ 2019માં બધી જ સીટ ભા.જ.પ.ને મળી હતી અને આપ કે કાઁગ્રેસનું તો ખાતું પણ ખૂલ્યું ન હતું. એ જ રીતે મધ્ય પ્રદેશમાં 29માંથી 28 સીટ ભા.જ.પ.ને મળી હતી ને કાઁગ્રેસને સમ ખાવા પૂરતી 1 સીટ મળી હતી, તો ઉત્તર પ્રદેશમાં 80માંથી ભા.જ.પ.ને 62, બ.સ.પા.ને 10, સ.પા.ને 5 અને કાઁગ્રેસને માત્ર એક સીટ મળી હતી ને બિહારમાં 40માંથી 17 ભા.જ.પ.ને, 16 જે.ડી.યુ.ને, લો.જ.પા.ને 6 અને કાઁગ્રેસને 1 સીટ 2019ની લોકસભા ચૂંટણીમાં મળી હતી.

તાત્પર્ય એ છે કે બધે જ ભા.જ.પ. મોખરે હોય તો 28 વિપક્ષો સીટની ખેંચાખેંચ કરે કે સૌથી મોટી પાર્ટીનો દાવો કરે તો તે કેટલે અંશે યોગ્ય છે? કાઁગ્રેસ પોતે મોટી પાર્ટી હોય તો પણ તેનો દેખાવ છેલ્લી ચૂંટણીમાં કંગાળ રહ્યો છે. હકીકત એ છે કે ભા.જ.પ. સામે તમામે તમામ વિપક્ષોનો છેલ્લી બે લોકસભા ચૂંટણીમાં દેખાવ નબળો રહ્યો છે ને 2024માં ભા.જ.પ.ને ટક્કર આપવી હોય તો તે મુજબની સ્ટ્રેટેજી નક્કી કરવી પડે, પણ એવું કશું જણાતું નથી. રાહુલ ગાંધીની ભારત જોડો યાત્રા પછી પણ ભા.જ.પ.ને ટક્કર આપી શકે એવાં વિધાનસભાની ચૂંટણીનાં પરિણામો નથી. પાંચમાંથી 3 રાજ્યો – મધ્ય પ્રદેશ, રાજસ્થાન અને છત્તીસગઢમાં ભા.જ.પ.નો વિજય થયો છે ને તેલંગાણામાં કાઁગ્રેસ જીતી છે.

આમ ચૂંટણી જીતવાના ઠેકાણાં નથી, પણ વડા પ્રધાન પદ માટે વિપક્ષોની દાવેદારી શરૂ થઈ ગઈ છે. કાઁગ્રેસમાંથી મલ્લિકાર્જુન ખડગે, જે.ડી.યુ.ના નીતીશકુમાર, બ.સ.પા.નાં માયાવતી, આપના કેજરીવાલ, તૃણમૂલ કાઁગ્રેસનાં મમતા બેનર્જી, શિવસેનાના ઉદ્ધવ ઠાકરેનાં નામ આગળ કરાયાં છે. એન.સી.પી.ના શરદ પવાર ભેદી છે ને રહેશે. એ વિપક્ષોની સાથે છે કે એન.ડી.એની. સાથે તે નક્કી નથી, પણ એ તો લાભ હશે ત્યાં જ લોટશે એ નક્કી છે. 2014 અને 2019માં નાલેશીભરી હાર વેઠી હોય છતાં, વિપક્ષોને અહંકારને કારણે આત્મમંથન સૂઝતું નથી તેનું આશ્ચર્ય છે.

થોડા વખત પહેલાં I N D I A ગઠબંધનની મીટિંગમાં મમતાએ વડા પ્રધાનપદના ચહેરા તરીકે ખડગેનું નામ સૂચવ્યું એને આપના ટેકા સહિત બારેક પક્ષોએ ટેકો આપ્યો, પણ બાકીના પક્ષોએ આનાકાની કરી ને વાત આગળ ના વધી. નીતીશ અને શરદ પવાર છણકાયા. ખડગેનું નામ ચાલવું જોઈતું હતું, કારણ તેમની દક્ષિણના રાજ્યોમાં સારી એવી પકડ છે. કમ સે કમ કર્ણાટક અને તેલંગાણામાં કાઁગ્રેસનું ગાડું તો ગબડ્યું જ છે. એ નામ ન હોય તો ભલે, પણ કોઈ એક નામ સર્વ સંમતિથી કે બહુમતીથી એવું નક્કી નથી થઈ શકતું જે આખા I N D I A – ગઠબંધનને પ્રસ્તુત કરી શકે. એને બદલે 28 પક્ષો 28 નામ રજૂ કરવાની બાલિશતા ધરાવે, તો એમને એ નથી ખબર કે દેશનો વડા પ્રધાન તો એક જ હોય છે, 28 નહીં. શિવસેનાના મુખપત્ર ‘સામના’માં યોગ્ય રીતે જ પુછાયું છે કે INDIA ગઠબંધન માટે સંયોજકનો ચહેરો કયો છે? મોદીની સામે ધરી શકાય એવું નામ કયું છે? એનો જવાબ વિપક્ષો પાસે નથી.

એ જરૂરી નથી કે વડા પ્રધાનપદ માટે કોઈ ચહેરો હોવો જ જોઈએ, પણ આટલા બધાં નામ વિપક્ષો ફોડતાં હોય ને એ બધા જ કૈં વડા પ્રધાન થઈ ન શકે, એ સ્થિતિમાં બધા પક્ષોને આશ્વસ્ત કરી શકે એવું એકાદ નામ તો હોવું જોઈએ, કારણ, ન કરે નારાયણ ને વિપક્ષો સત્તા પર આવ્યા તો આ બધા ચહેરા એટલું બખડજંતર કરશે કે ફરી ચૂંટણીનું બ્યૂગલ વાગે તો આશ્ચર્ય ન થાય. આવી ભાંજગડથી થાય છે એવું કે દેશ આખામાં વિપક્ષો વચ્ચે કેટલી સમજૂતી ને સંપ છે, એ બહાર આવે છે. પ્રજા આ બધું જુએ છે. તે મૂર્ખ નથી. તેને ખબર પડે છે કે વિપક્ષોથી શેકેલો પાપડ પણ ભાંગે એમ નથી, એટલે વધારે સાહસ કરવાનું પડતું મૂકીને તે, જે પાણીએ મગ ચડે તે પાણીએ ચડાવે છે.

વિપક્ષો એક મત ન થાય ત્યાં સુધી ભા.જ.પ.ને વાંધો આવે એમ નથી. કોઈ ચમત્કાર જ તેને સત્તાથી દૂર રાખે એમ બને. વિપક્ષો કુસંપને કારણે હારે ને ભા.જ.પ. સંપને કારણે જીતે એમ બને …

000

e.mail : ravindra21111946@gmail.com

પ્રગટ : ‘આજકાલ’ નામક લેખકની કટાર, “ધબકાર”, 01 જાન્યુઆરી 2024

રવીન્દ્ર પારેખ

સરકાર નફાખોર વેપારીથી પણ આગળ નીકળી છે. નફાખોર વેપારી ગમે એટલા નફાની દાનત રાખે તો ય ખરોખોટો વેપાર તો કરે જ છે, પણ સરકાર તો વગર વેપારે જ નફો કરવા માંગે છે. સરકારની દાનત શિક્ષણનો ટેક્સ ઉઘરાવીને, શિક્ષણની જવાબદારીમાંથી છટકવાની છે. એ રીતે તે નફાખોર વેપારીથી ચાર ચાસણી ચડે એમ છે. એ જ કારણે સરકારે ખાનગી સ્કૂલો, કોલેજો, યુનિવર્સિટીઓને ઉત્તેજન આપ્યું છે ને સરકારી શૈક્ષણિક સંસ્થાઓને તે બંધ કરતી જાય છે કે તે તરફ ધ્યાન આપવામાં આંખ આડા કાન કરે છે. આમ કરીને તેણે શિક્ષણ એટલું મોંઘું કર્યું છે કે સાધારણ માણસ તેનાં પર હાથ મૂકતાં જ ડરે ને ગરીબ બાળકો ડ્રોપ આઉટનો રેશિયો વધારવા લાચાર બને. શિક્ષણ મોંઘું થયું તેથી ને ભ્રષ્ટાચાર તથા અનામતને કારણે ત્રાસીને, સ્થિતિ સંપન્ન વિદ્યાર્થીઓએ વિદેશની વાટ પકડી છે. ગુજરાતનું યુવાધન આમ વિદેશ જઈ રહ્યું છે, પણ તેની સરકારને પડી નથી. વિદેશમાં બધું સસ્તું છે એવું નથી, પણ પાત્રતા છતાં અહીં શિક્ષણ અને નોકરીની તકો જ ઓછી છે. કમ સે કમ ત્યાં આટલી ખરાબ સ્થિતિ તો નથી જ ! અહીં આટલું મોંઘું શિક્ષણ લીધાં પછી નોકરી માટે લાંચ આપવી પડે કે શોષણનો ભોગ બનવું પડે, ત્યારે સવાલ થાય કે આવું ભણીને મેળવવાનું શું છે? શિક્ષણ આમ તો શોષણ નથી શીખવતું, પણ શીખીને જો શોષણ જ કરવાનું હોય કે શોષણનો જ ભોગ બનવાનું હોય, તો એવાં શિક્ષણનો કોઈ અર્થ ખરો?

ખાનગી શિક્ષણ મોંઘું છે ને સરકારી શિક્ષણ મફત છે, પણ સ્થિતિ એ છે કે મફત મળતું નથી ને મોંઘું પરવડતું નથી. એક ટુચકો યાદ આવે છે. બે દુકાનદારો તેલનો ધંધો સામસામે કરતા હતા. એક મોંઘો હતો, તો સામેવાળો સસ્તો હતો. એક ગ્રાહક મોંઘું વેચનાર પાસે આવ્યો. એક લિટર તેલ માંગ્યું. ભાવ પૂછ્યો તો ગ્રાહક અકળાયો – આટલું મોંઘું? સામેવાળો તો સસ્તું આપે છે. દુકાનદારે કહ્યું કે ત્યાંથી લઈ લો. ગ્રાહક બોલ્યો કે ત્યાંથી જ લીધું હોત, પણ તેની પાસે નથી, ખલાસ થઈ ગયું છે. તો આ બોલ્યો – અમારે ત્યાં નથી હોતું તો અમે ય મફત જ આપીએ છીએ. આ જ સ્થિતિ સરકારની છે, તે મફત આપે છે, પણ તેની પાસે શિક્ષણ નથી ને ખાનગી પાસે છે, પણ તે મોંઘું છે.

ન્યૂ એજ્યુકેશન પોલિસીમાં શિક્ષણ કેટલું છે તે તો સરકાર જાણે, પણ ખાનગી સંસ્થાઓમાં તે અત્યંત મોંઘું છે ને વધુ મોંઘું રહે એ માટે ખાનગી સંસ્થાઓની કોઈને કોઈ બહાને ઉઘરાણી નીકળતી જ રહે છે. સરકારી યુનિવર્સિટીઓ ઓછી છે ને તે ઓછી જ રહે તેવી ગણતરી છે. દેખીતું છે કે સરકારી યુનિવર્સિટીની સીટ વહેલી ભરાય, કારણ તેની ફી ઓછી છે. ખાનગી યુનિવર્સિટીઓ દુકાનોની જેમ ખૂલી છે ને તેની ફી વધારે છે. જેમને સરકારીમાં એડમિશન નથી મળતું તેમણે વધારે ફી ભરીને છેવટે ખાનગી યુનિવર્સિટી કે કોલેજોમાં એડમિશન લેવું પડે છે. એ ફી સાધારણ વિદ્યાર્થીઓને નથી પરવડતી તો તેણે ઉધાર ઉછીનું કરીને ભણવું પડે છે અથવા તો અડધેથી ભણવાનું છોડી દેવું પડે છે. ખાનગી યુનિવર્સિટીમાંથી ગ્રેજ્યુએશન કરનારના જનરલ પ્રોગ્રામની ફી 96 હજારથી લઈને 12 લાખ સુધી ગઈ છે. દક્ષિણ ગુજરાતમાં યુનિવર્સિટીઓ તો નવ છે, પણ સરકારી તો એક જ છે. હવે આ રેશિયો પરથી પણ ખ્યાલ આવે એમ છે કે સરકાર ખાનગીને ઉત્તેજન વધુ આપે છે. સરકારની દાનત સાફ નથી. તે શિક્ષણ કર ઉઘરાવે છે, પણ ઉત્તેજન સરકારી સંસ્થાઓને આપવાને બદલે, ખાનગીને આપે છે. તે સહેતુક છે. હેતુ સરકારી સંસ્થાઓ બંધ કરવાનો ને ખાનગીની સંખ્યા વધારવાનો. એમ થવાથી ટેક્સ ગજવે ઘાલી શકાય અને ખાનગીને ગ્રાન્ટ ન આપીને, તેની વ્યવસ્થાનો બોજ તેને જ ખભે નાખીને, જવાબદારીમાંથી છટકી શકાય. સરકારી સંસ્થાઓ બંધ થતી જાય એટલે એનો બોજ નહીં ને ખાનગીનો બોજ જે તે સંસ્થા પોતે ઉપાડે એટલે એની ય ચિંતા નહીં. સરકારને તો બંને હાથમાં લાડુ છે. જો કે, ગ્રાન્ટ ન મળવાને કારણે ખાનગી સંસ્થા પાસે, વધતા નિભાવ ખર્ચ માટે ફી વધારવા સિવાય બીજો કોઈ વિકલ્પ રહેતો નથી એ પણ ખરું.

શિક્ષણને લાગે વળગે છે ત્યાં સુધી, ગુજરાત સરકાર જવાબદારીમાંથી છટકીને કેવી રીતે એક ધંધાદારીની જેમ વર્તે છે તેનો દાખલો જોવા જેવો છે. એક તરફ સરકારે જ રાઇટ ટુ એજ્યુકેશન-RTE અન્વયે પ્રાથમિકમાં પ્રવેશ પરીક્ષા ન લેવાનું ઠરાવેલું ને તેણે જ ધોરણ પાંચમાં કોમન એન્ટ્રન્સ ટેસ્ટ-CETની પરીક્ષા લીધી. એમાં જે વિદ્યાર્થીઓ મેરિટમાં આવ્યા એમને સરકારે શિષ્યવૃત્તિ જાહેર કરી. જે વિદ્યાર્થી ધોરણ છમાં સરકારી સ્કૂલમાં જ અભ્યાસ કરે તેને પાંચ હજાર શિષ્યવૃત્તિ પેટે મળે, પણ જો એ વિદ્યાર્થી ખાનગી સ્કૂલમાં એડમિશન લે તો તેને વીસ હજારની શિષ્યવૃત્તિ મળે. એટલે કે સરકારી સ્કૂલમાં ભણતા વિદ્યાર્થી કરતાં ચાર ગણી વધુ. સમજાતું નથી તે એ કે પરીક્ષા બધાંની સરખી લેવાઈ હોય તો શિષ્યવૃત્તિ પણ સરખી જ હોયને ! નથી. સરકારને તો બધા વિદ્યાર્થીઓ સરખા હોય. નથી. સરકાર જ ઊઠીને એકને ગોળ ને એકને ખોળ ધરે એ યોગ્ય છે? આમ કરવાનો હેતુ શો? હેતુ એ કે સરકારી સ્કૂલો બંધ થાય ને વિદ્યાર્થીઓ ખાનગી સ્કૂલોમાં જાય. હોંશિયાર વિદ્યાર્થીઓ વધુ શિષ્યવૃત્તિની લાલચે ખાનગીમાં પ્રવેશ મેળવે ને નબળા વિદ્યાર્થીઓ પ્રાથમિકમાં જ રહે તો તેમની નબળાઈ, શિક્ષકની નબળાઈ બને અને જતે દિવસે સ્કૂલ નબળી ગણાતાં અટકે.

વધારે શિષ્યવૃત્તિ મેળવવી હોય તો વિદ્યાર્થીએ સરકારી સ્કૂલ છોડીને ખાનગી સ્કૂલમાં પ્રવેશ મેળવવો પડે. એમ થાય તો હોંશિયાર વિદ્યાર્થીઓ ખાનગીમાં જાય ને સરકારી સ્કૂલોમાં વિદ્યાર્થીઓ ઘટે. વિદ્યાર્થીઓ ઘટે તો સંખ્યાના અભાવમાં સ્કૂલો બંધ કરવાનું બહાનું મળે. આમે ય સરકારી સ્કૂલો ચાલુ રાખવામાં સરકારને રસ નથી. રસ એટલે નથી, કારણ એનો ખર્ચ સરકાર કરવા માંગતી નથી. એ ખર્ચ બચે તો રોજ મીડિયામાં ડાચાં દેખાડવાની સગવડ વધે, પ્રોજેક્ટ્સને નામે પૈસા અંકે કરવાની તકો વધે. પ્રોજેક્ટસથી કામ થાય છે, પણ તે કેટલું તકલાદી છે તે એટલીસ્ટ તૂટતા પુલો પરથી પણ સમજી શકાય એમ છે. એ જે હોય તે, પણ ખાનગીને વધુ સ્કોલરશિપ ફાળવીને પ્રાથમિક સ્કૂલો ખાલી કરાવવાની રમત બધી જ રીતે નિંદનીય છે. સરકાર જ ઠરાવે છે કે પ્રાથમિકમાં પ્રવેશ વખતે વિદ્યાર્થી કે વાલીની પરીક્ષા કે તેનાં ઇન્ટરવ્યૂ લઈ શકાશે નહીં ને તે જ કોમન એન્ટ્રન્સ ટેસ્ટ-CET લે છે, એટલું જ નહીં, સરકારી અને ખાનગી વિદ્યાર્થીઓની શિષ્યવૃત્તિમાં 15,000 રૂપિયાનો તફાવત રાખે છે. આ શરમજનક છે ને પ્રાથમિકના વિદ્યાર્થીઓને અન્યાયકર્તા છે.

સરકારના ચાવવાના ને બતાવવાના જુદા છે. તેને કોઈ આદર્શ, કોઈ સિદ્ધાંત, કોઈ નીતિનિયમ નથી. સગવડ કે લાભ એ જ એક નિયમ પર સરકાર ચાલે છે. સરકાર ખાનગીને ઉત્તેજન આપે છે તે તો જગજાહેર છે, પણ સરકારી સંસ્થાનો લાભ મળતો હોય તો તે ખાટવાનો ય વાંધો નથી. જે ડીમ્ડ યુનિવર્સિટીઓ છે ને સરકારની 50 ટકાથી વધુ ગ્રાન્ટ મેળવે છે, તેમાં સરકારે પોતાનાં માણસો ગોઠવવાની તજવીજ, નવાં રેગ્યુલેશન્સને નામે શરૂ કરી છે. ગુજરાત વિદ્યાપીઠ કેન્દ્ર સરકારની સો ટકા ગ્રાન્ટ મેળવે છે, એટલે કુલપતિ અને કુલાધિપતિની નિયુક્તિ હવે સીધી કેન્દ્ર સરકાર કરશે, એટલું જ નહીં, એનો સમગ્ર વહીવટ પણ કેન્દ્ર સરકાર હસ્તક જ હશે. આ વાત વિદ્યાપીઠને જ નહીં, 50 ટકાથી વધુ ગ્રાન્ટ મેળવતી તમામ સંસ્થાઓને લાગુ પડે છે. એવી ડીમ્ડ યુનિવર્સિટીઓને સરકારે નક્કી કરેલા નવા નિયમો સ્વીકાર્ય છે એવું મેમોરેન્ડમ ઓફ એસોસિએશન-MOA કરવાની પણ સૂચનાઓ અપાઈ છે. જો કે, વિદ્યાપીઠના કેટલાક સભ્યો MOA કરવા અંગે નારાજ છે, પણ વિદ્યાપીઠ 100 ટકા ગ્રાન્ટ મેળવતી હોય તો સરકારના MOA અંગે કોઇના ય વાંધા સરકાર ધ્યાને ન લે એમ બને.

ટૂંકમાં, 50 ટકાથી વધુ ગ્રાન્ટ મેળવતી ડીમ્ડ યુનિવર્સિટીઓમાં સરકારનાં માણસો દાખલ પડે એમ બને ને સરકારી યુનિવર્સિટીઓમાં કુલપતિથી માંડીને અન્ય નિયુક્તિઓએ શી પરિસ્થિતિ સર્જી છે તે કોઇથી અજાણ્યું નથી. એ જ સ્થિતિ ડીમ્ડ યુનિવર્સિટીઓની સરકાર કરવા માંગે છે. એક તરફ ખાનગી સ્કૂલોને ઉત્તેજન આપીને સરકાર, સરકારી સ્કૂલોની પળોજણમાંથી છૂટવા માંગે છે, એટલે જ તો એક જ ધોરણના સરકારી અને ખાનગી વિદ્યાર્થીઓની શિષ્યવૃત્તિઓમાં 15,000 જેવો માતબર તફાવત રાખે છે ને બીજી તરફ 50 ટકાથી વધુ ગ્રાન્ટ મેળવતી ડીમ્ડ યુનિવર્સિટીઓનો કારભાર સરકાર પોતાને હસ્તક રાખીને ચંચુપાત કરવાની દાનત પણ રાખે છે. એક તરફ સરકાર સ્વચ્છતા અભિયાન ચલાવે છે ને બીજી તરફ શૈક્ષણિક પ્રદૂષણથી કોઈ ખૂણો અછૂતો ન રહે એની કાળજી પણ રાખે છે. વિનાશ કાળે … એવું આવા કોઈ કાળ માટે જ કહેવાયું હશે કે …

000

e.mail : ravindra21111946@gmail.com

પ્રગટ : ‘આજકાલ’ નામક લેખકની કટાર, “ધબકાર”, 29 ડિસેમ્બર 2023

રવીન્દ્ર પારેખ

ગયા જૂનમાં ભૂસ્તર અને ખનીજ વિભાગના કમિશનર ધવલ પટેલે છોટા ઉદેપુરની છ શાળાઓની મુલાકાત લીધી, તેમાં આદિવાસી વિસ્તારની પાંચ સ્કૂલોના દેખાવે તેમને નિરાશ કર્યા. એની પીડા તેમણે રાજ્યના શિક્ષણ સચિવને લખેલા પત્રમાં ઠાલવી : ‘આ ગરીબ આદિવાસી બાળકો પાસે શિક્ષણ માટે કોઈ વિકલ્પ નથી. એમને આ પ્રકારનું સડેલું શિક્ષણ આપીને આપણે તેમની સાથે અન્યાય કરી રહ્યા છીએ … બાળકો અને વાલીઓ આપણા પર આંધળો વિશ્વાસ મૂકે છે. એમની સાથે આ પ્રકારનું છળ કરવું એ નૈતિક અધ:પતનની પરાકાષ્ઠા છે … આ બાળકો આઠ વર્ષ આપણી સાથે રહે અને તેમને આપણે સરવાળા-બાદબાકી ન શિખવાડી શકીએ તો (એ) આપણી ઘોર અસમર્થતાનું જ દ્યોતક છે.’ પત્રના આ અંશો એમ સૂચવે છે કે આદિવાસી વિદ્યાર્થીઓમાં શિક્ષણ (અપવાદો હશે) કથળેલું છે ને એ દિશામાં થતા પ્રયત્નો અપૂરતા છે. શિક્ષકોમાં જ ઘણી અધૂરપ હોય તો વિદ્યાર્થીઓમાં એ વર્તાય તેમાં નવાઈ નથી. આ વિદ્યાર્થીઓ શિક્ષિત થાય જ નહીં ને મજૂરી કરીને જ જીવન ગુજારે એવો પ્રયત્ન થતો દેખાય છે. આ અંગે શિક્ષણ મંત્રી એક જ રાગ આલાપતા જોવા મળે છે. સવાલ કોઈ પણ હોય, એમનો આવો જવાબ/બચાવ લગભગ નક્કી હોય છે, ‘હકીકતલક્ષી રિપોર્ટ મેળવીશું અને શિક્ષણ સુધારવાના તમામ પ્રયાસો હાથ ધરવામાં આવશે.’

ખરેખર તો આવું કેમ છે એની તળિયાઝાટક તપાસ થવી જોઈએ, પણ આજનું શિક્ષણ કોઈ અધિકારી કે મંત્રીના તુક્કાઓ પર, અધકચરા પ્રયોગો પર ને ગમે ત્યારે U-ટર્ન લેવાની રીતે ચાલે છે. સરકાર પોતે કહે છે કે પ્રાથમિક, માધ્યમિક અને ઉચ્ચતર માધ્યમિકમાં કુલ 32,634 શિક્ષકો/આચાર્યોની ઘટ છે. પ્રાથમિક શાળાઓમાં 19,128 ઓરડાઓની અછત છે. આ હકીકત 2020-21માં 927 નવા ઓરડા બન્યા પછીની છે. 14 જિલ્લાઓ એવા છે, જ્યાં એક પણ ઓરડો બન્યો નથી. આદિવાસી જિલ્લાઓની વાત કરીએ તો ડાંગમાં 154, દાહોદમાં 1,688, નર્મદામાં 183, છોટા ઉદેપુરમાં 576, બનાસકાંઠામાં 1,532, વલસાડમાં 759, નવસારીમાં 352, તાપીમાં 162, અરવલ્લીમાં 734 ઓરડાઓની ઘટ છે. 22 શાળાઓ એવી છે, જ્યાં વીજળી જ નથી. સરકાર બોલે તો છે ગુણવત્તાયુક્ત શિક્ષણનું ને શિક્ષકોની ઘટ પૂરવાનું, પણ તે થૂંક ઉરાડવા જેવું જ છે, કારણ આ વાતને છ મહિનાથી વધુનો સમય થયો, પણ શિક્ષકોની 32 હજારથી વધુની ઘટ છે તે છે જ ! આ વર્ષે જ્ઞાનસેતુ પ્રોજેક્ટ મોટે ઉપાડે શરૂ કરવાની વાત સરકારે કરી ને એને રદ્દ પણ કરી. થોડા વખત પછી વળી U ટર્ન લઈને, સ્કૂલને વિકલ્પે જ્ઞાનસેતુ સ્કોલરશિપ યોજના શરૂ થઈ. આવા તો કૈં કૈં એટેકો શિક્ષણ વિભાગને આવતા જ રહે છે ને એ ઠરેલ વિચારણાના અભાવનું પરિણામ છે.

ગુજરાત શિક્ષણ બોર્ડના એક સભ્યે થોડા વખત પર કહેલું કે શિક્ષકો પાસે ભણાવવા સિવાયના બીજા 18 કામો કરાવાય છે. છ મહિના પછી એ કામમાં વધારો થયો છે કે ઘટાડો તેની સ્પષ્ટતા સરકાર કરી શકે એમ છે? શિક્ષકોની ઘટ હોય ને શિક્ષણ સિવાયનાં કામો શિક્ષકો પાસેથી લેવાતાં હોય, કેટલી ય સ્કૂલો એકાદ શિક્ષકથી જ ચાલતી હોય, એક જ ઓરડામાં એકથી વધુ ધોરણના વિદ્યાર્થીઓ ઠાંસેલા હોય, વિદ્યાર્થીઓના અભાવનું કારણ આગળ કરીને શાળાઓનું મર્જર કરાતું જતું હોય, તો સરકાર એ કહી શકે એમ છે કે ગુણવત્તાયુક્ત શિક્ષણ કઇ રીતે ને ક્યારે અપાય? કેવળ અરાજકતા એ જ શાલેય શિક્ષણનું લક્ષણ છે. કેટલી ય સ્કૂલો બંધ થઈ છે એ સ્થિતિમાં આદિવાસી બાળકોને દૂરની સ્કૂલે મોકલવાને બદલે, તેનાં વાલીઓ તેને ખેતરે કે બીજે મજૂરી કરવા મોકલી દે, તો આદિવાસી બાળકો શિક્ષિત થશે એવું સરકારને કઈ રીતે લાગે છે?

એવું નથી કે આદિવાસી વિદ્યાર્થીઓ માટે સરકારે કૈં વિચાર્યું નથી. વિચાર્યું છે ને ઘણું વિચાર્યું છે, પણ અમલમાં અલ્લાયો હોય તો વિચાર, પ્રચારથી આગળ ન જાય તે સમજી લેવાનું રહે. એક અખબારનાં તાજાં સંશોધન મુજબ આદિજાતિ શિક્ષણ માટે વર્ષે આશરે 221 કરોડની ગ્રાન્ટ વપરાય છે. ગુજરાતમાં 14 જિલ્લાઓમાં આદિવાસી વસ્તી ઠીક ઠીક પ્રમાણમાં છે. આ વિસ્તારોમાં 33 એકલવ્ય મોડેલ રેસિડેન્શિયલ સ્કૂલો અને 42 કન્યા સાક્ષરતા નિવાસી શાળાઓ તથા 13 મોડેલ સ્કૂલો મળીને કુલ 29 હજાર વિદ્યાર્થીઓ ભણે છે. એમને માટે 221 કરોડ ગ્રાન્ટના ખર્ચાતા હોય તો વિદ્યાર્થી દીઠ 70,000થી વધુ રકમ ખર્ચાતી હશે એવો અંદાજ સહેજે મૂકી શકાય. આ સ્થિતિ હોય તો વિદ્યાર્થી બાદશાહીથી ભણતો હશે એમ લાગે, પણ હકીકત એ છે કે વિદ્યાર્થી બાદશાહીનો નહીં, બદશાહીનો શિકાર છે. રોકડી વાસ્તવિકતા એ છે કે ચૌદેક હજાર વિદ્યાર્થીઓને સ્ટડી ટેબલ જ નથી. રેસિડેન્શિયલ સ્કૂલોમાં 2,500 વિદ્યાર્થીઓને સૂવા માટે પલંગ નથી. રકમ ફાળવાઈ હોવા છતાં વિદ્યાર્થીઓ ભૌતિક સગવડોથી વંચિત છે. આદિજાતિ શાળાઓ રાજ્યમાં 102 છે, તેમાંની 88 શાળાઓ ગુજરાત રાજ્ય ટ્રાયબલ એજ્યુકેશન સોસાયટી સંચાલિત છે. એમાંની 44 શાળાઓમાં સ્ટડી ટેબલ, પલંગ, ખુરશી સાથે એટેચ્ડ ડાઈનિંગ ટેબલ, ત્રણ વિદ્યાર્થીઓ બેસી શકે એવી પાટલી, પર્સનલ લૉકર જેવી વસ્તુઓની દોઢેક વર્ષથી માંગણી સંચાલકો દ્વારા મૂકવામાં આવી છે, પણ આદિજાતિ વિકાસ વિભાગની ઊંઘ ઊડતી નથી ને સખત ઠંડીના દિવસોમાં વિદ્યાર્થીઓએ જમીન પર બેસીને ભણવું ને જમવું પડે છે. સીધી વાત એટલી છે કે જેટલો ખર્ચ બતાવાઈ રહ્યો છે, એટલી સગવડ વિદ્યાર્થીઓને મળતી નથી. ગ્રાન્ટ ફાળવાઈ હોય ને સગવડ વિદ્યાર્થીઓ સુધી પહોંચતી જ ન હોય, તો એ રકમ ક્યાં અને શેમાં વપરાય છે એનો ખુલાસો થવો ઘટે.

આદિજાતિ વિભાગના કેબિનેટ મંત્રી કુબેર ડિંડોર સાહેબ રિપોર્ટ મેળવવાના ને શિક્ષણ સુધારવાના મણકા ફેરવ્યા કરે છે, પણ તેમના જ જિલ્લાની GLRS ખેરવા અને મોડેલ સ્કૂલ સંતરામપુરમાં વિદ્યાર્થીઓને ભણવા, જમવા માટે ટેબલો નથી, લૉકર કે પાટલીઓ નથી. આ શાળાના સંચાલકોએ લાંબા સમયથી આ જરૂરિયાત માટે રજૂઆત કરી છે. આદિજાતિ વિકાસ માટે રાજ્યને કેન્દ્ર તરફથી વિશેષ ગ્રાન્ટ મળે છે, છતાં આદિવાસી વિદ્યાર્થીઓની જરૂરિયાતો, પૂરી ન થતી હોય તો એ રકમ ક્યાં વપરાય છે તેની તપાસ થવી જોઈએ. આ રકમનું શું થતું હશે તેની કલ્પના કરવાનું બહુ અઘરું નથી. સવાલ તો એ પણ છે કે આ બધાંનું ઓડિટ થાય છે કે કેમ?

આદિજાતિ વિસ્તારના બાળકો માટે શુભ આશયથી ગુજરાતના મુખ્ય મંત્રી અને વડા પ્રધાને રેસિડેન્શિયલ સ્કૂલો શરૂ કરાવી, પણ હાલત એવી છે કે ટેબલ, ખુરશી, પલંગ, ઓઢવા-પાથરવાની પૂરતી સુવિધા વગર વિદ્યાર્થીઓએ ઠંડીમાં, જમીનને જ પથારી કે પાથરણું માનીને મન મનાવવું પડે છે. કોને લીધે વિદ્યાર્થીઓને આ વેઠવાનું આવે છે તે અકળ છે. જરૂરી સાધનો માટે ગ્રાન્ટ વપરાતી હોય ને સાધનોના અભાવમાં વિદ્યાર્થીઓએ, મુશ્કેલીઓ વચ્ચે જ રહેવું પડતું હોય તો કોની હોજરી આ વિદ્યાર્થીઓનું પેટ કાપીને ભરાય છે તેની તપાસ થવી ઘટે. આ મામલે આદિજાતિ વિકાસ વિભાગના અગ્ર સચિવ કહે છે કે બાળકો સુવિધાથી વંચિત, તંત્રની ખામીને કારણે રહ્યાં છે. એમના કહેવા મુજબ વિભાગે ફર્નિચર ખરીદવાની કોશિશ કરી હતી, પણ સફળતા મળી ન હતી, એટલે ફરી સેન્ટ્રલી ખરીદવાની કોશિશો થઈ છે. જિલ્લા સ્તરે ભાવો આવ્યા છે, પણ તે વધારે છે એટલે નેગોશિએશન ચાલી રહ્યું છે. એ ક્યારે પૂરું થશે તે તો સાહેબે કહ્યું નથી, પણ જે ચાલે છે એમાં અક્ષમ્ય ઢીલાશથી વધારે કૈં નથી. જો દોઢેક વર્ષથી માંગણી થઈ હોય ને હજી નેગોશિએશન જ ચાલ્યા કરતું હોય તો તે બરાબર નથી.

– તો, આદિજાતિ વિકાસ વિભાગના કેબિનેટ મંત્રીશ્રી કહે છે કે તેમણે જિલ્લાની વિવિધ 17 શાળાઓની મુલાકાત લીધી ને ગાદલાં, ચાદરો બદલવાની સૂચના આપી છે. એમણે જ કહ્યું છે કે બાળકો સુવિધાથી વંચિત ન રહે એ જોવાની જવાબદારી અમારી છે. તેમણે એ પણ કહ્યું કે તેઓ તબક્કાવાર સુધારો લાવવા માંગે છે. આ શાળાઓને અત્યાધુનિક લાઇબ્રેરી અને કોમ્પ્યુટર લેબથી સજ્જ કરવાનું પણ મંત્રીશ્રીએ કહ્યું છે. સાહેબની આવી વાતોથી હસવું આવે છે. તેમણે તબક્કાવાર સુધારો કરવાનું કહ્યું છે, પણ બગાડો તબક્કાવાર થયો હોય તો સુધારો તબક્કાવાર થાય, પણ આખું કોળું જ દાળમાં ગયું હોય ત્યારે તબક્કા ક્યાંથી ને કેવી  રીતે નક્કી કરવા એ પ્રશ્ન જ છે. એમના કહેવા મુજબ સુવિધાઓ આપવાની જવાબદારી તેમની હોય તો, સંચાલકોએ દોઢ વર્ષથી માંગણીઓ મૂકી છે, એ પૂરી થવામાં વિલંબ કેમ થાય છે? નવી શિક્ષણ નીતિ 2020થી લાગુ થઈ છે. 2023થી કોમ્પ્યુટર એક વિષય તરીકે તમામ વર્ગોમાં ઉમેરવામાં આવ્યો છે. આદિજાતિ વર્ગની વાત જવા દઇએ તો પણ, રાજ્યની 19,639 પ્રાથમિક શાળાઓમાંથી 13,924 શાળાઓમાં કોમ્પ્યુટર લેબ જ નથી કે નથી અલગથી કોમ્પ્યુટરનો શિક્ષક ! માર્ચથી પરીક્ષાઓ થવાની હોય તો વિદ્યાર્થીઓએ શું ભણીને, શેની પરીક્ષા આપવાની છે, તે ડિસેમ્બર પૂરો થવા આવ્યો છતાં નક્કી નથી ને મંત્રીશ્રી હજી તો કોમ્પ્યુટર લેબથી સ્કૂલો સજ્જ કરવાની વાત કરે છે. ટૂંકમાં, વાત જ ચાલ્યા કરે છે. આમ થશે ને તેમ થશે વગેરે … તેમને પૂછવાનું થાય – ‘અરે ! એ તે ક્યારે? ભસમ સહુ થૈ જાય પછીથી?’

000

e.mail : ravindra21111946@gmail.com

પ્રગટ : ‘આજકાલ’ નામક લેખકની કટાર, “ધબકાર”, 25 ડિસેમ્બર 2023