રવીન્દ્ર પારેખ

કોણ જાણે કેમ, પણ આપણે વ્યક્તિને માન આપવામાં સતત કંજૂસાઈ કરીએ છીએ. વ્યક્તિ નાની હોય તો, તે અપમાનને લાયક જ હોય તેમ આપણે વર્તીએ છીએ કે વ્યક્તિ વડીલ હોય તો પણ તેનો વિવેક આપણે ઓછો જ જાળવીએ છીએ. નોકરી ધંધામાં પણ નાના હોદ્દા પર કામ કરતાં માણસો જોડેનું ઉચ્ચ હોદ્દેદારોનું વર્તન ઘણુંખરું અપમાનિત કરનારું જ હોય છે, તો ક્યાંક નીચલા હોદ્દા પરનો માણસ પણ, સાહેબો જોડે દાદાગીરી કરી, પોતાની પહોંચ ઉપર લગીની છે – એવું કહીને ધમકી પણ આપી જતો હોય છે. અપવાદો બધે જ હશે, પણ ઘરમાં કે બહાર સ્ત્રીઓની સ્થિતિ દયનીય હોવાના દાખલા શોધવા દૂર જવું પડે એમ નથી. તો, સ્ત્રીઓ પણ સામેવાળાના મિસબિહેવિયર બાબતે કોઈને પણ બાનમાં લેતી હોય તેવું પણ બને જ છે. ઘરમાં દહેજને નામે પોતાનું શોષણ થયાંની વાત ઉપજાવીને પુરુષો પર તવાઈ લાવતી હોય એવી વહુઓ પણ, એક કહેતાં અનેક મળે એમ છે. ઘણાં ઘરોમાં અને ઘણી ઓફિસોમાં નાનામોટાંની આમન્યા જળવાતી હશે, પણ એકંદરે ચિત્ર બહુ હરખ ઉપજાવનારું નથી.

સ્ત્રીઓ વધારે હક ભોગવતી ને ઓછી ફરજ નિભાવતી હોય તો પણ કે પતિ કે પ્રેમી માટે કોઈનો પણ ભોગ લઈ શકતી હોય તો પણ, તેનું આજે પણ, અમર્યાદ માત્રામાં પાશવી શોષણ થાય છે તેની ના પાડી શકાશે નહીં. છેડતી, બળાત્કાર, હત્યામાં થયેલ વધારો એ વાતની સાક્ષી પૂરે એમ છે કે સ્ત્રીઓને લગતા ગુનાઓ ઘટતા નથી. સ્ત્રીઓને લગતા ગુનાઓ બહુ સહજ બાબત હોય તેમ સ્ત્રીઓ તરફે ધરાર  દુર્લક્ષ સેવાતું હોય છે. મોટે ભાગે તો ગુનેગાર છટકી જ જતો હોય છે અથવા તો કેસ એવી રીતે તૈયાર કરવામાં આવે છે કે ગુનેગારને તેનો લાભ મળે ને પીડિતાને ન્યાય ન જ મળે અથવા મળે તો તેની કોઈ અસર ન રહે. કમનસીબી એ છે કે આવામાં રાજ્ય સરકાર પણ બહુ મદદમાં આવી શકતી નથી, ભલેને પછી મુખ્ય મંત્રી એક મહિલા જ કેમ ન હોય ! એમ પણ લાગે છે કે મુખ્ય મંત્રી મહિલા હોય કે પુરુષ, બંને મહિલાઓ પરત્વે સરખાં જ અસંવેદનશીલ હોય છે.

હા, વાત પશ્ચિમ બંગાળના બહુ ચર્ચિત સંદેશ ખાલીની છે. મુખ્ય મંત્રી મમતા બેનરજી છે ને સંદેશ ખાલીની મહિલાઓ શોષણને મામલે આર્તનાદ કરી રહી છે, પણ મુખ્ય આરોપીની ધરપકડ કરવામાં આ લખાય છે, ત્યાં સુધી સરકારને સફળતા મળી નથી – ખુદ મુખ્ય મંત્રીએ ધરપકડ થઈ ચૂકી છે એવું એલાન કર્યું હોવા છતાં ! હાઇકોર્ટે વારંવાર ફટકાર લગાવી છે, છતાં મુખ્ય આરોપી શાહજહાં શેખ ફરાર છે. એ જુદી વાત છે કે તે ગામમાં જ છે ને ક્યાં ય ગયો નથી. આની રાજકીય આંટીઘૂંટીમાં નથી જવું. માત્ર સંદેશ ખાલીની મહિલાઓ પર જે વીત્યું છે, એની વાત કરવી છે. સંદેશ ખાલીની મહિલાઓનો આક્રોશ ટી.એમ.સી.ના જિલ્લા પ્રદેશ પ્રમુખ શાહજહાં શેખ પર બારે મેઘ ખાંગા કરતો વરસ્યો છે. એ અકારણ નથી. રવિવારે પશ્ચિમ બંગાળ સરકારના બે મંત્રીઓ પાર્થ ભૌમિક અને સુજિત બસુ, સંદેશ ખાલીના હાલદારપાડા પહોંચ્યા, ત્યારે પણ મહિલાઓનો આક્રોશ ફૂટી પડ્યો હતો. હાઇકોર્ટે બીજી વખત મમતા સરકારને તાકીદ કરી છે કે શાહજહાંની ધરપકડ કરે, પણ મમતા સરકાર ટી.એમ.સી. (તૃણમૂલ કાઁગ્રેસ) નેતાને છાવરી રહી હોવાનું લાગે છે. કોર્ટે પોલીસને પણ સંભળાવ્યું છે કે એફ.આઇ.આર.ને ચાર્જશીટમાં ફેરવવામાં ચાર વર્ષ લાગ્યાં ! આ હાલત છે ત્યારે મહિલાઓનો આટલો આક્રોશ કેમ છે એ સવાલ થાય. એનો જવાબ એ કે શાહજહાં શેખ અને તેના બે સાથીઓ શિબુ હાજરા અને ઉત્તમ સરદાર પર જમીન હડપવાનો અને મહિલાઓ પર ગેંગ રેપનો આરોપ છે. પોલીસે અઢાર જણાની ધરપકડ કરી છે, પણ શાહજહાં ફરાર છે. રૅશન કૌભાંડમાં, 5 જાન્યુઆરીએ EDએ, શાહજહાંને ત્યાં દરોડા પાડયા, તો તેના 200થી વધુ સમર્થકોએ ટીમ પર હુમલો કર્યો. અહેવાલ તો એવો પણ છે કે શાહજહાંની ધરપકડ એટલે નથી થતી કે કોર્ટે તેના પર સ્ટે મૂક્યો છે. જો કે, કોર્ટે સ્પષ્ટ કર્યું છે કે એવો કોઈ આદેશ અપાયો નથી. આમાં પોલીસની ભૂમિકા વધારે શંકાસ્પદ છે. અનેક પીડિતોનું કહેવું છે કે પોલીસે જ તેમને કહ્યું છે કે શેખ શાહજહાં આજથી તમારા પતિ છે. આમ કોઈને પણ કોઈના પતિ તરીકે ઠઠાડી દેવાની વાતમાં માનવતા નથી. આવું પોલીસ કહી જ કઈ રીતે શકે? આમ વાડ જ ચીભડાં ગળતી હોય તો પોલીસ પાસે ફરિયાદ નોંધાવવા કોણ જાય? રાજ્ય સરકારના બે મંત્રીઓએ વળતર આપવાની વાત કરી તો મહિલાઓ ગુસ્સે થઈ ગઈ ને બોલી કે મામૂલી રકમ આપીને સરકાર અમારી આબરૂની કિંમત લગાવી રહી છે…

… કારણ કે શાહજહાં શેખ બંગાળ સરકાર સાથે સંબંધિત છે, એટલે તેને બચાવવાની કોશિશ ચાલે છે કે આ વિપક્ષોનું મમતા સરકારને નુકસાન કરવાનું કાવતરું છે, એમાં ન પડીએ, તો પણ મમતા બેનર્જીની સરકારમાં સંદેશ ખાલીમાં જમીનો પડાવી લેવાઈ અને મહિલાઓનું જાતીય શોષણ થયું એ વાતનો કોઈ ઇન્કાર કરી શકે એમ નથી. આરોપી કોઈ પણ જાતિ-ધર્મનો હોય, તે આરોપી છે અને સ્ત્રીઓની સતામણી કરવા બદલ તે જવાબદાર છે અને એ રીતે કાયદાએ તેની સાથે વર્તવું જોઈએ. સંદેશ ખાલીમાં પોલીસની વર્તણૂક પણ ગુનાહિત છે. પોલીસ પોતે જ મહિલાઓને, આરોપીને તેમનો પતિ માનવાની વાત કહેતી હોય તો તે નાગરિકોનાં રક્ષણ માટે છે એવું કઈ રીતે માનવું? આરોપી કે તેના સહયોગીઓ કોઈ પણ ઘરમાંથી મહિલાઓને કાર્યાલયમાં ઉઠાવી જતાં હોય કે કોઈ પણ સુંદર મહિલા કે નવ પરિણીતાને છડેચોક જાહેરાત કરીને ઉપાડી જવાનો અધિકાર રાખતા હોય, તો સ્ત્રી સન્માન કે સુરક્ષાના તમામ આદર્શોનો પૂર્ણ પડે છેદ ઊડે છે. આ રીતે અપહૃત મહિલાઓ જોડે ગેંગ રેપ કે જાતીય સતામણીની ઘટનાઓ સામાન્ય વાત થઈ પડી હોય તો આરોપીની આણ કેવી વર્તાતી હશે તે કહેવાની જરૂર નથી. આવું કોઈ પણ વ્યક્તિ કે સમૂહ દ્વારા કે જાતિ કે ધર્મ દ્વારા થતું હોય તો તે પૂર્ણપણે તિરસ્કારને પાત્ર છે ને એ કમનસીબી છે કે આવું કોઈ પણ રાજ્યમાં થવાની હવે નવાઈ રહી નથી.

કોઈ પણ સ્ત્રીને તેની ઈચ્છા વિરુદ્ધ સ્પર્શવાથી અપરાધની શરૂઆત થાય છે ને અહીં તો તેની હત્યા કરવાની પણ કોઈને નાનમ લાગતી નથી. સ્ત્રી ગમે તેટલી નિકૃષ્ટ કોટિની જ કેમ ન હોય, તેની સાથે દુર્વ્યવહારનો હક કોઈને નથી ને કોઈ પણ સ્ત્રીને ઉઠાવી જવાય કે તેની સાથે દુષ્કર્મ થાય કે તે પછી તેની હત્યા થાય કે તેને દાટી દેવાય કે ફૂંકી મરાય તે અપરાધની ચરમસીમા છે. ફાંસી સુધીની સજા થાય છે, પણ હત્યાની યુક્તિઓ ઘટતી નથી, એ બતાવે છે કે સ્ત્રીને વ્યક્તિ નહીં, પણ વસ્તુ ગણવાની વૃત્તિ બળવત્તર બનતી આવે છે. મરઘું પકડતાં હોય તેમ કોઈ પણ સ્ત્રીને બળજબરીએ ખેંચી જવાય ને તેની ઈચ્છા વિરુદ્ધ તેના પર અત્યાચાર ગુજારવાનું શૂરાતન છૂટતું હોય એવા લોકોનો તોટો નથી. વારુ, સ્ત્રી પરિણીત હોય તો પણ આવી સ્થિતિનો સામનો કરવાનું કેટલીક સ્ત્રીઓને આવે જ છે. એમ તો દહેજ કે અન્ય માંગણીને નામે સ્ત્રીઓની સતામણી પણ કેટલાંક કુટુંબોમાં આમ વાત છે. તો, એ પણ સાચું છે કે શિક્ષણ, નોકરી, વ્યવસાયની બાબતે સ્ત્રીઓ ઘણી વિકસી છે, સ્વતંત્ર રીતે સંસ્થાનો સંભાળતી થઈ છે. લગભગ બધી સરકારોએ સ્ત્રીનાં ઉત્કર્ષ માટે ઘણી કોશિશો કરી છે, પણ લોકમાનસ બદલાયું નથી કે તે ઘડવાની કોશિશો ઠીક ઠીક હદે નિષ્ફળ રહી છે. ઉપર ઉપરથી સ્ત્રી સન્માનની વાતો તો ઘણી થાય છે, પણ માનસિકતા વધુને વધુ ઋગ્ણ થતી આવે છે.

આ સમસ્યા કાયદાથી ઊકલે એમ નથી. એ તો નાનેથી જ બાળકોમાં સ્ત્રીઓ પ્રત્યે માનથી જોવાની ટેવ પડે એવું કઈં થાય તો ધીમે ધીમે પરિસ્થિતિ બદલાય. ઘરમાં માતા ને પિતા વચ્ચે લાગણી ન જણાય ને પિતાની જોહુકમીનો જ ભોગ માતા બનતી રહેતી હોય, તો બાળકમાં પણ એ વાત ઘર કરી જતી હોય છે કે સ્ત્રીને અપમાનિત કરી શકાય છે, તેની સાથે દુર્વ્યવહાર થઈ શકે છે, તે ઘરમાં ઢસરડો કરવા જ જન્મી છે … વગેરે. આ વાત બાળપણથી ન બદલાય તો સ્ત્રીઓ ગમે એટલી વિકસે કે સ્વતંત્ર હોય, તેને વ્યક્તિ તરીકેનું મૂલ્ય પ્રાપ્ત થવાનું અઘરું છે. કોઈ પણ વ્યક્તિને, વ્યક્તિ તરીકેનું માન ન મળે કે તેની વ્યક્તિ તરીકેની ઓળખનાં જ પ્રશ્નો હોય તો સમાજ કે દેશ ગમે એટલો આગળ હોય તો પણ, તે પછાત જ છે. કરુણતા એ છે કે સૃષ્ટિ બદલાય છે, પણ દૃષ્ટિ બદલાતી નથી …

000

e.mail : ravindra21111946@gmail.com

પ્રગટ : ‘સ્ત્રી સશક્તિકરણ’ નામક લેખકની કટાર, ‘મેઘધનુષ’ પૂર્તિ, “ગુજરાત ટુડે”, 03 માર્ચ 2024

રવીન્દ્ર પારેખ

બીજા બધા તો સમજ્યા, દેશના નિવૃત્ત જિલ્લા જજો પણ રાજી નથી. વાત એવી છે કે વર્ષો સુધી જજની સેવા આપ્યા બાદ, નિવૃત્તિ પછી 19થી 20 હજારનું પેન્શન મળે, એમાં એમનું પૂરું નથી થતું. આ વાત CJI ડી.જે. ચંદ્રચૂડે પોતે કહી છે. સુપ્રીમ કોર્ટને, 19-20 હજારનાં પેન્શનમાં નિવૃત્ત જજો કેવી રીતે ગુજરાન ચલાવશે એની ચિંતા થઈ, એટલે પેન્શન વધારવા અંગે કેન્દ્ર સરકારે વિચારવું જોઈએ એવી નુક્તેચીની બાદ, એટર્ની જનરલની મદદ પણ માંગી છે. અખિલ ભારતીય જજ એસોસિયેશનની અરજીની સુનાવણી દરમિયાન સુપ્રીમના મુખ્ય ન્યાયાધીશે નોંધ્યું કે સેવા નિવૃત્ત જજોને 19-20 હજારનું પેન્શન મળે છે. આ એવી ઉંમર છે જ્યારે નિવૃત્ત જજો હાઇકોર્ટમાં વકીલાત પણ શરૂ ના કરી શકે. નિવૃત્તિની આવી પીડિત અવસ્થામાં જજોનું પેન્શન વધે એ જ એક ઉપાય છે. સુપ્રીમની આવી ટકોરથી એટર્ની જનરલે પણ કબૂલ્યું કે તેઓ આ મુદ્દાને જરૂર ધ્યાને લેશે. હાઈકોર્ટના કેટલાક જજોના પગાર પણ નથી થયા તે મામલે એસોસિયેશને સુપ્રીમને ગુહાર લગાવી છે. બન્યું એવું કે કેટલાક જિલ્લા ન્યાયાધીશોને પ્રમોશન મળ્યા બાદ, તેમને નવાં જી.પી.એફ. ખાતાં ફાળવવામાં નથી આવ્યાં, તો કેટલાક ન્યાયાધીશો 20-30 વર્ષની નોકરી પછી 19-20 હજારનું પેન્શન મેળવે છે – જેવા મુદ્દે સુનાવણી થઈ. આટલી મોંઘવારીમાં દેખીતું છે કે ગુજરાન ચલાવવાનું મુશ્કેલ બને. અન્ય સરકારી ખાતાઓમાં જે પેન્શન મળે છે એ વીસેક હજારથી ક્યાં ય વધારે હોય છે. એની તુલનામાં જજોનું પેન્શન ઓછું જ છે તે કોઈને પણ સમજાય એવું છે.

સાધારણ રીતે જજો પાસેથી ન્યાયની અપેક્ષા રખાય છે, પણ એમને અન્યાય થતો હોય તો એ મુદ્દે પણ સરકારે વિચારવાનું રહે જ છે. એવું જ પત્રકારોનું પણ છે. એમની પાસેથી સત્યની અપેક્ષા રખાય છે, પણ એમને મળતું પેન્શન ચીંથરા જેવું જ હોય છે. આજની મોંઘવારીમાં પત્રકારોનાં પેન્શનનો આંકડો જોઈએ તો એ મશ્કરી જેવો જ છે. જેમનો નિવૃત્તિ પછી પેન્શન જ એક માત્ર આધાર છે, એમની સ્થિતિ આટલાં ઓછાં પેન્શનમાં બદથી બદતર જ બને તે કહેવાની જરૂર નથી. સ્વમાનભેર માથું ઊંચું રાખીને, જાતને વેચ્યા વગર જીવનાર જજ કે પત્રકારની નિવૃત્તિ પછી સ્વમાનભેર જીવી શકાય એવી સ્થિતિ હોવી જોઈએ, પણ હોતી નથી ને એવા નિવૃત્તને કોઇની સામે હાથ લંબાવવાનો વારો આવે છે. એક રીતે તો સ્વમાની વ્યક્તિ માટે એ જીવંત મૃત્યુ જ છે. આ શરમ નિવૃત્તની નથી, આખા દેશની છે.

એ તો ઠીક, પણ જે શિક્ષણ દ્વારા બાળકોનાં ભવિષ્યનું ઘડતર કરે છે, એ શિક્ષકોને પેન્શન કઈ રીતે ન મળે એની યુક્તિઓ સરકાર કરતી રહે છે. નિવૃત્તિ પછી પેન્શન અને બીજા લાભો ન આપવા પડે, એટલે સરકાર ગુજરાતમાં શિક્ષકોની કાયમી જગ્યાઓ પર ભરતી નથી કરતી. એને બદલે ફિક્સ પગારમાં જ્ઞાનસહાયકોની કોન્ટ્રાક્ટ પર ભરતી કરે છે. સરકારે તેનાં જુદાં જુદાં ખાતાઓમાં મંત્રીઓને કે તેના અધિકારીઓને અપાતો પગાર અને નિવૃત્તિ પછી અપાનાર પેન્શનની તપાસ કરવી જોઈએ. એ ઉપરાંત અધ્યાપકોને અપાતાં પગાર અને નિવૃત્તિ પછી અપાનાર પેન્શનની પણ ચકાસણી કરવી જોઈએ. એવું જ તમામ સરકારી ખાતાંઓમાં તપાસી શકાય. જો એ બધે પેન્શન અપાતું હોય કે અપાવાનું હોય તો શિક્ષકને જ પેન્શન આપતાં સરકારની ચામડી તતડે કેમ છે તે નથી સમજાતું. પેન્શન ભીખ નથી, હક છે. પેન્શન આપવું પડે એ કારણે સરકાર ત્રીસ હજારથી વધુ કાયમી જગ્યાઓ પર ભરતી નથી કરતી. કેટલી ય સ્કૂલો તો એકાદ શિક્ષક પર જ ચાલે છે ને વધારે શરમજનક તો એ છે કે શિક્ષકોને પણ એનો વાંધો નથી.

તાજા જ સમાચાર મુજબ ટેટ પાસ ઉમેદવારો 2.65 લાખ છે અને ટાટ પાસ 1.18 લાખ છે. એમાં છેલ્લાં બે વર્ષમાં ટેટ-1 પાસ 2,300 અને ટેટ-2 પાસ 3,378 ઉમેદવારોની જ ભરતી કરવામાં આવી છે. મતલબ કે લગભગ 2.60 લાખ ઉમેદવારો બધી પાત્રતા છતાં, નોકરી વગર ઉંમર વીતાવી રહ્યા છે. ઉંમર વીત્યા પછી નોકરીની આશા જ ન રહે એવા દિવસો આવવાના છે. આ કોના વાંકે છે તેમાં ન પડીએ, તો પણ આ એમના વાંકે નથી જ તે સ્વયંસપષ્ટ છે. છેલ્લાં બે વર્ષમાં માધ્યમિકમાં અને ઉચ્ચતર માધ્યમિકમાં એક પણ ભરતી કરવામાં આવી નથી. એની સામે માધ્યમિકમાં 4,138 જ્ઞાન સહાયકની ભરતી 24,000ના ફિક્સ પગારમાં 11 મહિનાના કોન્ટ્રાક્ટ પર કરવામાં આવી છે. હવે 11 મહિના પછી નોકરી જ ફરી શોધવાની રહેતી હોય, ત્યાં પેન્શનની તો કલ્પના પણ ક્યાંથી આવે? આટલાં યુનિયનો ને તેના હોદ્દેદારો છતાં શિક્ષકોના પ્રશ્નોને મામલે કોઈ અવાજ નથી સંભળાતો. આટલી મરેલી શાંતિ કયાં કારણે છે એ નથી ખબર. જો કે, જૂની પેન્શન સ્કિમને મામલે સળવળાટ થયો છે ખરો, પણ કેટલો ટકશે તે નથી ખબર. કમાલ છે ને કે જેના હાથમાં બાળકોનું ભવિષ્ય છે એમને, એમનું જ ભવિષ્ય ઘડવાનું નથી સૂઝતું.

સીધી ને સોંસરી એક જ વાત છે કે કોઈ પણ સંજોગોમાં જૂની પેન્શન યોજના ફરી શરૂ થવી જોઈએ ને કાયમી જગ્યાઓ પર કામચલાઉ પગારે નહીં, પૂરા પગારે ભરતી થવી જ જોઈએ. જ્ઞાન સહાયકની નિમણૂકનો સંપૂર્ણ બહિષ્કાર કરીને, સરકારની ખોટી કંજૂસાઈ સામે પ્રચંડ વિરોધ ઊઠવો જોઈએ. હજારો કરોડના પ્રોજેક્ટ્સની લહાણી થતી હોય તો બધી કસર શિક્ષકની નિમણૂકમાં જ કેમ એનો સરકાર પાસે શિક્ષકોએ જવાબ માંગવો જોઈએ. શિક્ષકોને ચામડી હોય તો જરા તપાસી લેવા જેવું છે કે રૂંવાડું ફરકે છે કે કેમ? સંકોચ સરકારને ન થાય તે સમજાય, પણ શિક્ષકોને પણ ન થાય એ દુ:ખદ અને આઘાતજનક છે.

બેન્કોમાં પણ 2010 પછી પરંપરાગત રીતે પેન્શન આપવાની સ્કિમ સરકારે લગભગ નાબૂદ કરી છે. તેને બદલે નવી પેન્શન સ્કિમ દાખલ કરવામાં આવી છે, જે શેર બજારની વધઘટ પર નિર્ભર છે, એટલે પેન્શનની કોઈ ચોક્કસ રકમ જ હાથમાં આવશે એવું નિવૃત્ત બેન્કર્સ ધારી ન શકે. શેર બજારમાં ભાવ વધે તો પેન્શન વધે ને એમાં કડાકો બોલે તો પેન્શનમાં પણ બોલે એ નવી પેન્શન સ્કિમની લાક્ષણિકતા છે. આમાં પણ સરકારે કોઈ જવાબદારી માથે નથી રાખી ને પેન્શનર્સને રામભરોસે જ છોડી મૂક્યા છે.

ખરેખર તો સરકારે એ વિચારવાની તાતી જરૂર છે કે નિવૃત્તિ પછી કોઈ પણ પેન્શન વગરનું ન રહે. એને માટે જે કરવું પડે તે કરીને પણ, સરકારે એ સ્થિતિ ઊભી કરવી જોઈએ કે દરેક નોકરિયાતનું નિવૃત્ત જીવન સરળતાથી ને સ્વમાનથી પસાર થાય. જે વ્યક્તિએ પોતાની જુવાનીનાં મહત્ત્વનાં પચીસ ત્રીસ વર્ષ કોઈ સંસ્થાને આપ્યાં હોય, એના તરફ સરકારને કે સંસ્થાને નગુણા થવાનો કોઈ અધિકાર નથી. આમ તો સરકાર બને ત્યાં સુધી નોકરિયાતોની કોઈ જવાબદારી લેવામાં નાનમ અનુભવે છે, એટલે જાતભાતની યોજનાઓને નામે લોકકલ્યાણની મોટી મોટી વાતો તો કરે છે, પણ નિવૃત્તની બાકી જિંદગી માનભેર વીતે એ તરફ જાણીબૂઝીને બેધ્યાન રહે છે. આ બરાબર નથી. નિવૃત્તના મત ખપે છે, પણ એમનું કલ્યાણ ખપતું નથી એ શરમજનક છે.

એથી વધારે શરમજનક તો છે, સ્વેચ્છાએ સાંસદોના વધતાં પગાર, ભથ્થાં ને પેન્શનમાં થતા વધારાઓ. એક કોર્પોરેટર ટર્મ પૂરી કરીને વિધાનસભ્ય કે મંત્રી બને કે આગળ જતાં તે સાંસદ કે મંત્રી બને ને ટર્મ પૂરી કરે તો વધતાં પગાર-ભથ્થાંનો લાભ તો મળે જ, પણ ટર્મ પૂરી થતાં પેન્શન પણ શરૂ થઈ જાય છે.  તે કોર્પોરેટર હોય તો તેનું અને વિધાનસભ્ય હોય તો તેનું પણ પેન્શન, એક સાંસદ, સાંસદ તરીકેનાં પેન્શન ઉપરાંત મેળવે છે. એ મેળવે તેનો કોઈ વાંધો નથી, રડવાનું તેનું નથી, રડવાનું એનું છે જે ત્રીસેક વર્ષ એક સંસ્થામાં કામ કરે છે ને તેને પેન્શન નથી મળતું ! તેને નિવૃત્તિ પછી હાથ લાંબો કરવાની સ્થિતિમાં મુકાય છે તે ચિંત્ય છે. પાંચ વર્ષની ટર્મ પૂરી કરનાર સાંસદને પેન્શન ને ત્રીસ વર્ષની નોકરી કરનારને ટેન્શન એ તો બરાબર નથીને ! એકને ગોળ ને એકને ખોળ એ ન્યાય છે? બનવું તો એવું જોઈએ કે કોઈ પણ નિવૃત્ત આ દેશમાં સ્વમાનભેર જીવી શકે એટલું પેન્શન મેળવે. જજની કક્ષાની વ્યક્તિને પેન્શન ઓછું પડતું હોય ને ખુદ CJIએ તેમની વકીલાત કરીને સરકારને સૂચવવું પડતું હોય તો સાધારણ નિવૃત્તની શી દશા થતી હશે તેની કલ્પના કરવાનું અઘરું નથી. આવું કરવામાં સરકાર લાચાર હોય ને કોઈને જ તે પેન્શનનો લાભ આપવા ઉત્સુક ન હોય તો ભલે તેમ, પણ તેણે શરૂઆત સંસદથી કરવી જોઈએ ને જાહેર કરવું જોઈએ કે હવેથી કોઈ સાંસદને, ધારાસભ્યને ને કોર્પોરેટરને પેન્શન મળશે નહીં. સરકારથી આ થશે? નહીં થાય તો દરેક નોકરિયાતને પેન્શન મળશે, એવી જાહેરાત થવી જોઈએ. એ થશે, સરકારથી? ઈચ્છીએ કે સરકારથી કૈં થાય …

000

e.mail : ravindra21111946@gmail.com

પ્રગટ : ‘આજકાલ’ નામક લેખકની કટાર, “ધબકાર”, 01 માર્ચ 2024

સજ્જનો અને સન્નારીઓ, ગરીબો અને અમીરો, શિક્ષકો અને વિદ્યાર્થીઓ તથા વધેલાઘટેલા સૌને નમસ્કાર …

રવીન્દ્ર પારેખ

શું છે કે આ લેખ કાલ્પનિક છે અને એ પાઘડીના માપનું માથું કોઈએ ન કરવા બે હાથ જોડીને કરબદ્ધ અને બે પગ જોડીને પગબદ્ધ પ્રાર્થના છે. અમને ક્યારેક શિક્ષણ વિષયક હાર્ટએટેક આવે છે ને અમે તે હાર્ટલેસલી મૂકીએ છીએ. આજે પણ એવા જ થોડા વિચાર શેર કરવા છે. આશા છે તેને સૌ, સમજ હોય તો સમજીને અને વિચાર હોય તો વિચારીને જોશે.

શું છે કે વિદેશની શિક્ષણ નીતિ કે અનીતિ વિષે અમને બહુ ખબર નથી, પણ ત્યાં વિદ્યાર્થીઓની બહુ દયા ખાતા નથી, જ્યારે આપણે તો પશુઓની પણ દયા ખાઈએ છીએ. એવામાં અમને વિદ્યાર્થીઓની દયા પર દયા આવ્યા કરે તો શી નવાઈ? અમને જાણ છે કે વિદ્યાર્થીઓ પર શિક્ષકો હાથપગ ઉપાડે છે, એટલે વર્ગમાં શિક્ષકો જ ઘટતા જાય એની અમે હોલસેલમાં ફિકર કરીએ છીએ. શિક્ષકો કાયમી કરવા જ નહીં કે તેમને પગાર કે પેન્શન આપવાની જફામાં પડવું પડે. ટૂંકમાં, શિક્ષકો વર્ગમાં જાય જ નહીં ને પરિપત્રો કે પત્રકોમાં જ વ્યસ્ત રહે તેવી તજવીજ ચાલુ છે. અમારો પ્રયત્ન ટીચરલેસ સ્કૂલોનો છે. એમ થશે તો કોઈ વિદ્યાર્થીને આંગળી અડાડવાનો સવાલ જ ઊભો નહીં થાય. આમ પણ વિદ્યાર્થીઓ હવે એટલા હોંશિયાર છે કે વર્ગમાં ભણવા /ભણાવવાનું ખાસ રહેતું જ નથી. તેઓ કોચિંગ ક્લાસમાં એટલું શીખે છે કે સ્કૂલમાં હાજરી પુરાવે તો ય ઘણું છે. વર્ગમાં ભણાવવાનું રહેતું નથી, એટલે શિક્ષકો પરીક્ષા કે પેપર તપાસવા પૂરતા જ રાખીએ છીએ. સાધારણ રીતે એક જમાનામાં નવા નવા પાઠ પાઠ્યપુસ્તકોમાં ઉમેરવામાં આવતા, પણ હવે સ્મોલ ઈઝ બ્યુટીફુલનો જમાનો છે, એટલે ટેક્સ્ટ બુકમાં આગલું-પાછલું પૂંઠું જ રહી જાય તો પણ ચિંતા નથી. વિદ્યાર્થીને શું નથી ભણવાનું એટલી ખબર પડે તો ય ઘણું છે.

શું છે કે શિક્ષકો, વર્ગશિક્ષણ આ બધું હવે આઉટડેટેડ છે. હવે નીતિઓ બદલાઈ છે ને એટલી બદલાઈ છે કે અનીતિને અડી આવે તો પણ ખબર ન પડે. વેલ, ફી ઓનલાઈન જમા થઈ શકતી હોય તો વિદ્યાર્થીઓને વર્ગ સુધી ઘસડવાની જરૂર નથી. વર્ગ હવે સ્વર્ગ નથી, તે સ્વર્ગ માટે જ અનામત રાખીએ. ખરેખર તો વિદ્યાર્થીઓને છૂટા છોડી મૂકવા જોઈએ, જેથી તેઓ રખડી પડે. આઈ મીન રખડશે તો શીખશે. આમ પણ એણે નોકરી માટે ભવિષ્યમાં રખડવાનું જ છે, તો એની ટેવ વિદ્યાર્થી અવસ્થાથી જ પડે એ જરૂરી છે, છતાં સ્કૂલ કે વર્ગ કે વિદ્યાર્થી કે શિક્ષણ કે પરીક્ષણના જેને અભરખા છે તે ભલે આર્ટિફિશિયલ ઇન્ટેલિજન્સ-AIથી આખી સ્કૂલ ઉપજાવી લે, અમને વાંધો નથી, પણ જે સજીવ છે એને રખડીને અનુભવ લેવા દો. હવે કોઈને ક્રિએટિવ બનાવવાની જરૂર નથી. કવિતા જો AI સારી રીતે કરે એમ હોય તો આપણે મગજ ખપાવવાની જરૂર ખરી? આમે ય ભેજું ઓછું હોય ત્યાં ઘસારો શું કામ વેઠવો? ભાવિ યુદ્ધો હવે AI લડશે, આપણે તો બંકરોમાં કેમ સંતાવું એ જ શીખવાની જરૂર છે. એવું ન થાય કે આખું આર્ટિફિશિયલ જગત ડેવેલપ થઈ જાય ને માણસો જડે જ નહીં !

શું છે કે ઘણા વિદ્યાર્થીઓ ઈતર પ્રવૃત્તિઓમાં એટલા રોકાયેલા હોય છે કે પુસ્તકો જ ઉઘાડી શકતા નથી. વિદ્યાર્થીઓ ભણે કે ન ભણે, શિક્ષકો ભણાવે કે ન ભણાવે, પણ પરીક્ષા તો હોય જ છે. હવે પિરયડ્સ પણ ભાગ્યે જ લેવાય છે, એટલે તેનું તો નહીં, પણ પરીક્ષાનું ટાઈમટેબલ તો જાહેર કરવું જ પડે છે. એ જુદી વાત છે કે ગણિતની પરીક્ષામાં ગુજરાતીનું પેપર અપાઈ જાય ને વિદ્યાર્થી પણ ગણિતના દાખલાને બદલે અખાના છપ્પા કે ડખાના ગપ્પાં મારી આવે ને પાસ થઈ જાય. કાયદામાં એવું છે કે સો ગુનેગાર નિર્દોષ છૂટે તેનો વાંધો નહીં, પણ એક નિર્દોષને સજા ન થવી જોઈએ, એ જ રીતે પરીક્ષામાં સો ડફોળ પાસ થાય તેનો વાંધો નહીં, પણ એક હોંશિયાર નાપાસ ન થવો જોઈએ, એટલે અમે પરીક્ષાઓ બને એટલી સહેલી રાખવા માંડી છે. તે એ હદે કે પરીક્ષામાં વિદ્યાર્થી પુસ્તક લઈને બેસે તેવી વ્યવસ્થા પણ વિચારી રહ્યા છે. કૈં નહીં તો વિદ્યાર્થી પરીક્ષા હોલમાં પુસ્તક ખોલે ને પુસ્તક કયા વિષયનું છે એટલી ખબર, આડે દહાડે નહીં, તો પરીક્ષા ખંડમાં પણ પડે તે ઓછું છે? એ ખરું કે આજની પરીક્ષા યાદશક્તિની પરીક્ષા છે. આમ તો યાદશક્તિની જરૂર પરીક્ષામાં જ પડતી હોય છે, બાકી, ન હોય તો ચાલે. ખરેખર તો યાદ રાખે એવા વિદ્યાર્થીઓની જરૂર જ નથી. યાદ રાખે તો ઉપદ્રવ કરેને ! યાદ રહેવાને કારણે જ તો શિક્ષકો જૂનાં પેન્શન ને કાયમી ભરતીની વાત કરે છે. એમની યાદશક્તિની કસોટી ન થઈ હોત તો એમણે આવી માંગણીઓ કરી હોત? ભાવિ યુવકો પણ કોઈ માંગણી ન કરે એટલી જ યાદશક્તિ એમની વિકસાવવી. એથી વધુ યાદશક્તિ, કોઈ પણ સત્તા માટે જોખમી છે. ..

શું છે કે વિદ્યાર્થીઓ મોબાઇલમાં, સોશિયલ મીડિયામાં, લાઇક્સમાં, મેસેજ આપવા-મોકલવામાં, ઓ.ટી.ટી. પર ફિલ્મો જોવામાં, કોચિંગ ક્લાસમાં એટલા વ્યસ્ત હોય છે કે તેમને પરીક્ષા આપવાનું સખત ટેન્શન હોય છે. ઘણા તો પરીક્ષાનાં ટેન્શનને લઈને આપઘાત કરવા સુધી પહોંચે છે. એવું ન થાય એટલે હવે વાલીઓ બાળકોની પરીક્ષા માટે રજા લે છે ને પરીક્ષા માટેનાં કાપલાં બનાવી કાઢે છે. એ કાપલાં બનાવવા પણ વાંચવું તો પડે જ ! તે એ બિચારા રાતદા’ડો ઉજાગરા કરીને કોર્સ પૂરો કરે છે. પણ, પરીક્ષામાં ચોપડી લઈને બેસવાની છૂટ આપીશું, તો કાપલાં બનાવવાની જ જરૂર નહીં રહે.

શું છે કે પરીક્ષા તો નાબૂદ થઈ શકે એમ નથી, પણ પરીક્ષા, પિકનિક બની રહે એ માટે અમે પ્રયત્નશીલ છીએ. એમ થશે તો પરીક્ષાનો હાઉ જ નહીં રહે ને વિદ્યાર્થીઓ પાર્લરમાં આવતા હોય એમ આવી શકશે. વિચાર તો એવો છે કે વિદ્યાર્થીને પરીક્ષા ખંડ સુધી જ ન દોડાવવા. એને બદલે શિક્ષકોને જ વિદ્યાર્થીઓના ઘરે મોકલવા. આમ પણ રસી માટે, વસ્તી ગણતરી માટે, ચૂંટણી માટે શિક્ષકો ઘરે ઘરે રખડે જ છે, તો પરીક્ષા માટે જાય એમાં કૈં ખોટું નથી.

શું છે કે અમે વિદ્યાર્થીઓનું પાર્ટિસિપેશન ઈચ્છીએ છીએ, તે એવું કે એ જ સિલેબસ નક્કી કરે ને એ ઈચ્છે એટલા જ પાઠ કોર્સમાં હોય. એને ટાઈમ હોય તો એ જ પરીક્ષાનું પેપર સેટ કરે ને આવડતું હોય તો એ જ પેપર લખે ને ચેક પણ કરે. કોઈને તો ઠીક, પણ પોતાને પણ નાપાસ કરવાની નોટ સત્તા ! સ્કૂલ, કોલેજ કે યુનિવર્સિટી નાપાસ થાય તો ચાલશે, પણ વિદ્યાર્થી નાપાસ ન થવો જોઈએ. હવેથી ઝીરો માર્કસે પણ પાસ કરવાનો પરિપત્ર બહાર પાડવાના છીએ. વિદ્યાર્થીઓ હશે તો આપણે હોઈશું. એ બધા પરદેશ ભણશે તો અહીં કયા કાકાને ભણાવવાના હતા? હવે એવી યોજના લાવવાનો વિચાર છે કે વિદ્યાર્થી અહીં પાસ તો થાય જ, પણ એટલો પાસ ન થાય કે વિદેશમાં એડમિશન મળી જાય. બીજું કૈં નહીં તો રેલીમાં, સભામાં કે સરઘસમાં ટોળું તો જોઇશેને? એ જ નહીં હોય તો સંતો ને ઘંટો. ઉપદેશ, ગાયકૂતરાંને આપવાના હતા?

શું છે કે હવે શિક્ષક જ ફોન કરીને વિદ્યાર્થીને પૂછી લેશે કે પરીક્ષા આપવાનો ટાઈમ છે? એ ‘હા’ કહે તો પરીક્ષા લેવા જવું. ધારો કે ચાલુ પરીક્ષાએ માનનીય વિદ્યાર્થીને કૈં કામ આવી પડ્યું, તો શિક્ષકે તેની બહુ રાહ ન જોવી ને ઘરમાંથી જ કોઈ રાઇટર શોધી કાઢવો ને તેની પાસે લખાવવું અથવા શિક્ષકે જાતે જ આવડતું હોય તો જવાબો લખી કાઢવા. થોડું મોડુંવહેલું થાય તો ઉત્તરવહી ખેંચી ન લેવી. વિદ્યાર્થી રહી જાય તો ચાલે, પણ તેનું લખવાનું રહી ન જાય તે જોવું. જો વિદ્યાર્થીઓ પરીક્ષા ખંડમાં હાજર રહી પરીક્ષા આપવા રાજી હોય તો તેમને બે પરીક્ષા વચ્ચે એક દિવસ, મેસેજિસ કે કોમેન્ટ્સ તેમના ગ્રૂપમાં મૂકવા માટે કે ગર્લફ્રેન્ડ કે બોયફ્રેન્ડ સાથે સમય ગાળવા રજા આપવી. અમે ઈચ્છીએ છીએ કે પરીક્ષાનું ટેન્શન વિદ્યાર્થીને ન રહે એવું વાતાવરણ ઊભું થાય. પરીક્ષા પછી વિદ્યાર્થી પેપર તપાસવા તૈયાર થાય તેમ કરવું, તૈયાર ન થાય તો પેપર વિદ્યાર્થીની અનુમતિ લઈ શિક્ષકે તપાસવું અને તેને પૂછીને માર્કસ મૂકવા ને ધ્યાન રાખવું કે કોઈ રીતે પણ તે નાપાસ ન થાય. યાદ રાખો કે નાપાસ થયેલાઓએ ને નહીં ભણેલાઓએ જ દેશને બાનમાં લીધો છે. એ લોકો તાનમાં રહે ને ભણેલાઓ તાણમાં રહે એ જ આજની વાસ્તવિકતા છે. એ ચાલુ રહે એમ તમે ઈચ્છો છો?

000

e.mail : ravindra21111946@gmail.com

પ્રગટ : ‘આજકાલ’ નામક લેખકની કટાર, “ધબકાર”, 26 ફેબ્રુઆરી 2024