ગયું અઠવાડિયું જાણે કે બજેટની મોસમ હતી. પહેલાં ગુજરાત રાજ્યનું બજેટ વિધાનસભામાં રજૂ કરાયું અને પછી કેન્દ્રીય બજેટ સંસદમાં મૂકાયું.

એક ટી.વી. ચેનલે બજેટ અંગેના મહત્ત્વના સમાચારમાં દેશના વડા પ્રધાને બજેટ વંચાણ સમયે કેટકેટલી વાર પાટલી થપથપાવી તેની ગણતરી કરી હતી અને ‘વડા પ્રધાને 86 વાર પાટલી થપાવી' એવા ન્યૂઝ ચમકાવ્યા !

જ્યારે સોશ્યલ મીડિયામાં એવા પણ સમાચાર બજેટ અંગે મૂકાયા કે બજેટ રજૂઆત દરમિયાન નાણા પ્રધાને કેટકેટલી વાર ક્યા શબ્દોનો ઉપયોગ કર્યો અને તેનાં તારણ પરથી બજેટની દિશા કઈ તરફ છે તે અંગે અંગૂલિનિર્દેશ કરવાનો પ્રયત્ન કર્યો.

નાણા પ્રધાને અંગ્રેજીમાં બજેટ રજૂ કર્યું હતું એટલે જે શબ્દોનો ઉપયોગ કર્યો હતો તેને તપાસીએ તો : ગવર્નમેન્ટ શબ્દનો ઉપયોગ 105 વાર, ઇન્ડિયા 99 વાર, પ્રોવાઈડ 60, ઈન્કમ 55, ઇન્વેસ્ટમેન્ટ 35, ડીડક્શન 31, ઈન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચર 29, ઇલેક્ટ્રોનિક 22, હાઉસિંગ 21 વાર, વ્હીકલ 20, ઈન્સ્યોરન્સ 17, પીએમ 13, બેન્ક 12, એજ્યુકેશન 11 વાર અને હેલ્થ શબ્દનો ઉલ્લેખ માત્ર એક વાર કર્યો !

દેશના સત્તાધીશો કોને કેટલું મહત્ત્વ આપે છે, ક્યા મુદ્દાને વિશેષ અને ક્યા મુદ્દાને ઓછું મહત્ત્વ આપે છે એ જોવાનો અહીં પ્રયત્ન કરવો અસ્થાને તો નથી જ લાગતો.

અને એ જ રીતે જોઈએ તો આપણા ગુજરાત રાજ્યનું બજેટ રજૂ કરતી વખતે નાણા મંત્રી, જે વળી બીજા અગત્યના આરોગ્ય ખાતાનો હવાલો પણ સંભાળે છે તેમણે વિધાનસભામાં બજેટ રજૂ કરતી વખતે અને પ્રશ્નોત્તરી કાળમાં ધારાસભ્યો એ પૂછેલા સવાલોના જવાબો આપ્યા તે સમજવા અને સરકાર કેવાં કેવાં કારણો, દલીલો અને બહાનાબાજી કરી પોતાનો ઉલ્લુ સીધો કરવા માંગે છે તે જાણવું જરૂરી બની જાય છે.

આપણે સૌ જાણીએ છીએ કે બાળમૃત્યુ દર, માતા મૃત્યુ દર, બાળ કુપોષણ બાબતે ઘણાં વર્ષોથી આપણે ખાસ કંઈ નોંધપાત્ર સ્થિતિ હાંસલ નથી કરી. ગમે તેટલી વિકાસની ગુલબાંગો મારીએ છતાં ય આરોગ્યની સેવાઓ ગુજરાતમાં તમામ લોકો સુધી પૂરતી પહોંચાડવામાં આપણે હજી ઘણા કાચા છીએ.

આપણાં પ્રાથમિક ને સાર્વજનિક આરોગ્ય કેન્દ્રોમાં પૂરતો સ્ટાફ નથી અને લોહી તપાસનાં અને એક્સરેનાં પૂરતાં સાધનો પહોંચાડ્યા નથી કે ચાલુ હાલતમાં નથી.

ખાસ તો મેડિકલ સ્ટાફમાં 40 % જેટલી કમી છે અને ખાસ તો નિષ્ણાત ડોક્ટરોના જેવા કે સ્ત્રી રોગ નિષ્ણાત, વાઢકાપના સર્જન, બાળ રોગ નિષ્ણાત ને રેડિયોલોજીસ્ટના આંકડા જોઈએ તો તે ચોંકાવનારા છે. ગુજરાતના સાર્વજનિક આરોગ્ય કેન્દ્રોને કુલ 1,492 નિષ્ણાત ડોક્ટરોની જરૂર છે. જેની સામે 1,177 જગાઓ સરકારે મંજૂર કરેલી છે અને અત્યારે ગયા વર્ષના આંકડા પ્રમાણે માત્ર ને માત્ર 118ની ભરતી થયેલી છે, જે કાર્યરત છે એટલે કે 1,059 નિષ્ણાત ડોક્ટરો વિના સરકારી દવાખાના ચાલી રહ્યાં છે.

ભારત સરકારના જ અહેવાલ પ્રમાણે દેશ આખામાં સરેરાશ 82 % નિષ્ણાત ડોક્ટરોની કમી આરોગ્ય કેન્દ્રો પર છે અને તે સંદર્ભમાં જોઈએ તો આપણા ગુજરાતમાં 90 %થી વધુ અછત આ આંકડાઓમાં દેખાય છે તે ઘણી ચિંતાજનક અને દુ:ખદ વાત ગણવી રહી.

અહીં મુખ્ય મુદ્દો એ છે કે ગુજરાતના આ વખતના બજેટમાં આ સાર્વજનિક આરોગ્ય કેન્દ્રોમાં 8,600 જેટલા સ્ટાફની ભરતી થશે એમ જણાવ્યું છે પણ આ આંકડો છેતરામણો એટલા માટે છે કે તેમાં નિષ્ણાત ડોક્ટરો, નર્સ, ટેકનિશિયનો, કારકૂનો આશા વર્કર બહેનો કેટલા તેનો ફોડ પાડવામાં નથી આવ્યો.

અને વિશેષમાં આરોગ્ય ને નાણા મંત્રીએ જણાવ્યું કે 'સરકારની ગરીબ જરૂરિયાત વાળા દરદીઓ માટે જે મુખ્ય મંત્રી અમૃતમ્‌ અને મા વાત્સલ્ય યોજના છે તેનાં અમલ માટે ખાનગી હોસ્પિટલોનો લાભ લેવાશે, ખાનગી હોસ્પિટલોને સરકાર નાણાં ચૂકવશે કારણ કે આપણી સરકારી હોસ્પિટલોમાં પૂરતો સ્ટાફ અને સાધનોનો અભાવ છે.'

આ વાત વિધાન સભામાં કરતા ખાસ કારણ આ અંગે આપતા વધુમાં મંત્રીએ જણાવ્યું કે 'આપણા ગુજરાતમાં સરકારીને બદલે ખાનગી હોસ્પિટલો પસંદ કરવાનું શહેરોને ગામડાઓમાં પણ વધુ વલણ છે. અને ખાનગી હોસ્પિટલોમાં નાણાં ચૂકવવાની ક્ષમતા ગુજરાતના લોકોમાં વધારે છે.'

આવાં નિરાધાર કારણોની સાથે સાથે આ આરોગ્ય પ્રધાને ધારાસભામાં એમ કહ્યું કે 'બધા જ ડોક્ટરોને શહેરમાં રહેવું છે કોઈને ગામડાઓમાં નોકરી નથી કરવી અને હવે તો દસ ડોક્ટરો ભેગા થઈ જાતે જ એક પ્રાઈવેટ હોસ્પિટલ ઊભી કરી નાંખે છે .'

વળી એક આદિવાસી ધારાસભ્યના સવાલના જવાબમાં સીધું જ કહી નાખ્યું, કોઈ આંકડાના પુરાવા વિના કે આદિવાસી ડોક્ટરોને ખુદને પણ હવે ગામડાઓમાં નથી જવું, તેમને પણ શહેરોમાં જ નોકરી કરવી છે ..!'

બીજાં કારણો આપતા, સરકારી નીતિની પુષ્ટિ કરતા આરોગ્ય પ્રધાને કહ્યું કે 'હવે મેડિકલ કોલેજના વિદ્યાર્થીઓ ભણીને પરદેશ જવાનું પસંદ કરે છે, ગામડાંઓમાં જવાનું નહીં.' આ ઉપરાંત પૂછાયેલા સવાલના જવાબમાં જણાવ્યું કે ‘એમ.બી.બી.એસ.ના વિદ્યાર્થીએ ત્રણ વર્ષ ગામડાંઓમાં કામ કરવા માટેના જે પાંચ લાખ રૂપિયાના બોન્ડ લખાવાય છે તે પ્રમાણે પણ વિદ્યાર્થીઓ ગામડાંઓમાં જવાને બદલે પાંચ લાખ રૂપિયા જમા કરાવીને ગામડે સેવા કરવાનું ટાળે છે.'

આ અંગે આંકડા આપતાં જણાવ્યું કે છેલ્લાં બે વર્ષ દરમિયાન 1,490 મેડિકલ વિદ્યાર્થીઓએ ગામડાંઓમાં કામ કરવાનો ઈન્કાર કર્યો અને સરકારે તે માટેના બોન્ડની રકમના 21.85 કરોડ રૂપિયા વિદ્યાર્થીઓ પાસેથી વસૂલ કર્યા.

સાથે સાથે આ અંગે ધારાસભ્યે સવાલ પૂછ્યો કે 'છેલ્લા છ મહિના દરમિયાન આ મેડિકલ વિદ્યાર્થીઓ ફરજિયાતપણે ગામડાંઓમાં સેવા આપે એવું કંઈ સરકારે નીતિગત વિચારણા કરી છે ?' તો તેના જવાબમાં પણ આરોગ્ય પ્રધાને નન્નો ભણ્યો.

આ બધાં જ કારણો, દલીલો ઊંડાણથી તપાસીએ તો એમ જ લાગે કે સરકાર પાયાગત સમસ્યાઓના ઉકેલ લાવવામાંથી ભાગતા ફરવાની અને ખાનગી હોસ્પિટલોને ઘી કેળાં કરાવવાની વૃત્તિ ધરાવે છે.

આરોગ્ય પ્રધાન દલીલ કરે છે કે ડોક્ટરોને ગામડાંઓમાં નથી જવું પણ શહેરોમાં જ નોકરી કરવી છે. પણ હકીકત જોવા જઈએ અને આ જ વિધાન સભામાં જે આંકડા અપાયા તે તપાસીએ તો અમદાવાદ શહેરમાં જ આવેલી અને એશિયાની સૌથી મોટી સિવિલ હોસ્પિટલમાં જ 15 % જગાઓ ખાલી છે. સિવિલ હોસ્પિટલ માટે મંજૂર થયેલી 4,645માંથી કુલ 703 જગાઓ ભરી નથી જેમાં મોટા ભાગની જગાઓ ડોક્ટરોની છે.

સવાલ તો એ જ ઊભો થાય છે કે શું અમદાવાદ શહેરમાં જ આવેલી હોસ્પિટલમાં ય ડોક્ટરો નોકરી કરવા તૈયાર નથી ? કે પછી ખાલી જગાઓ ભરવામાં જ નથી આવતી ?

જ્યાં સરકારી હોસ્પિટલો નથી એવા અંતરિયાળ વિસ્તારોમાં, ખાસ કરીને આદિવાસી વિસ્તારોમાં તાલુકા મથકોએ જોઈએ તો ખાનગી ડોક્ટરોનું બજાર લાગેલું જોવા મળે છે. જાણે કે સ્પેશિયાલિસ્ટ – નિષ્ણાત ડોક્ટરોની લાઈનબંધ દુકાનો જ દુકાનો !

ગ્રામીણ વિસ્તારોમાં ખાનગી હોસ્પિટલો-દવાખાના ઊભા કરનાર ડોક્ટરો છે અને સરકારી નોકરી કરવા ડોક્ટરો મળતા નથી એ મગજમાં ઊતરે એવી વાત લાગતી નથી. અલબત્ત, ગ્રામીણ વિસ્તારોમાં ડોક્ટરો માટે પુરતી આવાસ અને અન્ય સુવિધાઓ આપતી નથી એ મુદ્દો ધ્યાનમાં લેવા જેવો ખરો.

અને સૌથી મોટી વાત એ છે કે સરકાર આરોગ્યને લઈ લાંબા ગાળાનું આયોજનને રૂપિયા કેન્દ્રી નહીં, બજાર કેન્દ્રી નહીં પરંતુ લોક કેન્દ્રી ડોક્ટરો તૈયાર કરવાની મેડિકલ કોલેજો ઊભી કરવા માંગતી જ નથી એવું સ્પષ્ટપણે દેખાઈ રહ્યું છે.

આપણા ગુજરાતમાં 24 જેટલી મેડિકલ કોલેજો છે. તેમાં સરકારી મેડિકલ કોલેજો તો માત્ર 8 જ છે. નવી કોઈ સરકારી મેડિકલ કોલેજ ઊભી કરવામાં નાણાં ખર્ચવામાં કોઈ સરકાર તૈયાર નથી. અને આજે આ સરકારી કે ખાનગી મેડિકલ કોલેજમાં એક વર્ષની ફી જ અઢી-ત્રણ લાખથી માંડી પંદર લાખ કે તેથી વિશેષ દેશની વિવિધ મેડિકલ કોલેજોમાં જોવા મળે છે.

એક અંદાજ પ્રમાણે આજે એક ડોક્ટર થવા વિદ્યાર્થીને, પાંચથી સાત વર્ષ મેડિકલ કોલેજમાં ભણવા માટે એક કરોડ રૂપિયા જોઈએ !

આટલો મોટો ખર્ચ કરવા કેટલાં મા-બાપ તૈયાર ? અને તેને લઈ સમૃદ્ધ ઘરનાં સંતાનો જ ડોક્ટર બની રહ્યાં છે. અને જે પણ ડોક્ટરની ડિગ્રી લે છે એ તરત જ આ ખર્ચેલાં નાણાં પાછા ક્યાંથી ઝડપભેર કમાવા તેની જ વેતરણમાં પડી જાય છે.

અને આ મોટે ભાગના સમૃદ્ધ પરિવારના સંતાનો હોવાથી ત્રણ વર્ષ ગામડાંઓમાં 'સેવા' કરવાને બદલે બોન્ડના પાંચ લાખ રૂપિયા તરત ભરી દેવાની ક્ષમતા ધરાવે છે.

અને સૌથી ચિંતા ની વાત એ છે કે બે મહિના પૂર્વે બ્રિટિશ મેડિકલ જર્નલ( BMJ)માં છપાયેલા એક લેખ મુજબ આપણા દેશમાં 54 % જેટલા તબીબી વ્યવસાય સાથે સંકળાયેલી વ્યક્તિઓ, દવાખાના ખોલીને બેસી ગયેલા જરૂરી મેડિકલ લાયકાત ધરાવતા નથી. જેમાં 24 % જેટલા ફિઝિશિયન-ડોક્ટરોનો સમાવેશ થાય છે. અને આ અહેવાલમાં એ પણ જણાવાયું છે કે આપણા દેશમાં 20 % જેટલા ડિગ્રીધારી રજિસ્ટર્ડ ડોક્ટરો મેડિકલ વ્યવસાયમાં ક્યાં ય કાર્યરત નથી !

આ વરવી વાસ્તવિકતાથી આંખ મિચામણા કરી સરકાર ખુદ ખોટાં કારણો અને બહાનાં બતાવી લોકોને છેતરતી હોય ત્યારે ક્યાં જવું ?

આ વખતના બજેટમાં 260 કરોડ રૂપિયા સ્ટેચ્યુ ઓફ યુનિટીની આજુબાજુ ફૂલો અને આનંદ પ્રમોદનાં સાધનો વિકસાવવા રખાયા હોય અને મેલેરિયા, ચિકનગુનિયા, ડેન્ગ્યુ અને ચેપી તાવ વગેરે માટે 331 કરોડ રૂપિયાની જોગવાઈ હોય, અમદાવાદની મેટ્રો માટે આ વર્ષે 510 કરોડની જોગવાઈ રખાઈ હોય, 18 કરોડ રૂપિયા 100 નવી 108 એમ્બ્યુલન્સ માટે રખાયા હોય અને 350 કરોડ રૂપિયા ખર્ચીને આ વર્ષે 112 ફ્લાય ઓવર ગુજરાતનાં શહેરોમાં ઊભા કરવાનાં હોય ત્યારે સરકારનો નાણાં 'ખર્ચવામાં' અગ્રતાક્રમ શું છે તે સુસ્પષ્ટ બની રહે છે.

આ બધું જોતાં સૌને સવાલ તો થાય જ કે ગુજરાત કેમનું તે અને ક્યારે તંદુરસ્ત બની રહેશે ?

સૌજન્ય : ‘ચિંતા’ નામક લેખકની સાપ્તાહિક કટાર, “ગુજરાત ગાર્ડિયન”, 10 જુલાઈ 2019

આ જૂન મહિનાની ગઈ 5થી 9 તારીખ લગી, અમદાવાદમાંથી પસાર થતી સાબરમતી નદીને સાફ કરવાના સરકારી અભિયાનનો આરંભ મુખ્યમંત્રી રૂપાણીના હસ્તે થયો. મુખ્યમંત્રીએ આગામી ગાંધી જયંતીએ સાબરમતીમાં ચોખ્ખું પાણી હશે તેવો સંકલ્પ પણ જાહેર કર્યો.

અમદાવાદ મ્યુનિસિપલ કોર્પોરેશને દાવો કર્યો કે આ સફાઈ અભિયાનમાં 60 હજાર લોકો જોડાયા અને પાંચસો ટન કચરો પાંચ દિવસમાં નદીથી કઢાયો અને અમદાવાદમાં આવેલા કચરાના પહાડો સમા પીરાણા ખાતે ઠલવાયો !

લોકોને સાથે લઈને, જનભાગીદારીથી નદીમાં સફાઈ અભિયાન કરવું જરૂરી તો છે જ. કારણ કે ધાર્મિક વિધિઓના ભાગ તરીકે ગણપતિની મૂર્તિઓથી માંડી માતાજીની મૂર્તિઓ – ચૂંદડીઓ, નારિયેળથી માંડી અનેક પ્રકારનાં પ્રસાદો, ફૂલો, પ્લાસ્ટિકની કોથળીઓ; જેને નદીમાતા કહેવાય છે તેમાં લોકો બેફામ પણે ઠાલવતા જ હોય છે. લોકો આ સફાઈ કાર્યક્રમમાં હજારોની સંખ્યામાં જોડાયા. અને અમદાવાદની જેમ સુરતમાં તો સ્થાનિક સંસ્થાઓએ જ યુવાનો, કોલેજિયનો, નાગરિકોને જોડી તાપી નદી સફાઈ અભિયાન આ જ દિવસોમાં કર્યું.

આ સફાઈકામ કરતાં કરતાં અમદાવાદ શહેરના લોકોને જાણ થઈ કે માત્ર અમદાવાદ શહેરની પાસેથી જ પસાર થતી, જ્યાં રીવરફ્રન્ટ યોજના છે એટલા વિસ્તારમાંથી પાંચસો ટન જેટલો પોતે જ નાંખેલો કચરો વીણાયો, ભેગો કરાયો ને નદીમાંથી બહાર કઢાયો.

પણ સવાલ તો મોટો એ જ છે કે શું સાબરમતી નદી અમદાવાદ શહેરના ચાર પુલોની વચ્ચે જ મહત્ત્વની છે ? રીવરફ્રન્ટ પરથી દેખાતી નદી સાફ કરો એટલે શું નદી સાફ થઈ ગણાય ?

રાજસ્થાનમાં અરવલ્લીની હારમાળામાંથી નીકળતી આ સાબરમતી નદી ખંભાતની ખાડીમાં પહોંચે છે ત્યાં સુધી માં 371જેટલા કિલોમીટરની સફર કરે છે.

અમદાવાદમાં નદી પ્રવેશે છે એ પહેલાં તેનાં પર 6 જેટલા નાના-મોટા ડેમ આવેલા છે.

બારમાસી નહીં પણ મોસમી આ સાબરમતી નદીની હાલની કડવી વાસ્તવિકતા એ છે કે નદી જ્યારે અમદાવાદમાં પ્રવેશે છે ત્યારે તેમાં લગીરે એક બુંદ સમું ય પાણી આગળથી આવતું નથી ! અમદાવાદમાં રીવરફ્રન્ટ યોજના બનાવી અને નદીમાં પાણી દેખાય ને લોકો માટે ઉજાણી ને હરવાફરવાનું સ્થાન બને એ રીતે તેમાં નર્મદાનું પાણી ઠાલવવામાં આવે છે. આ નદીનું ઉછીનું આવતું પાણી તળાવનાં જેવું સ્થિર છે. હવે સાબરમતી વહેતી નદી તો છે જ નહીં.

પાંચ દિવસ ના સાબરમતી સફાઈ અભિયાનનાં છેવટના દિવસે શિક્ષણપ્રધાન ભૂપેન્દ્રસિંહ ચુડાસમાના હસ્તે નદીમાંથી કચરો કઢાવી પૂર્ણાહુતિ કરાઇ. આ પ્રસંગે ટીવી ચેનલોને ઈન્ટરવ્યુ આપતા તેમણે કહ્યું કે 'આપણે લોકો જ પ્લાસ્ટિક જેવો કચરો નદીમાં નાંખીએ છીએ, જેનાં થરનાં થર અહીં નદીમાં જામી ગયાં છે. હવે તમે જ કહો કે પાણી પછી જમીનમાં કેવી રીતે ઊતરે ?તમારે ત્યાં પછી ભૂગર્ભમાં પાણી ક્યાંથી આવે ?'

ગુજરાતના શિક્ષણપ્રધાનના આ વિધાનો સાંભળતાં – વાંચતાં સવાલો તો મહત્ત્વના એ ઊઠે જ કે શું આ રીવરફ્રન્ટ પર નંખાતા ખાણીપીણીને ધાર્મિક કાર્યક્રમોના કચરાને લઈને જ, જામેલા થરને કારણે જ સાબરમતીમાંથી ભૂગર્ભ જળ ઊતરતાં રોકાયાં છે કે પછી આ મોજમજાને નદીકાંઠાની જમીનોને વેચવાને જમીનોના ભાવ ઊંચકાવવા બનાવવામાં આવેલા સિમેન્ટ કોન્ક્રીટના રીવરફ્રન્ટને કારણે નદીનાં જળ ભૂગર્ભમાં ઊતરતાં રોકાયાં ?નદીનો પટ સાંકડો કરી નંખાયો. જેને લઈ અગાઉથી જ નદી નિષ્ણાતોએ ચેતવણી આપી હતી કે આ રીવરફ્રન્ટનાં ચમકદમકવાળા કહેવાતા વિકાસ કરવાથી શહેરને માટે જરૂરી ભૂગર્ભ જળ ઊતરતાં રોકાશે.

તો બીજો મહત્ત્વનો સવાલ એ થાય છે કે તો પછી ગુજરાત રાજ્યના એક જવાબદાર વરિષ્ઠ પ્રધાન આવું અર્ધસત્ય તે કેમ બોલે છે ? નદીના કચરા માટે, ભૂગર્ભ જળ અવરોધવા માટે લોકોનો જ વાંક, આમ જનતાની જવાબદારી એમ કહીને છટકી જવાની આ ચાલ છે ? કે પછી નદીના કચરા માટે જવાબદાર મહત્ત્વના ગુનેગારો ને છાવરવાની પેંતરાબાજી ?

આ દિશામાં જ સવાલો તો પ્રદૂષણની ચિંતા કરનારા ગુજરાતના કર્મશીલો સરકારને પૂછતાં રહ્યા છે, તે અંગે સરકાર સામે સતત રજૂઆતો કરતા રહ્યા છે.

નદી સફાઈ અભિયાન તો અમદાવાદ શહેરમાં પુલ પરથી દેખી શકાય એવી અને એટલી નદીનું થયું પણ અમદાવાદ પછી ખંભાતની ખાડી સુધી નદીની લંબાઈ દોઢસો કિલોમીટરથી વધુ છે અને તે નદીના કિનારે સેંકડો વર્ષોથી વસેલાં ગામડાંઓમાં જે હાલત પાણીની અને સાબરમતી નદીની થઈ છે તે ભારે જોખમી અને ચિંતાજનક છે. લોકો, પશુઓ જાતભાતના પાણીજન્ય રોગોમાં સપડાઈ ચૂક્યાં છે. ધીમા ઝેરે રોજેરોજ લાખો લોકોને મોત તરફ ધકેલી દેવાનો જાણે કે આ ખેલ બની ચૂક્યો છે.

અને તેનું કારણ છે અમદાવાદના ઔદ્યોગિક વિસ્તારો, જેમાં મહત્ત્વના કેમિકલ ઉદ્યોગો આવેલાં છે તેમાંથી જે ઝેરી શુદ્ધિકરણ કર્યા વિનાના કેમિકલયુક્ત કચરા, રગડા નીકળે છે તે બધાં જ બેરોકટોક, ગેરકાયદેસર રીતે નદીમાં જ વર્ષોથી ઠલવાતાં રહ્યાં છે. તેને રોકવાના, ટોકવાના કડક પગલાં નથી મ્યુનિસિપલ કોર્પોરેશન લેતું કે નથી લેતી સરકારી પ્રદૂષણ વિભાગની કચેરી કે નથી લેતાં સરકારના જવાબદાર પ્રધાનો – આગેવાનો !

આ સાબરમતી નદી સફાઈ અભિયાન દરમિયાન એક પણ નેતા કે સરકારી અધિકારી નદીમાં ઠલવાતાં આ પ્રદૂષિત કેમિકલ કચરાને રોકવા કડક હાથે કામ લેવાશે એ અંગે બે શબ્દો પણ બોલ્યા નથી એ પણ હકીકત છે.

સૌથી હાસ્યાસ્પદ વાત આ અભિયાન વખતની એ રહી કે મ્યુનિસિપલ કોર્પોરેશનના અધિકારીઓએ જાહેરાત કરી હતી કે હવે શહેરમાં નદી કાંઠે સી.સી.ટી.વી. કેમેરા લગાવવામાં આવશે અને નદીમાં કચરો નાખનારને ઝડપી લઈ દંડ વસૂલ કરવામાં આવશે !

પણ એવી જાહેરાત ક્યાં ય જોવામાં ના આવી કે શહેરના અને શહેર બહાર જ્યાં જ્યાંથી ઔદ્યોગિક કચરો, કેમિકલ કચરો ઠલવાઈ રહ્યો છે તે બધાં માટે દોષિતોને તાત્કાલિક પકડીને તેમની સામે પોલીસ કાર્યવાહી ચાલુ કરવામાં આવી છે !

અમદાવાદ મ્યુનિસિપલ કોર્પોરેશનના અધિકારીઓએ એટલી વાત કરી કે મ્યુનિસિપલ કોર્પોરેશન પોતે જ ગટરના જે ગંદાં પાણી નદીમાં સીધાં જ છોડે છે તેના બદલે શુદ્ધિકરણ પ્લાન્ટમાં શુદ્ધ કર્યા બાદ જ નદીમાં છોડશે.

વળી સરકાર દ્વારા જ્યાં જ્યાં કેમિકલ ઉદ્યોગો છે તે દરેકને કડક રીતે, ફરજ પાડીને ખાસ પ્રકારના જરૂરી કેમિકલ્સ શુદ્ધિકરણનાં પ્લાન્ટ નાખવાનું ય હજી લગી કહેવાતું નથી. કેમિકલ ઉદ્યોગવાળા હમ્મેશાં એવું કહેતા રહ્યા છે કે આવાં પ્લાન્ટ નાખવાં અમને ખૂબ મોંઘાં પડે. અને તે દલીલને માની લઈ સરકારે આ બધાં ઔદ્યોગિક એકમોને સંયુક્ત-સહિયારા પ્લાન્ટ ઊભા કરવાની મંજૂરી આપેલી છે.

હવે સવાલ એ છે કે ગંદા પાણીને શુદ્ધ કરવા સહિયારો શુદ્ધિકરણ પ્લાન્ટ હોઈ શકે પણ જુદા જુદા કેમિકલ્સનો સહિયારો શુદ્ધિકરણ પ્લાન્ટ કેવી રીતે હોઈ શકે ? કેમિકલયુક્ત કચરા -પ્રવાહીને તો અલગ-અલગ જ સાફ કરવાની જે તે કેમિકલ પ્રમાણે પ્રક્રિયા-પદ્ધતિ હોય ! એ બધાં કેમિકલ્સને સામૂહિક રીતે એકત્ર કરી તે કેવી રીતે એક જ ધોરણથી સાફ કરી શકાય ?

પણ સરકાર હંમેશાં દેખાડો કરવામાં હોંશિયાર હોય છે. જે ખરેખરા સમાજના ગુનેગારો છે, જેઓ સમૃદ્ધ છે અને તેમના સહિયારાપણામાં જ સરકારો ચાલતી હોય છે એટલે તેમના પર લાલ આંખ કરવાની કોઈ સરકારો હિમ્મત કરતી નથી.

પર્યાવરણના ગંભીર સવાલો જ્યારે આજે ઊભા થયા છે, ત્યારે ઉપરચોટિયા મલમપટ્ટા લગાડવાનાં કામો કરીને સરકાર ધન્યતા અનુભવે છે.

આ નદી સફાઈ અભિયાનની જેમ જ વૃક્ષો વાવવાનું અભિયાન આજથી સાત-આઠ વર્ષ પહેલાં ગુજરાત સરકારે કરેલું અને એક જ દિવસમાં પચાસ લાખ વૃક્ષો વાવવાનો વિક્રમ નોંધાવ્યો એવો કૂદી કૂદીને પ્રચાર ગુજરાત સરકારે ટીવી છાપાંમાં કર્યો હતો. પણ એ પચાસ લાખ વૃક્ષોમાંથી કેટલાં ઊછર્યાં અને આજે હયાત છે તેની વાત કોઈ કરતું નથી. રાત ગઈ ઔર બાત ગઈ જેવો ઘાટ ઘડાય છે !

ગયા વર્ષે જ તળાવો ઊંડા કરવાનું અભિયાન આપણા ગુજરાતમાં સરકારે ચલાવ્યું હતું ને કરોડો રૂપિયા ખર્ચી ગામેગામ આવાં શામિયાણા બાંધી પ્રધાનોની આગેવાનીમાં કાર્યક્રમો થયેલાં. ગુજરાતના મુખ્યમંત્રીએ ટ્રેક્ટર પર બેસીને, સૂકાં તળાવમાં જઈને તળાવ ઊંડા કરાવવાનો શુભારંભ કરાવેલો તેનાં જોયેલાં ફોટા -વીડિયો અત્યારે યાદ આવે છે.

પરંતુ આજે નદી સ્વચ્છતા અભિયાન વખતે ગુજરાતમાં ગયા વર્ષે કેટલાં તળાવો ઊંડા થયાં અને આ કારમા ઉનાળે એ ઊંડા થયેલાં તળાવોમાં કેટલું પાણી છે યા પાણી છે કે નહીં તેની કોઈ વાત કરતું નથી.

પણ ભૂગર્ભ જળ ની ભારે કટોકટી હોવાં છતાં આ વર્ષ દરમિયાન જ આપણાં ગુજરાતમાં 678 પાણીના બોર ખોદવાની મંજૂરી આપી છે એ વાત ય સરકારની પાણી વિષયક ઢીલીપોચી નીતિને ઊઘાડી પાડનાર વાત બની રહે છે.

સાબરમતી નદીનું આ અભિયાન એટલા માટે પણ કરવાની સરકારને ફરજ પડી કે નદી શુદ્ધિકરણ માટે સુપ્રીમ કોર્ટે 2017ના એક ચુકાદામાં ગુજરાત સરકારને કડક ચેતવણી પણ આપેલી છે.

સાબરમતી સૌથી વધુ પ્રદૂષિત નદી છે અને તે અંગેના નિષ્ણાતોના રિપોર્ટોને લઈ સુપ્રીમ કોર્ટે વારંવાર ફટકાર તો સરકારને લગાવી જ છે તે ઉપરાંત જે ઝેરી કચરો નદીમાં ઠલવાય છે તેને તાત્કાલિક બંધ કરવાનાં, તે માટે જરૂર પડે તો જે – તે કેમિકલ ફેક્ટરીઓને બંધ કરી દેવા માટેના હુકમો પણ સુપ્રીમ કોર્ટે કરેલા છે.

નિષ્ણાતોના જણાવ્યા પ્રમાણે આપણી નદીઓનાં પાણી પીવા માટે ભારે જોખમી બની ચૂક્યાં છે પરંતુ તેથી ય વિશેષ નદી કાંઠે વસતાં ગામોના કૂવા-તળાવો ને ભૂગર્ભ પાણી ઝેરી બની ચૂક્યાં છે જે માત્ર મનુષ્ય નહીં, પ્રાણીઓ, પંખીઓ ને માછલીઓ ને ય જીવવા દે તેવાં નથી. કંઈ કેટલા ય ખેડૂતોનાં ખેતરે પહોંચતા પાણી ઝેરી હોવાને કારણે ભારે નુક્સાન ઉઠાવનારા દહાડા આવી ગયા છે યા આવતા થઈ ગયા છે.

આ બધા ખેડૂતોને વળતર ચૂકવવાની વાત તો બાજુએ રહી, પરંતુ કેમિકલ ફેક્ટરીઓના દૂષિત કચરાને ઠલવાતાં રોકવાના કોઈ ગંભીર પ્રયત્નો સરકાર કરતી નથી.

સરકાર લાંબા ગાળાના પગલાં લેવામાં માનતી જ નથી એવું જાણે કે લાગે છે. જેમ જડમૂળથી રોગ મીટાવવા ને બદલે માત્ર પીડામાંથી આંશિક રાહત આપવા પેઈનકીલરની ટીકડીઓ ડૉક્ટર આપ્યા કરે એવું જાણે કે સરકાર કરતી હોય એવું લાગે છે.

પીવાનું પાણી કયું યોગ્ય ગણાય ? – તે માટે પાણીમાંનાં તત્ત્વોનું નિશ્ચિત એવું આંતરરાષ્ટ્રીય ધોરણ છે. જે સરકારે માન્ય કર્યું છે પરંતુ નિષ્ણાતો ના જણાવ્યા અનુસાર ચોંકાવનારી વાત એ છે કે તે ધોરણોમાં,પીવા યોગ્ય પાણીના ધોરણોમાં પણ આપણી સરકારે ખુદ છૂટછાટો ઊભી કરી તેને બદલી નાખ્યાં છે.

ગુજરાત પાણી પુરવઠા બોર્ડનો 2017-18ના વાર્ષિક અહેવાલ જણાવે છે કે પીવાનાં પાણીમાં ટી.ડી.એસ.નું પ્રમાણ એક લીટર દીઠ 500 મીલીગ્રામ સુધી સ્વીકાર્ય છે, પણ રાજ્ય સરકારે પાણીના વૈકલ્પિક સ્રોતની ગેરહાજરીમાં આ પ્રમાણ 2000 ટી.ડી.એસ. કરી નાખ્યું છે. ‘પર્યાવરણ મિત્ર’ નામનાં સામયિકના જણાવ્યા પ્રમાણે કુલ 13 ધોરણોમાંથી 10 ધોરણોમાં સરકારે સ્વીકાર્ય મર્યાદા કરતાં માન્ય મર્યાદા વધારી દીધી છે !

આવાં છૂટછાટવાળા ધોરણોને પણ પાર કરીને આપણી નદીઓનાં પાણી દૂષિત થઈ ગયાં છે અને જેને પીવા લાખો લોકોને ફરજ પડી રહી છે.

પાણીજન્ય રોગોમાં રોજેરોજ લોકો સપડાતા રહે છે અને તેની માત્રા સરકારની ઢીલીઢાલી નીતિને લઈ વધતી જશે અને પીવાનાં પાણીની આવતીકાલ કેવી વસમી હશે તેની કલ્પના કરવી ય હવે તો મુશ્કેલ છે.

સૌજન્ય : “ગુજરાત ગાર્ડિયન”,19 જૂન 2019

https://www.facebook.com/manishi.jani/posts/2500475446638279

જૂન મહિનાના આ દિવસો નવા શૈક્ષણિક વરસના આરંભના છે. પરિણામો અને પ્રવેશનો માહોલ સર્વત્ર જોવા મળે છે. ૧૫ થી ૧૮ વરસના તરુણો જીવનમાં પ્રથમ વખત માધ્યમિક અને ઉચ્ચ માધ્યમિક શિક્ષણની પરીક્ષારૂપી વૈતરણી પસાર કરે છે. જે એક બાબત આ દિવસોમાં અધોરેખિત કરીને કહેવી જોઈએ તે એ છે કે દસમી-બારમીના પરિણામોમાં નાપાસ થયેલા છાત્રો  નવા શૈક્ષણિક વરસે વર્ગખંડોમાં ‘યસ સર’, ‘પ્રેઝન્ટ મેડમ’, ‘જય હિંદ’ કે ‘જય ભારત’ બોલીને તેમની હાજરી પુરાવતા જોવા નહીં મળે . ગુજરાતમાં અને દેશમાં આવા નાપાસ વિધ્યાર્થીઓની  સંખ્યા લાખોમાં છે. એસ.એસ.સી. અને એચ.એસ.સી.માં નાપાસ થયેલા આપણા આ લાખો તરુણો વિધાર્થી મટીને અસંગિઠત ક્ષેત્રના મજૂરો બની જતા હોવાની પ્રબળ સંભાવના છે. એમની સરકાર કે સમાજને જ્યારે ઝાઝી દરકાર નથી ત્યારે તાજેતરમાં રાજકોટના રામકૃષ્ણ આશ્રમે નાપાસ વિધાર્થીઓનું જાહેર સન્માન કર્યું અને પરીક્ષામાં નિષ્ફળતા વિધાર્થીઓની નહીં આપણી શિક્ષણ પદ્ધતિની છે તેમ જાહેર કર્યું તે ટાણાસરનું છે.

સરકારોને પોતાની નિષ્ફળતા છૂપાવવાની કે સિદ્ધિઓની રાઈને પહાડ બનાવી દર્શાવવાની આદત હોય છે. એટલે જાહેર પરીક્ષાઓના પરિણામોમાં માત્ર નિયમિત વિધાર્થીઓની સફળતા ચીતરી ઉત્તીર્ણ વિધાર્થીઓની મોટી ટકાવારી દર્શાવી વાહવાહી મેળવી જાતેને જાતે ખુદની પીઠ થપથપાવે છે. આ વરસના ગુજરાત માધ્યમિક અને ઉચ્ચતર માધ્યમિક શિક્ષણ બોર્ડના નિયમિત, રિપિટર અને ખાનગી એમ કુલ વિધાર્થીઓનું સરેરાશ પરિણામ અને માત્ર નિયમિત વિધાર્થીઓના પરિણામમાં ૧૦ થી ૧૫ ટકાનો તફાવત જોવા મળે છે. ૧૦મા ધોરણમાં કુલ પરીક્ષાર્થીઓની સંખ્યા ૧૧,૦૦,૫૧૪ હતી. તેમાંથી ૫,૯૭,૧૦૧ વિધાર્થીઓ પાસ થતાં  અને ૫,૦૩,૪૧૩ નાપાસ થતાં પરિણામ ૫૪.૨૫% આવ્યું છે. પરંતુ માત્ર નિયમિત ૮,૨૨,૮૨૩ પરીક્ષાર્થીઓમાંથી ૫,૫૧,૦૨૩ પાસ થતાં ટકાવારી ૬૬.૯૭% થાય છે.એટલે ૧૨ %નો તફાવત છે. ધોરણ ૧૨ સામાન્ય પ્રવાહમાં કુલ પરીક્ષાર્થીઓ ૫,૧૦,૫૧૦ હતા. તેમાંથી ૨,૯૮,૯૪૦ પાસ થયા છે એટલે નિયમિત, રિપિટર અને ખાનગી એમ ત્રણેય પ્રકારના કુલ વિધાર્થીઓનું રિઝલ્ટ ૫૮.૫૫ ટકા છે પરંતુ માત્ર નિયમિત પરીક્ષાર્થીઓનું રિઝલ્ટ ૭૩.૨૭ % એટલે કે કુલ વિધાર્થીઓના પરિણામની તુલનામાં ૧૫ % વધુ છે. આ આંકડાઓ એ પણ ઈંગિત કરે છે કે દસમા ધોરણમાં સફળ થયા પછી પણ તમામ વિધાર્થીઓ આગળ અભ્યાસ ચાલુ રાખતા નથી. જો તેમ થતું ન હોત તો ૧૦મા કરતાં ૧૨માના પરીક્ષાર્થીઓની સંખ્યામાં લાખોની ઘટ ન હોત.

ધોરણ ૧૨ સાયન્સનું પરિણામ અને તેની સફળતા નિષ્ફળતાની કહાની તો વળી કંઈક ઓર જ છે. ગત વરસોના રિઝલ્ટની તુલનામાં આ વરસનું સામાન્ય પ્રવાહનું રિઝલ્ટ વધ્યું છે પરંતુ દસમા ધોરણનું અને ૧૨ સાયન્સનું રિઝલ્ટ ઘટ્યું છે. વળી આ ઘટાડો પ્રતિ વર્ષ વધતો રહે છે તે મોટી ચિંતાનો વિષય બનવો જોઈએ. બાર સાયન્સમાં સૌથી વધુ ૩૩,૫૫૬ વિધાર્થીઓ કેમેસ્ટ્રી વિષયમાં નાપાસ થયા છે. સાયન્સ સ્ટ્રીમના વિધાર્થીઓમાં સરળ મનાતા કેમેસ્ટ્રી વિષયમાં આ વરસે મોટી સંખ્યા નાપાસની છે તેનું રહસ્ય, અટપટુ અને અઘરું પ્રશ્નપત્ર મનાય છે. ધોરણ ૧૨ સાયન્સમાં ત્રણ વિષયમાં નાપાસ થનારાની સંખ્યા ૧૭,૮૦૩ છે. પર્સન્ટાઈલ અને પર્સન્ટેજના ખેલમાં પણ રહસ્યમય સફળતાની કહાનીઓ છૂપાયેલી હોય છે. જે વિધાર્થી પર્સન્ટાઈલમાં અગ્ર હોય તે પર્સન્ટેજમાં પાછળ હોય તેવું બને છે. ૯૧% પર્સન્ટાઈલ ધરાવતા વિદ્યાર્થીઓની સંખ્યા ૨૬.૭% છે પરંતુ ૯૧% પર્સન્ટેજવાળા ૦૦.૨% જ છે. આ વરસના બાર સાયન્સના પ્રમાણમાં ઓછા રિઝલ્ટથી તબીબી વિદ્યા શાખાઓમાં પ્રવેશ સરળ બનશે, સ્પર્ધા ઘટશે તો ઈજનેરી વિદ્યાશાખાઓની હજારો બેઠકો ખાલી રહેશે.

તેજસ્વીતામાં અસમાનતા ગામ અને શહેર વચ્ચે કે મોટા શહેર અને નાના નગર વચ્ચે હોય છે તેવી માન્યતા ઘણેઅંશે આ પરિણામો તોડે છે. એજ્યુકેશન હબ ગણાતો રાજ્યની રાજધાનીનો જિલ્લો ગાંધીનગર શિક્ષણમાં પછાત છે તેવું આ પરિણામોએ પુરવાર કર્યું છે. સમગ્ર રાજ્યના જિલ્લાવાર પરિણામોમાં ધોરણ ૧૨ સાયન્સમાં ગાંધીનગર ૧૪મા ક્રમે છે. એટલું જ નહીં કચ્છ, સુરેન્દ્રનગર અને બનાસકાંઠા જેવા પછાત મનાતા જિલ્લા તેના કરતાં પરિણામમાં આગળ છે. આદિવાસી વિસ્તારોના રિઝલ્ટ હજુ સુધર્યા નથી. ધોરણ ૧૨ સામાન્યમાં અમદાવાદ શહેરના પરિણામમાં નવરંગપુરા કેન્દ્ર મોખરે છે. પરંતુ નવાઈ લાગે તેવી હકીકત એ છે કે દસમા ધોરણનું  અમદાવાદનું સૌથી  ઓછું પરિણામ બોપલ કેન્દ્રનું છે ! પરીક્ષાર્થીઓની કુલ સંખ્યામાં કન્યાઓનું પ્રમાણ ઓછું છે અને તે રીતે આપણી પિતૃસત્તા બરકરાર છે અને બેટીઓને ઓછી જ ભણાવાય છે પરંતુ પરિણામોમાં તે છોકરાઓ કરતાં અવ્વલ છે. ગુજરાતના બોર્ડ કરતાં સી.બી.એસ.સી. બોર્ડનું પરિણામ ઊંચું છે. તો વળી ગુજરાત બોર્ડના એન.સી.આર.ટી.ના સિલેબસનું પરિણામ ઊંચું છે. ત્રણેય જાહેર પરીક્ષામાં અંગ્રેજી માધ્યમનું પરિણામ જ વધુ છે. આ બાબતો દર્શાવે છે કે આપણે કેટકેટલી અસમાનતા અને ભેદભાવ ભાંગવાના છે.

પરિણામોના સબળા નબળા હોવાના મૂળમાં તો ખાડે ગયેલું પ્રાથમિક શિક્ષણ છે. સરકારી શાળાઓની ગુણવત્તા હવે સ્તરહીન બની ગઈ છે. ખાનગી શિક્ષણની સર્વત્ર બોલબાલા છે. ‘ધ ઈકોનોમિસ્ટ”ના એક સર્વે મુજબ ભારતીય માબાપ તેમની આવકનો ૪% ખર્ચ બાળકોના ખાનગી શિક્ષણ પાછળ ખર્ચે છે. જે અમેરિકા (૨.૫ %) અને યુરોપ (૧%) કરતાં ઘણો વધારે છે. ચીન એના રૂ.૩.૯૫ લાખના કુલ શિક્ષણ બજેટમાંથી રૂ. ૧.૨૧ લાખ હાયર એજ્યુકેશન માટે તો ભારત રૂ. ૮૭,૦૦૦ કરોડમાંથી રૂ. ૩૧,૫૦૦ કરોડ હાયર એજ્યુકેશન માટે વાપરે છે. એટલે સરકારની પ્રાયોરિટી ક્યા શિક્ષણ તરફ વધુ છે તે જણાય છે. નોકરી અને ડિગ્રીના વિચ્છેદની વાતો ખૂબ કહેવાય છે પણ હાલનું શિક્ષણ રોટલો કમાવી આપે તેવું નથી. નેશનલ સ્ટેસ્ટિસ્ટિક ઓફિસના એક સર્વે મુજબ ૨૦૧૭-૧૮ના વરસમાં શહેરોમાં અભણ બેરોજગાર ૨.૧ % હતા. પણ ભણેલા બેરોજગાર ૯.૨% હતા. શાયદ એટલે જ ગુજરાત સરકાર હવે શિક્ષિત બેરોજગારને રોજગારલક્ષી કૌશલ્ય પૂરું પાડતા શિક્ષણ સંબંધી કાયદો ઘડવા વિચારી રહી છે.

જાહેરજીવનના કવિ ઉમાશંકર જોશીએ તેમના આત્મકથનાત્મક લખાણોના પુસ્તક “થોડુંક અંગત”માં લખ્યું છે : “જીવન ઘડતરમાં માધ્યમિક શાળાના શિક્ષકોનો પ્રભાવ ઘણો વધારે પડે છે એવું મને હંમેશાં લાગ્યા કર્યું છે. પ્રાથમિક શાળાનો અનુભવ કેટલોક વીસરાઈ જાય  છે અને કોલેજ વખતે પાકા ઘડા જેવા હોઈએ છીએ. માધ્યમિક શાળામાં જેને સારા શિક્ષક મળ્યા તે સદ્દભાગી.” (પૃષ્ઠ-૧૦) માધ્યમિક – ઉચ્ચતર શાળાંત પરીક્ષાના પરિણામોને ઉમાશંકર જોશીના અનુભવનિરીક્ષણ સાથે મૂલવતાં  ચિંતા થવી સહજ છે.

e.mail : maheriyachandu@gmail.com

(પ્રગટ : ‘ચોતરફ’ નામક લેખકની સાપ્તાહિક કટાર, “સંદેશ”, 12 જૂન 2019)