રવીન્દ્ર પારેખ

એક તબક્કે રામમંદિર ટ્રસ્ટના જનરલ સેક્રેટરી ચંપતરાયે પ્રાણપ્રતિષ્ઠા મહોત્સવનું આમંત્રણ વિપક્ષોને ન આપવાની જાહેરાત કરી હતી, પણ પછી કૈં હૃદયપરિવર્તન થતાં જુદા જુદા વિપક્ષોને આમંત્રણ આપવાની શરૂઆત થઈ, તો વિપક્ષો ઑર ઊંચે ચડ્યા છે અને આમંત્રણને નકારીને પોતાનું અસ્તિત્વ જાહેર કરવા મથી રહ્યા છે. જેમ આમંત્રણ ન આપવામાં અનુદારતા હતી, એમ જ આમંત્રણ નકારવામાં પણ અવિવેક છે. એ જુદી વાત છે કે કોઇ આમંત્રણ સ્વીકારવું કે નકારવું વ્યક્તિગત બાબત છે, પણ કોઈ પક્ષ તે નકારે તો તે જે તે પક્ષના અવાજનો સામૂહિક પડઘો પાડે છે, એટલે નકાર, પછી વ્યક્તિગત ન રહેતા જે તે પક્ષનો સામૂહિક ઉદ્દગાર બને છે. ‘ઇન્ડિયા’ ગઠબંધનના મોટાભાગના સાથી પક્ષો જેવા કે તૃણમૂલ કાઁગ્રેસ, આર.જે.ડી., જે.ડી.યુ., સી.પી.એમ. વગેરેએ રામમંદિર પ્રાણપ્રતિષ્ઠા મહોત્સવનાં નિમંત્રણનો અસ્વીકાર કર્યો છે ને તે ઓછું હોય તેમ છેલ્લે છેલ્લે, રામમંદિર પ્રાણપ્રતિષ્ઠા મહોત્સવમાં હાજર ન રહેવાનો નિર્ણય કાઁગ્રેસે પણ લીધો છે. કાઁગ્રેસના મહાસચિવ જયરામ રમેશે જણાવ્યું છે કે કાઁગ્રેસ અધ્યક્ષ મલ્લિકાર્જુન ખડગે સહિત સોનિયા ગાંધી, લોકસભાના વિપક્ષના નેતા અધીર રંજન ચૌધરી અને અન્ય નેતાઓ સમારંભમાં હાજર નહીં રહે. આ અગાઉ સમાજવાદી પાર્ટીના પ્રમુખ અખિલેશ યાદવે આમંત્રણ મળે તો પોતે જશે એવું કહ્યું હતું, પણ આમંત્રણ મળ્યું, તો આમંત્રણ આપનારને પોતે ઓળખતા નથી – એમ કહીને હાજર નહીં રહે એવી શેખી મારી છે. કાઁગ્રેસી નેતાઓ ખડગે, સોનિયા ગાંધી અને અધીર રંજન ચૌધરીએ પણ અગાઉ સમારંભમાં હાજર રહેવાનો સંકેત આપેલો ને હવે આમંત્રણ મળ્યું છે તો નિમંત્રણનો આદરપૂર્વક અસ્વીકાર કર્યો છે.

22 જાન્યુઆરીનાં આમંત્રણનો અસ્વીકાર કરતાં કાઁગ્રેસે એવો ખુલાસો કર્યો છે કે ભા.જ.પે. અને આર.એસ.એસ.એ અયોધ્યાના રામમંદિરને રાજકીય પ્રોજેક્ટ બનાવી દીધો છે ને મંદિર અધૂરું છે, છતાં તેનું ઉદ્ઘાટન ચૂંટણીલક્ષી લાભ ખાટવા કરાઈ રહ્યું છે. શંકરચાર્યનો હવાલો આપતા એમ પણ કહેવાયું છે કે મંદિર અધૂરું હોય તો પ્રાણપ્રતિષ્ઠા ન થઈ શકે. ભા.જ.પ.ને રાજકીય લાભ લેવામાં જ રસ હોય તો મંદિર આખું હોય કે અધૂરું, બહુ ફેર ન પડે. એક શંકરાચાર્યે તો એવું પણ કહ્યું હતું કે વડા પ્રધાન પ્રાણપ્રતિષ્ઠા કરશે તે શું સંતોએ જોઈ રહેવાની છે? મતલબ કે સંતોની કોઈ ભૂમિકા ખરી કે કેમ? કાઁગ્રેસ દ્વારા ખુલાસો એવો પણ થયો છે કે કાઁગ્રેસ 2019ના સર્વોચ્ચ અદાલતના નિર્ણયને અને લોકોની આસ્થાને માન આપે છે, પણ ભા.જ.પ.ના રાજકીય પ્રોજેક્ટમાં ભાગીદાર થવા કાઁગ્રેસ તૈયાર નથી. પશ્ચિમ બંગાળના મુખ્ય મંત્રી મમતા બેનર્જી પણ આ કાર્યક્રમમાં ઉપસ્થિત રહેવાનાં નથી. ટૂંકમાં, વિપક્ષો પ્રાણપ્રતિષ્ઠા મહોત્સવમાં ભાગ નહીં લે એ નક્કી છે.

વિપક્ષો તેમની રીતે સાચા હશે, પણ તેમના નકારની અસરો અંગે તેમણે ગંભીરતાથી વિચારવાની જરૂર છે. અન્ય વિપક્ષોનું તો ગજું જ નથી, પણ સૌથી મોટા વિપક્ષ તરીકે કાઁગ્રેસે 2024ની ચૂંટણી સંદર્ભે લીધેલો આમંત્રણના અસ્વીકારનો નિર્ણય પોતાનું જ અહિત કરે એમ બને. એ રીતે તો તમામ વિપક્ષો નુકસાનમાં જ છે. એ સાચું કે ભા.જ.પ. અને આર.એસ.એસ.એ 2024ની ચૂંટણીનો રાજકીય લાભ ખાટવા જ અધૂરા રામમંદિરમાં પ્રાણપ્રતિષ્ઠાનો ઉપક્રમ યોજ્યો છે ને આ ઉપક્રમ ચૂંટણીમાં હુકમનું પાનું સાબિત ન થાય તો જ આઘાત લાગે, બાકી, તો એ લાભમાં રહેશે એમાં શંકા નથી. માની લઇએ કે ચૂંટણીને ધ્યાનમાં રાખીને જ આખો ઉપક્રમ યોજાયો છે, તો સવાલ એ થાય કે તે કેમ ન યોજવો? રામને નામે મત ઉઘરાવવાનો ઉપક્રમ હોય તો આ કામ તો કાઁગ્રેસ પણ કરી શકી હોત, પણ તે દાયકાઓ સુધી ન થયું ને પછી કાઁગ્રેસ કહે કે તેને રામમાં પૂરી શ્રદ્ધા છે તો તે ગળે કેવી રીતે ઊતરે?

અડવાણીની રથયાત્રા, બાબરી ધ્વંસ, સુપ્રીમનો નિર્ણય ને હવે પ્રાણપ્રતિષ્ઠા જેવા ઉપક્રમમાં વિપક્ષોએ ક્યારે ય સક્રિયતા દાખવી છે? જે સંઘર્ષો થયા એમાં કાઁગ્રેસે કે અન્ય પક્ષોએ સાથ-સહકાર આપ્યો છે? ત્યારે તો ભા.જ.પ. પાસે સત્તા પણ ન હતી, એ સ્થિતિમાં કરોડો હિન્દુઓની અવગણના એ જ એક માત્ર લક્ષ્ય હતું. એવા સંઘર્ષ કાળમાંથી ભા.જ.પ. સત્તા પર અને ત્યાંથી રામમંદિર નિર્માણ સુધી આવ્યો છે, તો એ રાજકીય લાભ શું કામ ન ખાટે? ભા.જ.પ. વૉટની રાજનીતિ કરે છે, તો કાઁગ્રેસ નથી કરતી, એમ? ત્યારે કાઁગ્રેસે મુસ્લિમ વૉટની રાજનીતિ ખેલી, તો હવે ભા.જ.પ. હિન્દુ મતોની રાજનીતિ ખેલે તેમાં નવાઈ શું છે? આખા ય ઉપક્રમમાં પૂરેપૂરું રાજકારણ હોય તો પણ તે કાઁગ્રેસનાં અગાઉ ખેલાયેલ રાજકારણનો જ પડઘો છે, એવું નહીં? ખરેખર તો ભા.જ.પ. રાજકારણ ખેલે છે એમ કહીને વિપક્ષોએ સહાનુભૂતિ ઉઘરાવવાનું બંધ કરીને આવનારી ચૂંટણીમાં પોતાનું અસ્તિત્વ ટકાવવા શું કરવું જોઈએ એની યોજના વિચારવી જોઈએ. એક બાબત નક્કી છે કે પ્રાણપ્રતિષ્ઠા મહોત્સવનાં આમંત્રણનો નકાર કોઈ પણ પક્ષને નહીં ફળે. કાઁગ્રેસે આમંત્રણ નકારીને ગુજરાતના કાઁગ્રેસી નેતાઓમાં પણ વિરોધનો સૂર ઉપસાવ્યો છે.

વરિષ્ઠ પ્રાદેશિક નેતા અર્જુન મોઢવડિયાએ સ્પષ્ટ કર્યું છે કે કાઁગ્રેસે આવા રાજકીય નિર્ણયો લેવાથી દૂર રહેવું જોઈએ. રામ આરાધ્ય છે ને એ આસ્થા અને વિશ્વાસની બાબત છે. જયરામ રમેશનાં નિવેદન સંદર્ભે પૂર્વ ધારાસભ્ય અમરીશ ડેરે કહ્યું કે આવું નિવેદન કાઁગ્રેસના અસંખ્ય નેતાઓને નિરાશ કરનારું છે, તો ગુજરાત  કાઁગ્રેસના પ્રમુખ શક્તિસિંહ ગોહિલ આવા મતોને સત્યથી વેગળા ગણાવી એટલો ઉમેરો કરે છે કે કાઁગ્રેસ રામની આસ્થા સાથે તો છે જ, પણ તેનો વાંધો ભા.જ.પ. રાજકીય લાભ ખાટવા આ ઉપક્રમ યોજે છે તેની સામે છે ને કાઁગ્રેસ એનો હિસ્સો ન થઈ શકે. આ સાચું હોય તો પણ તમામ વિપક્ષો પોતાના વાંધાઓ ઊભા રાખીને પ્રાણપ્રતિષ્ઠામાં જોડાય એવું દરેક હિન્દુ ઈચ્છે, પણ ખાસ કરીને કાઁગ્રેસ એ જ જૂની રીતરસમ જાળવવા મથે છે. તે મુસ્લિમ મતો જાળવી રાખવા પણ આમાં ન જોડાય તે સમજી શકાય એમ છે. એમ કરીને તે કરોડો હિંદુઓનાં મત ગુમાવવા તૈયાર છે, પણ આ વલણ કાઁગ્રેસની તરફેણમાં નહીં જાય તે પણ એટલું જ સાચું છે. કાઁગ્રેસે એ પણ જોવું જોઈએ કે કેટલાંક મુસ્લિમ અગ્રણીઓ ભા.જ.પ.ની સાથે છે. છેલ્લે છેલ્લે તો જાણીતા ફિલ્મી લેખક, ગીતકાર જાવેદ અખ્તરે તો ત્યાં સુધી કહ્યું છે કે રામ મંદિરનાં નિર્માણ સામે કોઈને પણ વાંધો ન હોવો જોઈએ ને આ વિશ્વનો સૌથી મોટો તહેવાર છે. એ ઉપરાંત ભા.જ.પ.માં પણ કેટલાંક મુસ્લિમ નેતાઓ-સાંસદો છે કે કેટલાંક તો મંત્રીઓ પણ રહી ચૂક્યા છે. આ સ્થિતિ હોય ત્યાં આમંત્રણનો અસ્વીકાર ગેરસમજમાં જ વધારો કરશે કે બીજું કૈં? મોટા ભાગની પ્રજા તો એમ જ માનશે કે કાઁગ્રેસે આમંત્રણ નકાર્યું છે તે ભા.જ.પ.ના વિરોધમાં નહીં, પણ રામના વિરોધમાં છે, એટલે જે કાઁગ્રેસને માને છે ને હિન્દુ છે ને રામના ભક્ત છે, તે અસ્વીકારના આ વલણથી રાજી નહીં થાય.

વિપક્ષોના આ નકારથી 2024ની ચૂંટણીનો લાભ તેમને તો નહીં થાય, પણ એનો ફાયદો ભા.જ.પ.ને જરૂર  થશે ! એ કમનસીબી છે કે 28 વિપક્ષો ભા.જ.પ.ની સામે ભેગા થયા છે, પણ એક થયા નથી. દરેક વિપક્ષ પોતાનું વિચારે છે, પણ અન્યનું કોઈ વિચારતું નથી. વિપક્ષો પાસે કોઈ કોમન મિનિમમ પ્રોગ્રામ નથી, બધા વિપક્ષો વતી દેશ સામે ધરી શકાય એવો એક સ્પષ્ટ ચહેરો નથી. અત્યારે તો આવનારી ચૂંટણી સંદર્ભે વિપક્ષો વચ્ચે સીટોની ખેંચાખેંચી ચાલે છે. મમતા બેનર્જી બે જ સીટ આપવા તૈયાર છે, એવું જ અન્ય પક્ષોનું પણ છે. આવામાં રામને નામે વિપક્ષો અયોધ્યામાં એક થયા હોત ને થોડો સમય સાથે રહ્યા હોત તો કોઈનું કૈં બગડવાનું ન હતું, પણ આમંત્રણ નકારીને વિપક્ષોએ પોતાનું ઘણું બગાડ્યું છે. ગમ્મત તો એ છે કે વિપક્ષોના આવા નકારનો અવાજ પણ એક નથી, એ દરેકનો આગવો નકાર છે, એ પરથી પણ તેમની વચ્ચેની એકતાનો અંદાજ લગાવી શકાય એમ છે. આમ તો ‘ભારત જોડો ન્યાય યાત્રા’ કાઁગ્રેસની યાત્રા છે, પણ એ ઘણું ખરું તો રાહુલ ગાંધીની જ હોય એવું વધારે લાગે છે. એ મણિપુરથી 14મીએ શરૂ થવાની હતી, પણ તેને મંજૂરી મળી નથી. અહીં સવાલ એ થાય કે વિપક્ષો જો ખરેખર સાથે થયા હોય તો એ રાહુલ કે કાઁગ્રેસની જ યાત્રા હોય એવું કેમ લાગે છે? કેમ અન્ય વિપક્ષોને ભારતને જોડવાની કે ન્યાયની જરૂર નથી લાગતી? દૂરંદેશીપણાનો અભાવ અને અમર્યાદ સત્તાલાલસા, આત્મરતિ જેવાં લક્ષણો નહીં ઘટે તો વિપક્ષોથી ભા.જ.પ.ને ડરવાનું કોઈ કારણ નથી. વડા પ્રધાન તો બધું મળીને કોઈ એક જ થાય, પણ વિપક્ષો પર નજર નાખીએ તો લગભગ બધા વિપક્ષોને પોતપોતાના વડા પ્રધાન તો છે જ !

આવામાં જે પક્ષ પાસે દેખાડવા લાયક સતત એક જ ચહેરો છે, તે ખોટમાં નહીં જાય એવું ખરું કે કેમ?

વિપક્ષોએ વધારે નહીં તો મજબૂત વિપક્ષ તરીકે સંસદમાં બેસવા જેટલી ક્ષમતા દાખવવા કૈંક તો કરવું જ જોઈએ. એમ નહીં થાય તો 2024ની ચૂંટણી તો થશે, પણ તે પછી ચૂંટણી આવવા વિષે ભારોભાર શંકા જ રહેશે …

000

e.mail : ravindra21111946@gmail.com

પ્રગટ : ‘આજકાલ’ નામક લેખકની કટાર, “ધબકાર”, 12 જાન્યુઆરી 2024

હાશ, છાતી પરથી ડુંગર સમાણો પાણો ઉપડી ગયો !

મહારાષ્ટ્રનો અધિકાર ગુજરાતે વાપર્યો એ ગેરકાયદે ગણાય તે મુદ્દો તો હિમદુર્ગનું એકદશાંશમું ટોચકું માત્ર છે. મુદ્દાની વાત, ગુનેગારો સાથે સરકારી મેળાપીપણાની અને સંડોવણીની છે.

પ્રકાશ ન. શાહ

બિલ્કિસનો પત્ર વાંચ્યો તમે ? એ લખે છેઃ ‘આજે મારા માટે ખરેખર નવું વરસ છે.’ રાહતના આંસુએ  રડતી બિલ્કિસે છેલ્લા દોઢ વરસમાં પહેલીવાર બાળુડાંને ગળે લગાડ્યાં છે. એને લાગે છે કે છાતી  પરથી જાણે ડુંગરકદ પાણો ઉપાડી લેવામાં આવ્યો છે, ‘અને ફરીથી હું નિરાંતે શ્વાસ લઈ શકું છું.’  બિલ્કિસ પ્રકરણ ગેંગરેપ અને હત્યાની એવી દાસ્તાં છે જેમાં સીધા સંડોવાયેલાઓએ જ માત્ર નહીં પણ, કમનસીબે, ગુજરાતના વ્યાપક જનસમુદાયે સુ્દ્ધાં અરેરાટીનો આછો અણસાર અનુભવ્યાનું તમારી ને મારી જાણમાં નથી. આ લખું છું ત્યારે મને નિવૃત્ત પોલીસ વડા ગિલ સાથેની વાતચીતનું સ્મરણ થાય છે.

ગુજરાતમાં શાંતિ સ્થાપન માટે વિશેષ અધિકાર સહિત એમને 2002માં મોકલવામાં આવ્યા હતા. આવ્યા ત્યારે એમની કને જૂની અનુભવમૂડી હતી કે આવી અશાંતિના એક દોર પછી આઠદસ  દિવસમાં લોકઉદ્રેક શમી જાય છે. આગલા અનુભવોએ આશ્વસ્ત અને સજ્જ ગિલે અહીં કામ તો ઠીક પાર પાડ્યું પણ એમને કશોક ખટકો રહી ગયો હતો એનો ખયાલ એમની વિદાયક્ષણોમાં આવ્યો.

અમારી વચ્ચે એકબે બેઠકનું અંતર હશે એટલે મેં ચિઠ્ઠીમાં પૂછ્યુંઃ ‘તમને આટલા ગાળા પછી  લોકમાનસ કેવું લાગે છે?’ એમણે હાથમાં લીધી, વાંચી મને સીધો ઉત્તર આપવાની કદાચ સુવિધા  નહોતી. પણ એનો ખંગ એ વિદાયવચનો વાસ્તે ઊભા થયા ત્યારે એમણે વાળ્યોઃ ‘સામાન્યપણે  હિંસક ઘટનાક્રમ પછી જે ઉશ્કેરાટ ને હિંસક ધિક્કારલાગણી ઓસરી જતાં હોય છે – થોડા દિવસોમાં – તે અઠવાડિયાના અઠવાડિયા પછી પણ જેમના તેમ છે. શાંતિસ્થાપનની મારી કામગીરી પતી છે છતાં નથી પતી. કારણ, અહીં હું એ કલિંગબોધ નથી જોતો જે મેં અન્યત્ર જોયેલ છે.’

કલિંગબોધનો અમાનવીય અભાવ કઈ હદે સંસ્થીકૃત થઈ ગયો છે એનો નાદર નમૂનો અગિયાર ગુનેગારોને પંદરમી ઓગસ્ટના શુભ દિને (અલબત્ત, સારું ચોઘડિયું જોઈને સ્તો)  સજામાફી જાહેર કરી છોડી મેલ્યા એ બીનામાં છે. વસ્તુતઃ, કેમ કે ગુજરાતના વ્યવસ્થાકીય રંગઢંગ જોઈ કેસ સરખો નહીં ચાલે એ ગણતરીએ તે મહારાષ્ટ્ર મોકલાયો હતો. ત્યાં સજા જાહેર થઈ હતી. સજામાફી મહારાષ્ટ્ર સરકાર અંતર્ગત આવતો મુદ્દો હતો. છતાં ગુજરાત સરકારે બિલકુલ જાણતે છતે સર્વોચ્ચ અદાલતની આ અગાઉની બેન્ચને પણ ખરી માહિતીથી વંચિત રાખી.

સર્વોચ્ચ અદાલતની હાલની બેન્ચના શબ્દોમાં ગુનેગારો સાથે તંત્રનું મેળાપીપણું હતું. કાયદાની  જોગવાઈ પ્રમાણે મહારાષ્ટ્રમાં જ ચાલવી જોઈતી અદાલતી કામગીરી ગુજરાતમાં ચલાવાય નહીં એવી દેખીતી ટેકનિકલ ભૂમિકાએ હમણાં તો સજામાફી રદ્દ થઈ છે. પણ બધી કાનૂની વિગતો અને સુપ્રીમકોર્ટની ટિપ્પણીઓ જોઈએ તો સમજાય છે કે નકરી ટેકનિકલ રીતે દેખાય છે એ તો હિમદુર્ગનું એકદશાંશમું ટોચકું માત્ર છે.

અપીલ માટે એક સાથે જે ત્રણ મહિલાઓ આગળ આવી એમના આપણે વતનની આબરૂ ખાતર ઓશિંગણ રહીશું. ‘સાઝી દુનિયા’ના રૂપરેખા વર્મા એંસીએ પણ કડેધડે છે. પૂર્વસાંસદ સુહાસિની અલી જોડાયાં – આઝાદ હિંદ ફોજ ખ્યાત કેપ્ટન લક્ષ્મીના દીકરી હોવાપણું કોઈ જેવી તેવી વાત તો નથી સ્તો. અને હાલ, વન્સ અપોન અ ટાઇમ એન.ડી.ટી.વી.ના રેવતી લાલ પણ હતાં – કેમ કે  2002માં એમની કામગીરી સર એ ચશ્મદીદ પૈકી હતાં. ઉપરાંત પોતાને છેડેથી મહુઆ મોઇત્રા અને નિવૃત્ત પોલીસ અધિકારી મીરા ચઢ્ઢા પણ જોડાયાં. સલામ એમને.

કેટલી સાદી વાત છે, રુલ ઓફ લૉ કહેતાં કાયદાનું શાસન ! અને આઇડિયોલોજીના અફીણિયાં ને સૈંયા ભયે કોતવાલિયા શું શું કરી શકે તે આપણે જોઈ રહ્યાં છીએ. ક્યાં સુધી જોતાં રહીશું, કોને ખબર. ખરું જોતાં કાયદાના શાસનને પાયાના ખયાલ તરીકે સ્વીકારીએ તો તરત સમજાઈ રહેશે કે જે  પણ અકરણીય છે એને કથિત ધરમમજહબ કે કથિત વિચારધારાકીય ધોરણે વાજબી ઠરાવી શકાય નહીં. સવાલ નાગરિક સમાજના શીલ અને  સમજનો છે, અને તો જ આપણે નિરાંતે શ્વાસ લઈ શકીએ.

e.mail : prakash.nireekshak@gmail.com

પ્રગટ : ‘પરિપ્રેક્ષ્ય’, “દિવ્ય ભાસ્કર”; 10 જાન્યુઆરી 2024

રાજ ગોસ્વામી

આઈ.પી.એસ. અફસર મનોજ શર્મા અને તેમની સિવિલ સર્વન્ટ પત્ની શ્રદ્ધા શર્માનાં જીવન તેમ જ કારકિર્દીના સંઘર્ષ પર આધારિત, ફિલ્મ નિર્માતા વિધુ વિનોદ ચોપરાની ફિલ્મ, ટ્વેલ્થ ફેઈલ, દેશના લાખો લોકો માટે પ્રેરણાનો સ્રોત બની ગઈ છે.

મધ્ય પ્રદેશનો ગ્વાલિયર પ્રદેશ, ચંબલ નદીની ખીણોમાં રહેતા ડાકૂઓ માટે જાણીતો છે, પરંતુ અહીં રહેતા મનોજ શર્મા નામના એક છોકરાએ તમામ પ્રતિકૂળ પરિસ્થિતિઓ સામે લડીને પોલીસ ઓફિસર બનવાનું સ્વપ્ન પૂરું કર્યું હતું. તે બારમા ધોરણમાં નાપાસ થયો હતો કારણ કે એક પોલીસ અધિકારીના કારણે તેને પરીક્ષામાં ચોરી કરવા મળી નહોતી, પરંતુ એ પોલીસ અધિકારીની નિષ્ઠા તે છોકરાને સ્પર્શી ગઈ હતી અને તેણે નક્કી કર્યું કે તે મોટો થઈને તે અફસર જેવો બનશે.

જો કે, અફસરે તેને સલાહ આપી હતી કે તેના માટે તેણે પરીક્ષામાં ચોરી કરવાનું બંધ કરવું પડશે. મનોજ શર્માએ તે પોલીસ અફસરની વાતને ગાંઠે બાંધી લીધી હતી અને ભણવામાં કોઈ શોર્ટ-કટ આપવાના બદલે જાત મહેનત અને પ્રમાણિકતાનો કઠિન રસ્તો અપનાવ્યો હતો. એ રસ્તા પર અનેક અડચણો આવી હતી, પરંતુ મનોજે હાર માન્યા વગર ધ્યેય પ્રાપ્તિ માટે તેનો સંઘર્ષ ચાલુ રાખ્યો હતો.

ફિલ્મમાં, અટલ બિહારી વાજપેયીની પ્રેરણાદાયી કવિતા ‘હાર ન માનુંગા’ અને અબ્દુલ કલામની સ્ટ્રીટ લાઈટમાં ભણવાની ઘટનાઓનો સમયાંતરે ઉલ્લેખ થતો રહે છે. આ એવા વિદ્યાર્થીઓ માટે એક બોધપાઠ છે જે પોતાની નિષ્ફળતા માટે ગરીબીને દોષી ઠેરવે છે. આ ફિલ્મ એ વાત પર પણ ભાર મૂકે છે કે ભાષા સફળતા માટે અવરોધ ન હોવી જોઈએ કારણ કે ભારતમાં, વિશેષ કરીને સિવિલ સર્વિસની પરીક્ષાઓમાં, હિન્દી માધ્યમ અને અંગ્રેજી માધ્યમ વિશે પૂર્વગ્રહો છે.

આ ફિલ્મમાંથી છ બોધપાઠ લેવા છે :

૧. ઈચ્છા શક્તિ : જીવનમાં કઈંક કરવા માટે આપણી પાસે ઈચ્છા અને ઈરાદો હોવો જોઈએ. આ એક જ બાબત આપણને આગળ ધકેલે છે. મહત્ત્વનું આ ‘ઉદેશ્ય’ને ઉચિત રીતે પારખવાનું અને જીવનમાં તેનો અમલ કરવાનું છે, કારણ કે ઘણીવાર આ એક જ સમજણ આપણને દોડતા રાખે છે અને કપરા સમયમાંથી ઉગારે છે. મનોજનની યાત્રામાં એવા અવસર પણ આવે, જ્યારે પ્રયાસો કરવાનું બંધ કરી દેવાનું મન થાય છે, પણ ત્યારે તે જાતને જો યાદ અપાવે છે કે મેં આ ‘શા માટે’ શરૂ કર્યું હતું. આ એક શબ્દ- ‘શા માટે’ – લાંબા જીવનનો મંત્ર છે, એ આપણને આગળ જવામાં મદદ કરે છે, જીવન જીવવાનું પ્રયોજન બને છે.

૨. ફોકસ : મનોજનો એક મિત્ર મોજ-મસ્તી અને અતિઆત્મવિશ્વાસમાં છકી જાય છે, પણ મનોજ તેના કામમાંથી નજર હટાવતો નથી. એકાગ્રતા આંતરિક અવસ્થા છે, બાહ્ય નહીં. બહારના વિક્ષેપ કાનમાં પડતા બંધ થઈ જાય ત્યારે નહીં, બલકે મગજના અવાજો બંધ થઈ જાય ત્યારે એકાગ્રતા આવે. કશું પણ શીખવા, સમજવા કે આત્મસાત કરવા માટે મૌન થવું પડે. ઘણા લોકો બાહ્ય શાંતિ વચ્ચે પણ એકાગ્ર થઈ શકતા નથી કારણ કે તેઓ અંદરથી અશાંત છે. આપણે જ્યારે બોલતા હોઈએ ત્યારે નહીં, પણ સાંભળતા હોઈએ ત્યારે કશું શીખીએ છીએ. એટલા માટે અમુક લોકો મોટેથી બોલીને લેશન કરતા હોય છે, જેથી તેમનો અવાજ તેમના માથામાં ચાલતા ઘોંઘાટ પર હાવી થઈ જાય. તેનાથી વિપરીત, એવા ઘણા લેખકો, સર્જકો, કલાકારો, વિજ્ઞાનિકો છે, જે બહારના ઘોંઘાટ વચ્ચે પણ કામમાં એકાગ્ર રહી શકે છે, કારણ કે તેમનું મગજ અંદરથી એટલું શાંત હોય છે કે બાહ્ય વિક્ષેપો તેમને વિચલિત કરી શકતા નથી.

૩. હિંમત : હિંમત એટલે ડરનો અભાવ નહીં. ડરનો સામનો એટલે હિંમત. ડર છે એટલે જ હિંમત છે. મનોજ શર્મામાં નાપાસ થવાનો, ધ્યેય પ્રાપ્તિમાં નિષ્ફળ જવાનો ડર છે અને એટલે જે તે હિંમત એકઠી કરી રાખે છે. આપણે સૌને જીવનના કોઈને કોઈ તબક્કે અલગ-અલગ રીતે ડરનો અનુભવ થયો હશે. કોઈને નિષ્ફળતાનો ડર લાગ્યો હશે, કોઈને બીજાની હાજરીમાં બેવકૂફ સાબિત થવાનો ડર લાગ્યો હશે, કોઈને રિજેક્શનનો ડર લાગ્યો હશે તો કોઈને વંદા-ગરોળીનો ડર લાગ્યો હશે. આમાંથી ઘણા ડર ‘અતાર્કિક’ હોય છે. ડરનો ડર ન લાગે તેને જ હિંમત કહે છે. ડર નોર્મલ થઈ જાય તે હિંમતની શરૂઆત છે. નાનપણમાં પહેલીવાર સાઇકલ પર બેઠા ત્યારે બહુ ડર લાગ્યો હતો, પરંતુ એનો વારંવાર સામનો કર્યો એટલે હિંમત આવી ગઈ. સાઇકલ પરથી પડી જવાની સંભાવના આજે પણ એટલી જ છે, પણ એવું થાય તો શું કરવું તે આવડી ગયું છે. ડરની સમજ પડે તેનું નામ હિંમત.

૪. સંઘર્ષનો આનંદ : મજા બે પ્રકારની હોય છે : એક, નિરર્થક મજા અને બે, સાર્થક મજા. નિરર્થક મજા એટલે જે ધ્યાન ભટકાવે, જે વાસ્તવિકતાને ભૂલવામાં મદદ કરે, જે ટાઈમ પાસ મનોરંજન કરે તે. મનોજના મિત્રની સ્થિતિ આવી છે. સાર્થક મજા એટલે જીવનનાં સંકટ નિપટાવામાં, પોતાની ક્ષમતાઓમાં આત્મવિશ્વાસ વધારે, સ્કિલ્સને ધાર કાઢે, બહેતર બનવામાં મદદ કરે તે. મનોજ બીજા વર્ગમાં આવે છે. આપણી મજાનો સ્રોત શું છે તેના પરથી આપણા જીવનની દિશા અને દશા નક્કી થાય છે. આપણે જો સમસ્યાઓનાં સમાધાન શોધીને, અડચણો દૂર કરીને મજા લેતા હોઈએ તો જીવનમાં દૂર સુધી જઈએ છીએ અને આપણે જો મનોરંજનની મજાને જીવનનો હેતુ બનાવીએ તો આપણું પતન જલદી થાય છે. આપણે પડકારોનો સ્વીકાર કરીએ તો એમાં સ્ટ્રેસ વધી જાય, પણ આપણે જ્યારે પડકારો જીતી જઈએ ત્યારે એની સિદ્ધિનો અહેસાસ અનોખો હોય. આપણું કષ્ટ પડકારોમાંથી નથી આવતું, એ આવે છે પડકારોથી મોઢું છુપાવામાંથી. એટલા માટે ટૂંકા ગાળાની મજામાં બરબાદ થઈ જવા કરતાં લાંબા ગાળાની મજામાં ખર્ચાઈ જવું જોઈએ.

૫. લક્ષ્ય પ્રાપ્તિ : પૌરાણિક રોમના સ્ટોઇક ફિલોસોફર સેનેકાએ કહ્યું હતું કે, “તમે ક્યા બંદર પર લાંગરવા ઈચ્છો છો એની જ જો ખબર ન હોય, તો અનુકૂળ પવન હોય તો ય શું ફરક પડે છે.” આ વાત જીવનમાં એટલી જ લાગું પડે છે. જીવનમાં શું કરવું છે એ જ જો ખબર ન હોય, તો ગમે એટલા અવસર મળે અથવા ગમે એટલા મદદગાર લોકો મળે તે શું કામના? મનોજની વાર્તા અને ચરિતાર્થ કરે છે. આપણું લક્ષ્ય સ્પષ્ટ હોય, આપણે કોઈ હેતુ માટે જીવતા હોઈએ, તો તમામ પ્રતિકૂળતાઓને પણ આપણે પાર પાડી શકીએ. ક્યાં જવું છે એની જ સ્પષ્ટતા ન હોય, તો તમામ અનુકૂળતાઓ પણ વ્યર્થ રહે. જે લોકોને કેમ જન્મ્યા, કેમ જીવ્યા અને કેમ મરી ગયા તેનો અંદાજ ન હોય તે દિશાવિહીન જહાજ જેવા છે. એ તરતા તો રહે, પણ કેમ તરે છે એની ખબર ન હોય.

૬. શિસ્ત : કોઇપણ ક્ષેત્રમાં સફળ થવા માટે અથવા ધાર્યું પરિણામ મેળવવા માટે ટેલેન્ટ જરૂરી હોય છે, પણ એકલી ટેલેન્ટથી કામ નથી ચાલતું. ટેલેન્ટને સફળ થવા માટે શિસ્ત જોઈએ. સચિન તેંડુલકર અને વિનોદ કાંબલી એક સમયે રેકોર્ડ પાર્ટનરશીપમાં હતા. બન્નેમાં અદ્દભુત ટેલેન્ટ હતી. સચિને તેને ધાર કાઢવા માટે સખત પરિશ્રમ અને શિસ્તનો સહારો લીધો હતો. એ નિવૃત્ત થયો ત્યારે દુનિયાના શ્રેષ્ઠતમ ક્રિકેટર્સમાં તેનું સ્થાન હતું. તેના જેટલી જ ટેલેન્ટ હોવા છતાં, વિનોદ એ ઊંચાઈ પર પહોંચી ન શક્યો, કારણ કે તેનામાં એ શિસ્તનો અભાવ હતો. શિસ્ત એટલે શું? જે ચીજ ઉચિત અને અનિવાર્ય હોય, તેને કરવા માટે જાતને ફરજ પાડવી તેનું નામ શિસ્ત. કોઈપણ ક્ષેત્ર હોય, સફળતા અને નિષ્ફળતા વચ્ચેનો ફર્ક ટેલેન્ટનો નહીં, શિસ્તનો હોય છે. ટેલેન્ટ આપણને મોટિવેટ કરે, પરંતુ એમાં સાતત્ય શિસ્તથી જ આવે. શિસ્ત વગરની ટેલેન્ટ, રોલર સ્કેટર બૂટ પહેરલા વાનર જેવી છે. ગતિ તો હોય, પણ વાનરને ખબર ન પડે કે તે આગળ વધી રહ્યો છે, પાછળ જઈ રહ્યો છે કે આજુબાજુમાં ખસી રહ્યો છે. મનોજ અને તેનો મિત્ર બંને ટેલેન્ટેડ છે, પરંતુ માત્ર મનોજમાં જ ટેલેન્ટની સાથે શિસ્ત છે, જયારે મિત્ર રોલર સ્કેટર પહેરેલો વાનર છે.

(પ્રગટ : “ગુજરાતમિત્ર” / “મુંબઈ સમાચાર”; 07 જાન્યુઆરી 2024)

સૌજન્ય : રાજભાઈ ગોસ્વામીની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર